Son mustaqil so‘z turkumlari sirasida to‘rtinchi o‘rinni egallaydi.
Ma’noviy xususiyati. Asosan, predmethodisa, qisman harakat-holatning ko‘pincha aniq miqdori, sanog‘i va tartibini, shuningdek, mavhum sanoqni bildiradi. Ancha, talay, biroz, savatsavat, quchoqquchoq, qopqop kabi ravishlar, uncha, buncha, shuncha, qancha, bir qanchakabi olmoshlar ham miqdor ma’nosini bildirishi yoki unga ishora qilishi mumkin. Bu – noaniq ko‘plik.
Sonnecha, nechta, nechanchi, qancha, qanchadan, qanchalabkabi so‘roqqa javob bo‘ladi. Qancha so‘roq olmoshi bir vaqtning o‘zida ravishga ham xizmat qiladi: qancha – ko‘p. Ba’zan otning so‘rog‘ini oladi: Ikki odamning biri(kim?) hali ham kutib turibdi. Necha so‘rog‘i esa faqat songa tegishli.
Morfologik belgisi. Son turkumining ma’no turini hosil qiluvchi barcha qo‘shimcha – lug‘aviy shakl yasovchi: (i)nchi, ta, tacha, lab, tadan, larcha, ov/ovlon, ala kabi.
Sonhisob (kilo, metr, dona, hovuchkabi)so‘zi bilan ishlatiladi.
Otlashish (Birinchi kishini chaqir – birinchisini chaqir) va otga ko‘chish (yetti, qirq, yigirma, to‘qqizto‘qqiz kabi marosim oti) xususiyatiga ega. Bunda otga xos lug‘aviy va sintaktik shaklni hamda uning sintaktik vazifasini qabul qiladi: o‘ninchisini, o‘ninchigacha. Otga xos shakl yasovchi qo‘shimcha sonning hamma turiga ham birday qo‘shila olmaydi: o‘nlarcha(ni), uchala(ga) kabi.
Sintaktik belgisi.Son otlashmagan va otlashgan holda turli gap bo‘lagi bo‘lib keladi.
Otlashmaganda:1) sifatlovchianiqlovchi: Bir chetda gulzor oralab ikkita chiroyli qiz gul terib yuribdi; 2) darajamiqdor holi: Samarqandni to‘rt besh marta ko‘rganman. U marraga birinchi yetib keldi;3) otkesim: Bu xotinning joni bitta emas, ming bitta.
Otlashganda: 1) ega: Dutorim tori ikkidir, biri dilkash, biri dilxun; 2) qaratuvchi aniqlovchi: Ikkalamizning gapimiz bir joydan chiqsin. Ikki uchga qoldiqsiz bo‘linmaydi.
- Son, odatda raqam va so‘z bilan yoziladi:
1) arab raqami bilan: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9;
2) rim raqami bilan: birlik: a) I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX; b)o‘nlik: X, XX, XXX, XL, L, LX, LXX, LXXX, XC; d) yuzlik: C, CC, CCC, CD, D, DC, DCC, DCCC, CM; e) minglik: M, MM, MMM…
Tartib sonlar rim raqami bilan yozilganda chiziqchasiz, arab raqami bilan yozilganda chiziqcha bilan yoziladi: XX asr, 2008- yil, 103- guruh kabi.
Badiiy asarda sonlar ko‘pincha so‘z bilan yoziladi: Ikki minginchi yilning bahorida uchinchi kursda ekanimda kabi.
Sonda shakl va ma’no munosabati. Sonda shakldoshlik, ma’nodoshlik, ko‘pma’nolilik hodisasi mavjud.
- Ba’zi son boshqa turkum so‘zi bilan omonim bo‘ladi: uch (son) –uch(fe’l), qirq (son) –qirq(fe’l), yuz (son) –yuz(ot), yigirma (son) – yigirma (fe’l).
Urug‘ nomini bildiruvchi qirq, yuz, mingkabiotga ko‘chgan so‘z shu shakldagi songa omonim bo‘ladi.
Ma’nodoshlik. Bu hodisa kam uchraydi: o‘n ming –tuman, yuz ming –lak. Tuman, lak – eskirgan so‘z.
Ba’zan bir soni o‘rnida yakka, yolg‘izso‘zi, birinchi so‘zi o‘rnida ilk, dastlabgi, avvalgi, to‘ng‘ich, bosh, asosiy, katta kabiso‘z, ikkisoni o‘rnida qo‘sh, juftso‘zi, yarim o‘rnida nol butun o‘ndan besh, chorak o‘rnida nol butun yuzdan yigirma besh ishlatilishi mumkin.
Zid ma’nolilik. Sonda bu hodisa yo‘q. Ikki va besh soni bahoni bildirganda, nutqiy zid ma’nolilik kasb etadi, xolos.
Ko‘p ma’nolilik. Sonda ko‘p ma’nolilik hodisasi mavjud. Bu bir sonida yaqqol ko‘zga tashlanadi: 1) noaniqlik: Sizni ko‘chada bir kishi chaqiryapti; 2) yolg‘izlik: Darsga bir Karim kelmadi; 3) ayiruv: Bir qor yog‘adi, bir yomg‘ir; 4) kuchaytirish: Ertaga bir dam olsam; Bugun bir charchadim. 5)bir xillik: Tiling bilan dilingni bir tut.
Sondan boshqa turkum so‘zining yasalishi. Sondan ot, sifat, fe’l, ravish, olmosh yasalishi mumkin: 1) ot: birlik, to‘rtlik; uchburchak, to‘rtburchak, yettisuv, Oltiariq. 2) sifat: ikkichi, beshchi, uchli, to‘rtsiz; ikkiyuzlamachi, qirqyamoq, beshotar. 3) fe’l: birik, birlash, ikkilan; 4) ravish: bittalab; ikkiyoqlama, bir kuni, birpas, bir zumda. 5) olmosh: bir kishi, bir nima, bir narsa.
Sonning ma’no turi.Sonning ma’no turi asosan shakl yasovchi qo‘shimcha vochitasida hosil qilinadi. Barcha qo‘shimchasi lug‘aviy shakl hosil qiluvchi bo‘lganidan sonning ma’noviy guruhlari ham grammatik asosda farqlanadi. Grammatik xususiyatiga ko‘ra son, dastlab, ikkiga bo‘linadi:1)miqdor son;2)tartib son.
Miqdor son predmethodisa hamda harakat/holatning miqdori va sanog‘ini, tartib son esa tartibini bildiradi.
Tartib son (i)nchi va lamchi(kam qo‘llanadi) qo‘shimchasi yordamida sanoq sondan hosil bo‘ladi: birinchi, o‘ninchi, yigirmanchi, birlamchi, ikkilamchi.
Miqdor son quyidagi turga bo‘linadi:1) sanoq son; 2) dona son; 3) chama son; 4) jamlovchi son; 5) taqsim son.
Sanoq sonning ko‘rsatkichi yo‘q: bir, ikki, o‘n, qirq besh.
Dona sonnarsaning miqdorini donalab ifodalaydi,sanoq songa ta qo‘shimchasini qo‘shish bilan yasaladi. Ba’zan -ta shakli o‘rniga dona, nafar, boshhisob so‘zi qo‘llanishi ham mumkin: beshta kitob, ikkita daftar, uch dona qalam, o‘n besh nafar o‘quvchi, yigirma bosh sovliq. Qo‘shimcha bir so‘ziga qo‘shilganda, r tovushi t bilan almashadi: bir –bitta, o‘n bir –o‘n bitta.
Chama son.Bu son tacha, lab, larcha qo‘shimchasi, sonni juftlash, taxminan, qariyb, taqribanravishi vositasida hosil qilinadi: o‘ntacha ishchi, minglab vatandoshlarimiz, yuzlarcha bola, soat o‘n birlar edi, taxminan o‘nta. cha qo‘shimchasini olgan sonhisob so‘zi olsa ham, chama ma’nosi voqelanaveradi: ming yilcha burun, besh milcha narida.
Jamlovchi sonquyidagi yo‘l bilan hosil qilinadi: 1) sanoq son+ov/ovlon: uchov, to‘rtov, beshovlon; birov so‘zi bundan mustasno; 2) sanoq son+ ala: ikkala (i tushgan), uchala, to‘rtala.
Jamlovchi son birdan yettigacha bo‘lgan sondan hosil qilinadi. Bunda besh sonidan boshqasida tovush o‘zgarishi yuz beradi.
Taqsim sonikki usulda hosil qilinadi: 1) dona songa -dan shaklini qo‘shish bilan: bittadan qalam, o‘ntadan ruchka; 2)dona sonni takrorlash bilan: bitta-bitta, o‘nta-o‘nta.
Son butun va qismni ifodalashiga ko‘ra uch guruhni tashkil etadi:1)butun son;2)kasr son;3)aralash son.
Butun son narsabuyumning bo‘linmagan holdagi sanog‘i va miqdorini ifodalaydi: bir, o‘n, ikki yuzkabi.
Kasr sonbutunning bo‘lagini, ulushini ifodalaydi: yarim, chorak, nimchorak kabi.
Kasr son ikki ko‘rinishda bo‘ladi:a)qo‘shma so‘z ko‘rinishidagi matematik kasr ifodasi: ikkidan bir, o‘ndan ikki, to‘qqizdan beshkabi;b)sodda so‘z ko‘rinishidagi oddiy kasr ifodasi: yarim, chorak, nimchorak;v)butun va kasr son birgalikda aralash sonni tashkil qiladi: bir yarim, ikki butun o‘ndan besh, bir butun to‘rtdan uch.
Sonning tuzilishiga ko‘ra turlari. Son ham tuzilishiga ko‘ra sodda, qo‘shma, juft va takroriy bo‘ladi:
Sodda son. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ko‘p ishlatiladigan 23 ta sodda son mavjud: nol, bir, ikki, uch, to‘rt, besh, olti, yetti, sakkiz, to‘qqiz, o‘n, yigirma, o‘ttiz, qirq, ellik, oltmish, yetmish, sakson, to‘qson, yuz, ming, million, milliard. Yarim, chorak so‘zi ham sodda songa misol.
Qo‘shma sonbirdan ortiq o‘zakning birikuvidan hosil bo‘ladi: o‘n besh, uch yuz besh, to‘rtdan uch, o‘n olti yarim. Tarixan ayrim qo‘shma son soddalashib borgan: sakkiz o‘n → sakson, to‘qqiz o‘n → to‘qson.
Juft son. Bu sonchama, taxmin ma’nosini bildiradi. Sanoq, dona va taqsim son juft qo‘llanadi: birikki joy, o‘no‘n beshta savol, uchto‘rttadan yostiq.
Takroriy son takroriy sonjamlash, taqsimlash kabi ma’noni ifodalaydi. Sanoq, dona va taqsim son takroriy holda ham qo‘llanadi: beshtabeshta, yuztayuzta, birbir (gapirib chiqdi), to‘rttato‘rttadan.
Son turkumi tahlili.Son turkumi tahlili– sonlarning turi, shakllari va xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan morfologik tahlil. Unda quyidagilar aniqlanadi: 1) qaysi lug‘aviy mazmuniy guruhga mansubligi; 2) morfologik tarkibi; 3) lug‘aviy shakli; 4) hisob so‘zga munosabati; 5) sintaktik shaklga munosabati; 6) tuzilishiga ko‘ra turi; 7) gapdagi vazifasi.
Namuna: Talabalarga beshtadan toza varaq tarqatildi: 1)taqsim son; 2) besh-tadan; 3) -tadan taqsim son hosil qiluvchi lug‘aviy shakl; 4) hisob so‘z bilan qo‘llanadi; besh donadan; 5) sintaktik shakl olmagan; 6) sodda; 7) aniqlovchi.