Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {aql}
So‘z bo‘g‘inlari: aql
Izoh(lar)i:
aql [aql ]

1. Inson miyasining dunyoni aks ettirish va shaxsning voqelikka munosabatini boshqarib turadigan faoliyati; fikrlash qobiliyati. Jonzotlar ichida birgina odamzodga aql ato etib, yuragiga diyonatni joylabdi. N. Norqobilov, To‘qnashuv.

2. Fikrlash qobiliyatining amali; fahm-idrok, zehn. Qaysi vazirim aqli ziyrak, donishmandligini bildirsa, xazinamdan o‘n tillo va bosh oyoq sarpo beraman. Luqmon Hakim.

3. Mulohaza, maslahat tarzidagi fikr. Endi meni aqlim shukim, o‘shal kandidatingiz tomoniga o‘tganlarni qo‘lga olish uchun Nurmat akamning hovlisiga chaqirib, bir oz ziyofatcha bilan ko‘ngillarini topib shoyad qo‘lga olib qolarmiz. Hamza, Burungi savollar

Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: bosh , es , fahm [a], kalla [f-t], miya , ong , tamiz [f-t], xirad [f-t]
Omonimlari: mavjud emas.
Paronimi: mavjud emas.

Taqlid – mustaqil so‘z turkumi sirasida 6-o‘rinni egallaydigan, o‘zgarmas so‘z turkumi.

Ma’noviy xususiyati. Kishi, jonli va jonsiz predmet, hodisa chiqaradigan tovush va uning turli holatiga taqlidni ifodalovchi so‘z taqlid so‘z deyiladi. Taqlid so‘z qanday so‘rog‘iga, otlashsa, nima so‘rog‘iga javob bo‘ladi.

Morfologik belgisi. O‘zgarmas so‘z. Egalik va kelishik shaklini oladi: taqir-tuquri, g‘ovur-g‘uvurni; yasalish xususiyatiga ega emas, ammo boshqa turkum yasalishiga xizmat qiladi: jizza(ot), sharros (sifat), yaltira (fe’l), tappa, chippa (ravish);

Sintaktik belgisi. Taqlid so‘zsintaktik vazifasiga ko‘ra sifat va ravishga yaqin turadi va so‘rog‘iga javob bo‘ladi:1)sifatlovchianiqlovchi: Gangirgungir suhbatga quloq solib o‘tirdi. Dahlizdan shivirshivir ovoz eshitildi.2) tarz holi: Olmalar duvduv to‘kildi. Alamidan piqpiq yig‘lar edi. Shamol g‘irg‘ir esmoqda; 3) otkesim: Miyangda aql g‘ijg‘ij. Bu yog‘i gijbadabang ekanda.

Otlashganda:1) ega: Shivirshivir tindi; 2) qaratqichaniqlovchi: Qiychuvning boisi nima ekana?3) to‘ldiruvchi: Etigining g‘archini pasaytirish uchun oyoq uchida yurib keldi.

           Taqlid so‘zlarning ma’no turlari.Taqlid ma’nosiga ko‘ra 2 ga bo‘linadi:

1)  tovushga taqlid: akak, angang, arar, afshu, bakabang, baqirbuqur, bag‘bug‘, biqbiq, bitbildiq, vangvang, vovvov, gangirgungur, gijbang, guv (shiddatli, bo‘g‘iq tovush), guldur, gurs, jazbuz, jizbiz, ingainga, miyovmiyov, patirputur, taparatapar, taraqaturuq, tars, tarsturs, tarstars, tasiratusur, taqirtuqur, taqtaq, taqtuq, tiqtiq, xirxir, xurxur, chakchak, chalpchulp, chilpchilp, cho‘lpcho‘lp, chirschirs, charschurs, shapirshupur, qars, qarsqars, qarsqurs, qartqurt, qasirqusur, qaqaq, qiychuv, qisir, g‘arch, g‘archg‘urch, g‘at, g‘atg‘at, g‘iz, hingirhingir, ho‘ngirho‘ngir;

2)  holat (obrazga) taqlid: atakchechak, alangjalang, bijbij, bijirbijir, vijvij, vijirvijir, gargar, girgir (aylanmoq), guvguv, gup, dik, dikdik, dikirdikir, duvduv, jimirjimir, jilpangjilpang, zirqzirq, yiltyilt, lapanglapang, limlim, limmolim, lovlov, lop, lo‘qlo‘q, miltmilt, mo‘ltmo‘lt, pildirpildir, shartshurt, yumyum (yig‘lamoq), simsim (og‘rimoq), yalt, yaltyalt, yaltyult, yaraq, yarq, g‘ijg‘ij (aql), g‘img‘ij, g‘irg‘ir (esmoq), hangmang, hilhil (pishmoq).

            Taqlid so‘zlarning tuzilishiga ko‘ra turlari.Taqlidlar tuzilishiga ko‘ra sodda, juft va takroriy bo‘ladi:

1)  sodda: shig‘, duv, dik, lop, yalt, shuv, tiq; tiqir, liking, shig‘ir, jarang;

2)  juft: g‘archg‘urch, taqtuq, tarsturs, vag‘irvug‘ur, sholopshulup; g‘ivirshivir, chirtpirt, g‘ingping; alangjalang, apirshapir; gijbadabang, qiychuv;

3)  takroriy: guvguv, duvduv, zirzir, lipirlipir, miyovmiyov, cho‘lpcho‘lp, qirtqirt; taqataq, tasiratusir, gursogurs, shaqashaq; g‘irrag‘irra, guppaguppa, sharttashartta; bijbij, vijvij, dag‘dag‘, javjav (oxirgi guruhning qismlari yakka qo‘llanmaydi).

Taqlid qo‘shma shaklda bo‘lmaydi. Ular etmoq, demoq, qilmoqyordamchi fe’li bilan birikib, qo‘shma fe’l hosil qiladi: dik etmoq, shir etmoq, mo‘o‘ demoq, tiqir qilmoq, g‘iz etmoq.

          Taqlid so‘z turkumi tahlili.Taqlid so‘z turkumi tahlili – taqlidning turlari va uning xususiyatini aniqlash. Tartibi quyidagicha: 1. Lug‘aviy mazmuniy guruhini aniqlash. 2. Morfologik tarkibi. 3. Sintaktik shakllarga munosabati. 4. Tuzilishiga ko‘ra turi. 5. Gapdagi vazifasi.

Namuna: Zerikkanimdan partadosh qizlarning shivir-shiviriga quloq tutdim.

Ovozga taqlidni bildiradi; shivir-shivir-i-ga; -i I shaxs birlik, -ga jo‘nalish kelishigi; takroriy so‘z, to‘ldiruvchi.

 

1. alamini ichida saqlamoq: -

2. aql bitmadi: -

3. aql boshidin ketmoq: -

4. aql bovar qilmaslik: -

5. aql bovar qilmaslik: -

6. aql ishonmaslik: -

7. aql kirdi: -

8. aql kirib qolmoq: -

9. aql o‘rgatmoq: -

10. aql qochmoq: -

11. aql shoshmoq: -

12. aql topmoq: -

13. aql yetmaslik: -

14. aql yetmaslik: -

15. aql yetmaydigan : -

16. aql yetmoq: -

17. aql yugurtirmoq: -

18. aql yurgizmoq: -

19. aqldan ketmoq: -

20. aqldan ozdi: jinni bo‘ldi, telba bo‘ldi, esi og‘di

21. aqldan ozmoq: -

22. aqlga sig‘maslik: -

23. aqlga sig‘moq: -

24. aqlga sig‘moq: -

25. aqli boshidin ketmoq: -

26. aqli bovar qilmaslik: -

27. aqli butun: -

28. aqli hushini yo‘qotmoq: -

29. aqli ishonmaslik: -

30. aqli kirdi: 1)es- hushli bo‘ldi 2) angladi, tushundi

31. aqli kirib qolmoq: -

32. aqli kirmoq: -

33. aqli qochmoq: -

34. aqli raso: -

35. aqli shoshib qolmoq: -

36. aqli shoshmoq: -

37. aqli yetdi: idrok qildi, uqdi, bildi

38. aqli yetmaslik: -

39. aqli yetmoq: -

40. aqliga sig‘maslik: -

41. aqlindan ketmoq: -

42. aqlini mog‘or bosmoq: -

43. aqlini o‘g‘irlamoq: -

44. aqlini olmoq: -

45. aqlini tanidi: es-hushli bo‘ldi

46. aqlini tanimoq: -

47. aqlini yedi: miyasi ishlamay qoldi, fikrlash qobiliyatini yo‘qotdi

48. aqlini yel yemoq: -

49. aqlini yemoq: -

50. aqlini yig‘ib olmoq: -

51. aqlini yo‘qotmoq: -

52. aqlini zang bosmoq: -

53. aqlni eltmoq: aqlni (es-hushni) olmoq

54. aqlni mog‘or bosmoq: -

55. aqlni tanimoq: -

56. aqlni yemoq: -

57. aqlni yig‘ib olmoq: -

58. aqlni yo‘qotmoq: -

59. aqlni yugurtirmoq: -

60. aql-u hush joyiga kelmoq: -

61. aql-u hushi joyiga kelmoq: -

62. aql-u hushini tanimoq: -

63. aql-u hushini yig‘ib olmoq: -

64. aql-u hushini yo‘qotdi: o‘z harakatlarini boshqara olmaydigan darajaga yetdi

65. aql-u hushini yo‘qotmoq: -

66. aql-u hushni tanimoq: -

67. aql-u hushni yo‘qotmoq: -

68. diyda ustida saqlamoq: -

69. diydasi ustida saqlamoq: -

70. jon saqlamoq : -

71. jonini saqlamoq: -

72. jonni saqlamoq: -

73. kek saqlamoq: -

74. ko‘ngulda saqlamoq: -

75. qanot ostida saqlamoq: -

76. qanoti ostida saqlamoq: -

77. taqlid qilmoq: 1.o‘xshatma ovoz, harakat va sh.k. ni bajarmoq, qilmoq. 2.faoliyat, ijod va sh.k. da o‘zgalarga ergashmoq, taqlidan ish olib bormoq, harakat qilmoq.

78. tishida saqlamoq: -

79. tishining kavagida saqlamoq: lekin bir iloj qilib tishimda saqlayman uni.

80. tishining orasida saqlamoq: -

81. xudo saqlasin: -

1. Aql – fahm – tamiz – es – miya – bosh – kalla
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ijobiy-salbiylik belgisiga ko‘ra )

2. Aqlli – dono – donishmand – mutafakkir
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ifoda bo‘yog‘ining oshib borishiga ko‘ra)

3. Aqlsiz – beaql – bexirad – nodon – johil
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.