Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {or}
So‘z bo‘g‘inlari: or
Izoh(lar)i:
or ot

1. 1. O‘ziga nomunosib yoki ep ko‘rilmagan ishdan, narsadan xijolat tortish, uyalish tuyg‘usi; uyat, nomus. Xato qilmoq bordir, tuzatmaslik ordir. Maqol
Qishloqda birovdan kaltak yeyish azal-azaldan er yigit uchun or sanaladi. N. Norqobilov, To‘qnashuv

2. 2. Obro‘, faxr. Nori borning ori bor. Maqol
Sen mening chin yorimsan. Dilda yo‘g‘-u borimsan, G‘am nomus-u orimsan, Oy borib, omon kelgil. T. To‘la

Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: nomus [a], uyat
Omonimlari: mavjud emas.
Paronimi: mavjud emas.

Barqaror birikma – alohida rasmiylashgan, tarkibining barqarorligi bilan ajralib turadigan, yaxlitligicha qo‘llanish xususiyatiga ega, tayyor holda mavjud, obrazli, jozibali, ma’no jihatdan shakllangan so‘z bog‘lanmasi. Maqol, matal, ibora, tasviriy ifoda barqaror birikma.

Maqol tugal fikr bildirishi, ibora bir so‘zga teng tushuncha anglatishi, matal esa ergash gapli qo‘shma gap tarkibidagi sodda gapdek «chala» fikr ifodalashi bilan o‘zaro farqlanadi. Mazmuni obrazli va ko‘chma xarakterda bo‘lishi bilan o‘xshash.

Nutqda fikr ifodasi uchun barqaror birikmaga ham ehtiyoj mavjud. Mas., kuchli hayron bo‘lib qolganlikni ta’sirchan ifodalash uchun hayron bo‘lmoq fe’li yetarli emas. Shunda barqaror birikma qo‘llanadi: Og‘zi ochilib qoldi – ibora. U ikki mustaqil so‘zdan iborat, nutqqacha tayyor bo‘lgan. Nutqdan keyin ham ongimizda shu holicha turadi. Uning atash ma’nosi hayron bo‘lmoq fe’li atash ma’nosiga teng bo‘lsa-da, qo‘shimcha, ya’ni hissiy va uslubiy ma’nosi bilan farqlanadi. O‘zbek tilida barqaror birikmasifatida maqol, matal, ibora e’tirof etiladi. Tilshunoslikning barqaror birikmani o‘rganuvchi bo‘limi f r a z e o l o g iya, paremiologiya (lotincha parema – «barqaror», logos – ta’limot) deyiladi. Tilda ikki yoki undan ortiq so‘zning bog‘lanishidan hosil bo‘lgan birlik ko‘p. Mas., so‘z birikmasi, so‘z qo‘shilmasi, gap, qo‘shma so‘z, tasviriy ifoda, maqol, matal va hokazo. Shuning uchun dastlab, turg‘un bog‘lanish va erkin bog‘lanishni birbiridan farqlash kerak. Ikki yoki undan ortiq mustaqil so‘zning bir grammatik butunlik, ma’noviy yaxlitlik tashkil etib, murakkab tushuncha yoki tugal fikrni ifodalaydigan bog‘lanishi – erkin bog‘lanish. So‘z birikmasi va gap erkin bog‘lanishga kiradi. Chunki so‘z birikmasi va gap nutq jarayonida hosil qilinadi. Birdan ortiq so‘zning qotib qolib, nutqda tayyor holda ishlatiladigan bog‘lanishi barqaror, turg‘un bog‘lanishni tashkil qiladi. Barqaror birikma qo‘shma va erkin so‘z birikmasidan quyidagi xususiyati bilan farqlanadi: 1) barqaror birikmada birdan ortiq so‘z birikib, ko‘chma ma’no ifodalaydi; 2) barqaror birikmani tashkil etgan barcha so‘z shu gap tarkibida butunligicha bir bo‘lak yoki bir gap vazifasida keladi; 3) barqaror birikmaning tarkibiy qismi qat’iy bir qolipga kirgan bo‘ladi.

Barqaror birikmani «buzish»–so‘z kiritish, so‘zini almashtirish, olib tashlash mumkin emas.

Finugor til oilasiga fin guruhi (fin, eston, karel, komiziryan, komi-permyak, udmurd, mariy, mordva va boshqa), ugor guruhi (venger, mansi, xatniy tili) kiradi.

Tilimizda shunday qo‘shimchalar mavjudki, ular umumiy belgilari - muayyan vazifa va ma’nosiga ko‘ra bir tizimga birlashsa, xususiy belgilari bilan bir-biridan zidlanib turadi. Yaqin ma’noli bunday shakllar tizimiga grammatik kategoriya deyiladi. Mas., kelishikning 6 ta shakli bo‘lib, ularning barchasi ismlarni keyingi so‘zga bog‘lash va gapdagi sintaktik vazifasini belgilash umumiyligi bilan birlashsa, qaratqich kelishigi ismni ism bilan, tushum kelishigi ismni fe’l bilan, jo‘nalish kelishi ismni fe’l yoki ism bilan aloqasini ta’minlashi hamda gapdagi mavqelarini belgilashi bilan farqlanadi.

Ayni paytda o‘zbek tilida egalik, kelishik, son, daraja, nisbat, bo‘lishsizlik, harakat tarzi, o‘zgalovchi, kesimlik (zamon, mayl, shaxs-son) kategoriyalari ajratiladi.

Koreys til Oltoy tillariga, ba’zan Tungus-manjur tillariga kiradi, deb taxmin qilinadi. KXDR va Koreya Respublikasining rasmiy tili. Bu tilda 60 million kishi so‘zlashadi. Uning genetik jihatdan boshqa tillar bilan bog‘liqligi aniqlanmagan. Koreys tilining shimoli-sharqiy, shimoli-g‘arbiy, markaziy, janubi-sharqiy, shimoliy va janubiy shevalari bor. Koreys tilida 40 fonema (19 undosh, 21 unli) mavjud. Morfologik jihatdan agglutinatsiya rivojlangan. Fe’l zamonlari hozirgi, 2 o‘tgan, 2 kelasi zamon shaklidan iborat. Son kategoriyasida birlik va ko‘plik shakli farqlanmaydi. Hisbat kategoriyasi hamma fe’llarga xos emas. Leksikasida xitoy tilidan, sanskpit, mo‘g‘ul va ba’zan Yevropa tillaridan o‘zlashgan so‘zlar bor. Koreys tili1993- yilgacha “standart til”, 1966- yilda “milliy til” (munxbao) deb atalgan. Bu tilning 2 turi ham KXDR hamda Koreya Respublikasida qo‘llanib kelinadi. KXDRda koreys yozuvi, Koreya Respublikasida xitoy-koreys aralash yozuvi qo‘llaniladi.

Metafora (metaphora – «ko‘chirish», «ko‘chirma») – biror predmet, belgi yoki harakatning boshqasiga tashqi o‘xshashligi asosida ma’no ko‘chish hodisasi. Bunda predmetning rangi, shakli, harakatholati, xususiyati, o‘rni va paytga munosabati jihatidan o‘xshashligiga asoslaniladi. Mas., choynakning jo‘mragi odamning burniga, dengizning quruqlikka suqulib kirgan joyi odamning qo‘ltig‘iga o‘xshatiladi. Metafora ko‘proq odam tana a’zosi nomiga (bosh, yuz, burun, og‘iz, quloq, til, oyoq); kiyim qismiga (etak, yoqa); hayvon, parranda yoki hasharotning biror a’zosi nomi (qanot, dum) kabilarga o‘xshatib hosil qilinadi.Otlanmoq ilgari «otga minib biron joyga borish» ma’nosida ishlatilgan (albatta, ot minganlik tasavvur qilingan), hozir xoh otda, xoh piyoda, xoh mashinada bo‘lsin – «biror joyga jo‘nash» ma’nosi tushuniladi. Bunda harakatning tashqi o‘xshashligi mavjud. Narsa va hodisa orasidagi o‘xshashlik quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1) shakliy o‘xshashlik: odamning qulog‘i – qozonning qulog‘i, qush uchdi – odam uchdi;2) joylashish o‘xshashligi: itning dumi – samolyotning dumi, qo‘shni odam – qo‘shni dala; 3) mazmuniy o‘xshashlik: tomdan yiqilmoq – imtihondan yiqilmoq, sovuq havo – sovuq xabar, qaynoq suv – qaynoq liniya, achchiq o‘t – achchiq sovuq, tomdan tushmoq – mansabdan tushmoq, odam o‘tirdi – fabrika o‘tirdi, akkumulyator o‘tirdi.

Metaforaga juda yaqin bir vosita o‘xshatish, ular yordamida shaxspredmet birbiriga yaqinlashtiriladi, qiyos qilinadi. Unda dek, day, go‘yo, yanglig‘, singari, xuddi kabi o‘xshatish vositasidan foydalaniladi: Bahorkelinchakdekyasanib keldi. Ulug‘bek–misoli oftob. Nutq jarayonida metaforadadan o‘rinli foydalanganda so‘zlovchining badiiyestetik qobiliyati namoyon bo‘lib, nutqning ta’sirchanligiga, jozibaliligiga erishiladi.

 

Morfem lug‘at – so‘zning tarkibi (ma’noli qismlari)ni ko‘rsatadigan filologik lug‘at turi. Bunday lug‘at birinchi marta A.G‘ulomov, A.N.Tixonov, R.Q.Qo‘ng‘urov tomonidan tuzilib, 1977 yilda «O‘qituvchi» nashriyoti tomonidan chop etilgan. 2007- yil «Yangi asr avlodi» nashriyotida B.Mengliyev va B.Bahriddinovaning maktab o‘quvchisi uchun mo‘ljallangan «O‘zbek tilining so‘z tarkibi o‘quv lug‘ati» chop etilgan.

 

Morfemika (so‘z tarkibi) – tilshunoslikning alohida bo‘limi, morfema haqidagi ta’limot. So‘zning ma’noli qismi – o‘zak va qo‘shimcha, uning xususiyati va turi, qo‘shimchaning vazifasi, tuzilishi, joylashishi, aniqrog‘i so‘z tarkibini tekshiradi. Maktabda morfemika bo‘limi morfologiyaga kirish mavzusi sifatida o‘qitiladi. Bu bo‘limda asos va qo‘shimcha, qo‘shimchaning vazifasi, tuzilishi, shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turi, qo‘shimchalarning asosga qo‘shilish tartibi, qo‘shimcha qo‘shilganda asosda yuz beradigan fonetik o‘zgarishlar o‘rganiladi.

Morfologik tahlil – so‘zlarni turkumlarga ajratib, ularning shakllari va xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan amaliy izohlash. Unda quyidagilarga e’tibor qaratiladi: 1. Ifodalaydigan kategorial umumiy ma’nosiga ko‘ra qaysi turkumga mansubligi. 2.Shu so‘z turkumining qaysi lug‘aviy-mazmuniy guruhga mansubligi aniqlanadi. 3. Grammatik shakli – lug‘aviy va sintaktik shakllari. 4. Tuzilishiga ko‘ra turlari. 5. Gapdagi vazifasi.

Namuna:      Men nechun sevaman O‘zbekistonni,

                            Tuprog‘in ko‘zimga aylab to‘tiyo. (A.Orip.)

Tuprog‘in – ot, turdosh ot, III shaxs birlik, tushum kelishigining qisqargan poetik varianti, sodda, vositasiz to‘ldiruvchi. Ko‘zimga – ot, turdosh ot, I shaxs birlik, jo‘nalish kelishigi, sodda, to‘ldiruvchi.Aylab to‘tiyo – fe’l, harakat fe’li, qo‘shma fe’l – to‘tiyo aylab – so‘z tartibi poetik talabga ko‘ra o‘zgargan, ravishdosh shakli, aniq nisbat, xabar mayli, bo‘lishli, o‘tgan zamon shakli, qo‘shma, ravish holi.

 

Morfologik yozuv (tamoyil, prinsip)– o‘zakka qo‘shimcha qo‘shilganda yuz beradigan tovush o‘zgarishini inobatga olmay yozishga asoslangan imlo tamoyilidan biri. Mas., uchta so‘zi ushta, kelib turibdi so‘zi kep turibti tarzida aytiladi. Ammo ular asliga muvofiq uchta, kelib turibdi tarzida yoziladi. Yoki lar qo‘shimchasining la, lor, nor holida aytilishiga qaramay, asl holati yoziladi. Fe’lning noaniq shakli moq qo‘shimchasi og‘zaki nutqda mak aytilsa ham, moq yoziladi. Hozirgi orfografiya talabi bo‘yicha qo‘shimchaning deyarli hamma shakli morfologik yozuv bo‘yicha yoziladi: egalik affiksi: im, ing, i, kelishik affiksi: ning, ni, da, dan, so‘z yasovchi ham turlicha aytilishidan qat’i nazar imloda o‘zining asl morfologik shaklini saqlaydi. Morfologik yozuv so‘z va morfemani adabiy tilda yagona shaklda saqlash va yozishga ko‘maklashadi, yozuvda bir xillikni ta’minlaydi. (q. Fonetik yozuv).

 

Morfologiya (morpheva logos– "shakl haqidagi fan") – grammatikaning so‘z turkumi, unga xos grammatik kategoriya va grammatik shakl, bu shaklni hosil qilish yo‘li va vositasini o‘rganuvchi tarkibiy qismi.

Morfologiyaning obyekti, asosan, so‘zning shakl yasalishi masalasi. So‘zning shakl yasovchi qo‘shimcha va nomustaqil so‘zni olishi shakl yasalishi, o‘zgarishi deyiladi. Mas., kitob, kitobning, kitobni, kitobga, kitobda, kitobdan, kitob uchun, kitob bilanso‘zlari kitob so‘zining kelishik qo‘shimchasi va ko‘makchi asosidagi o‘zgarishi.

Iboralarni o‘z ichiga oluvchi bu fililogik lug‘at B.Mengliyev, M.Xudoyberdiyeva va O.Boymatovalar tomonidan tuzilgan, maktab o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan, 2006-yil “Yangi asr avlodi” nashriyotida chop etilgan.

Lugat maqolalari alfavit tartibida tuzilgan, unda mingga yaqin iboraga qisqacha nutqiy izoh berilgan.

Iboralar birdan ortiq variantga ega bo‘lsa, ular ketma-ket vergul bilan ajratilgan holda berilib, so‘ngra izohlangan:

Avra-astarini ag‘dardi, avra-astarini qoqdi, avra-astari so‘kildi, avra-astari qoqildi – barcha kirdikorlarini ochib tashladi.

Avj oldi, avjiga mindi, avjiga chiqdi – 1) rivojlandi 2) zo‘raydi, kuchaydi.

Fe’llar o‘quvchilarga qulaylik maqsadida asosan yaqin o‘tgan zamon shaklida berilgan.

Leksik birliklarning morfemik tarkibi – so‘zlarning o‘zak va qo‘shimcalarga qanday ajratilishini ko‘rsatuvchi filologik lug‘at. Bunday lug‘at birinchi marta A.G‘ulomov, A.N.Tixonov, R.Q.Qo‘ng‘urovlar tomonidan tuzilib, 1977- yilda «Oqituvchi» nashriyoti tomonidan chop etilgan.

Lug‘atning kirish qismida leksemalarning morfem tarkibi va morfemalar haqida ham ma’lumotlar keltirilgan. Lug‘atdan namuna:

kel/ish

kel/ish/gan

kel/ish/gan/lik

kel/ish/il/moq

kel/ish/im    

kabi.

O‘zbek tilshunosligida hozirga qadar M.Sodiqova, U.Usmonovalarning «O‘zbek tilining orfoepik lug‘ati» 1977- yilda va O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti tomonidan «O‘zbek adabiy talaffuz lug‘ati» 1984- yilda nashr qilingan. Birinchi lug‘atda o‘zbek tilida faol qo‘llanadigan 8000 ga yaqin so‘z, ikkinchisida esa 20 000 dan ortiq so‘z va so‘z shaklining adabiy-me’yoriy talaffuzi belgilab berilgan, ba’zi so‘z va grammatik shaklning talaffuzidagi noto‘g‘ri ko‘rinishi inkor qilinib, uning to‘g‘ri aytilishi ko‘rsatilgan.

«Oltin yorug‘»– buddayivlikka e’tiqod qilgan turkiy qavmlar orasida mashhur bo‘lgan qadimgi yozma yodgorlik. Asl nomi Suvarnaprabxasa, sanskrit tilidan qadimgi xitoy tiliga tarjima qilingan. X asrda Beshbaliq shahrida Sengi Seli Tudung uni xitoy tilidan qadimgi turkiy tilga «Oltin yorug‘» nomi bilan tarjima qilgan va eski uyg‘ur-turk tiliga ko‘chirgan. O‘nta afsonani ichiga olgan asar 675 sahifadan iborat. Barchasida buddaviylikning “najot topish” ta’limoti birinchi o‘rinda turadi. Unda aks etgan “to‘rt oliy haqiqat” bosqichi ham O‘rta Osiyo xalqlarining falsafiy qarashlariga mos keladi. «Oltin yorug‘»ning hozir foydalanilayotgan nusxasi XVIII asrda ko‘chirilgan va Sankt-Peterburgdagi Osiyo muzeyida saqlanadi. Uni 1910- yilda Sharqiy Turkistonning Xan-su viloyatidagi Vun-shigu qishlog‘idan S.Y.Malov topgan. Topilmaning faksimel nusxasini u va V.V.Radlov nashr qilgan (1913–17). Nemis olimi V.Myuller esa asarning 1920 sahifasini asl nusxa bilan qiyoslagan holda chop ettirgan (1913). V.V.Radlov «Oltin yorug‘»ning bir qismini nemis tilida nashr qilgan (1930). Turk olimi Rashid Rahmatiy Arat «Oltin yorug‘»ni transliteratsiya qilib, usmonli turk tiliga tarjima qilishni boshlagan, lekin ish yakun topmagan. Yana bir turk olimi Cheval Qoya yuqorida eslatilgan faksimel nashr asosida «Oltin yorug‘»ni to‘liq transliteratsiya qilib, chop ettirdi (Anqara, 1994). O‘zbek olimi Nasimxon Rahmonov asarni o‘zbek tiliga o‘girib, “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnalida e’lon qildi.

 

Orfoepiya(yunon.orphos – to‘g‘ri, epos – nutq)– adabiy tilning og‘zaki shakli talaffuz me’yorini o‘rganuvchi tilshunoslik sohasi. To‘g‘ri talaffuz, avvalo, shaxsning madaniy yetukligidan dalolat beradi. Og‘zaki nutqda har xil talaffuz qilinadigan tovush, qo‘shimcha va so‘zlardan adabiy til uchun qabul qilingan bittasi to‘g‘ri talaffuz me’yorihisoblanadi. Mas., o‘zbek shevasida bir so‘z turlicha talaffuz qilinadi: yo‘q – jo‘q, ko‘z – go‘z, ota – ata, aka – oka, anor – onar kabi. Hozirgi zamon davom fe’li qo‘shimchasi shevada -yap(ti), -op(ti), -utti, -vot(ti) shaklida qo‘llanadi: boryapti, boropti, borutti, borvotti kabi. Adabiy tilda shulardan yo‘q, ko‘z, ota, aka, anor, boryapti variantlari adabiy talaffuz me’yori (orfoepik norma) sifatida saralangan.

Orfoepiyaning yuzaga kelishida orfografiya va xalq og‘zaki nutqining talaffuzi asos qilib olinadi. Adabiy talaffuz me’yorlarini o‘rganish orfoepik qoida va orfografik lug‘at orqali amalga oshiriladi. (q. Orfoepik lug‘at). Orfoepiyaorfografiya bilan zich bog‘langan. Biroq talaffuz hamma vaqt ham yozuv bilan teng kelavermaydi. Jumladan, yozuvda bor ayrim tovush sezilar-sezilmas aytilishi, umuman tushirilishi yoki, aksincha, orttirilishi mumkin. Nutqda tovush almashtirilishi ham ko‘p uchraydi. Mas., adabiyochchi (adabiyotchi), badbax (badbaxt), ussum (uch so‘m), issiz (izsiz), xursan (xursand), go‘sh (go‘sht), bo‘sa (bo‘lsa), kesa (kelsa) kabi. Bular yozuv bilan mos kelmasa-da, adabiy talaffuz me’yori hisoblanadi. Lekin oshshi (oshni), ishshi (ishni), yuzzi (yuzni), o‘tta (u yerda), aqqa (u yoqqa), baqqa (bu yoqqa) kabi so‘zlarda adabiy me’yordan chekinish ro‘y bergan. O‘zbek adabiy tilining asosiy orfoepik qoidalarini unli talaffuzi, undosh talaffuzi, asos va qo‘shimcha talaffuzi hamda boshqa tillardan o‘zlashtirilgan so‘z talaffuzi tarzida o‘rganish mumkin.

  Orfoepik lug‘at. Orfoepik lug‘at – so‘zning to‘g‘ri adabiy talaffuzini ko‘rsatadi. Bunday lug‘at birinchi marta kichik hajmda M.Sodiqova va U.Usmonova tomonidan «O‘zbek tilining orfoepik lug‘ati» nomi bilan 1977 yilda «O‘qituvchi» nashriyoti tomonidan bosib chiqarildi. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti tomonidan «O‘zbek adabiy talaffuz lug‘ati» 1984- yilda nashr qilingan. Birinchi lug‘atda o‘zbek tilida faol qo‘llanadigan 8000 ga yaqin so‘z, ikkinchisida esa 20 000 dan ortiq so‘z va so‘z shaklining adabiy-me’yoriy talaffuzi belgilab berilgan, ba’zi so‘z va grammatik shaklning talaffuzidagi noto‘g‘ri ko‘rinishi inkor qilinib, uning to‘g‘ri aytilishi ko‘rsatilgan.

 

Orfografiya – (yunon. orphos - «to‘g‘ri”, grapho – “yozmoq») – so‘z o‘zaknegizi va qo‘shimchasini yagona tarzda yozish haqidagi qoidalarni o‘rganuvchi tilshunoslik sohasi. Orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xos, orfoepiya va alifbo (grafika) bilan uzviy bog‘liq. Bu bo‘limda so‘zning tovush tarkibi, so‘z va uning morfologik tarkibi imlosi, qo‘shib yoki ajratib yozish, bosh harflarni qo‘llash qoidalari, bo‘g‘inga ajratish, satr ko‘chirish qoidalari o‘rganiladi. Orfografiya qoidalari til va jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liq ravishda yangilanib borishi mumkin. O‘zbek yozuvi uchun hozirga qadar ikki marta imlo qoidasi tasdiqlangan: 1. 1956- yil kirill yozuviga asoslangan o‘zbek yozuvi imlo qoidalari. 2. 1995- yil 24- avgustda lotin alifbosiga asoslangan o‘zbek yozuvi imlo qoidalari.

            Orfografiya tamoyili. O‘zbek yozuvi besh tamoyil asosida ish ko‘radi: 1) fonetik yozuv; 2) morfologik yozuv; 3) shakliy yozuv; 4) tarixiy-an’anaviy yozuv; 5) farqlash yozuvi.

Bu tamoyillar yozilishi va talaffuzi muvofiq kelmaydigan holat uchun ishlatiladi. Mas., kitob so‘zining talaffuzida btovushi ptarzida eshitiladi. Demak, so‘zdagi tovushning asli va talaffuzi farq qilganligi va so‘z o‘zlashma bo‘lganligi uchun imloda shakliy yozuv qoidasiga tayaniladi. Yokimenso‘ziga-ningqo‘shilganda asl holat menning bo‘lishi kerak edi. Talaffuz esa mening ko‘rinishida. Demak, bunda tovushni tushirib yozishga asos bo‘lgan qoidaga tayaniladi. Talaffuzi va imlosi bir xil so‘zga yozuv qoidasi ishlatilmaydi.

Qo‘shimcha, ya’ni morfema (morfema –yun. morphe – shakl) o‘ziga xos shakl va ma’noga ega bo‘lgan, boshqa ma’noli qismga bo‘linmaydigan, so‘z yasash, so‘zning biror grammatik shaklini hosil qilish uchun asos bo‘ladigan lisoniy birlik. Masalan: ish-chi, ish-ga, ish-lar.

Qo‘shimcha vazifasiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: so‘z yasovchi morfema, shakl yasovchi morfema. So‘z yasovchi qo‘shimcha yangi leksema hosil qilishda ishtirok etadi va tilning lug‘at qatlamini boyitadi. Shakl yasovchi qo‘shimcha so‘zning biror grammatik shaklini yasash uchun xizmat qiladi: kitob-lar ko‘plik shakli, bola-ni kelishik shakli va boshqalar.

  Ayrim manbada so‘z o‘zagi ham morfema sifatida qaraladi.

          Qo‘shimchalarning vazifasiga ko‘ra turlari. Qo‘shimcha vazifasiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi:

1)so‘z yasovchi qo‘shimcha;

2)shakl yasovchi qo‘shimcha.

So‘z yasovchi qo‘shimcha asosdagi atash ma’nosini yangilaydi: ish-chi, ish-chan, ish-la. Yasovchi qo‘shimcha faqat to‘rtta so‘z turkumi (fe’l, ot, sifat, ravish)da mavjud. Boshqa turkumlarning yasalishi munozarali.

Qo‘shimcha qo‘shishusuli bilan so‘z yasash 12 ta so‘z turkumining 4 tasiga xos. Ular: 1. Ot. 2. Sifat. 3. Fe’l. 4. Ravish.Bu to‘rtta so‘z turkumida so‘z yasovchi qo‘shimcha mavjud. Son, olmosh, taqlid, undov va modal so‘z yasalmasada, xuddi shu usul bilan ot, sifat, fe’l va ravish yasashda ishtirok etadi.Qo‘shimcha qo‘shilayotgan so‘z asos, hosil bo‘lgan so‘z yasalma deyiladi.Yasama so‘z tarkibida so‘z yasovchi qo‘shimcha birdan ortiq bo‘lishi ham mumkin. So‘zning yasamaligini belgilashda eng so‘nggi yasalish hisobga olinadi. Mas., terimchilik, suvoqchilik, bichiqchilik, to‘qimachilikso‘zi ter, suva, bich, to‘qife’lidan, terim, suvoq, bichiq, to‘qimaotidan ham emas, balki terimchi, suvoqchi, bichiqchi, to‘qimachiso‘zidan yasalgan.

So‘zda so‘z yasovchi qo‘shimcha birdan ortiq bo‘lishi mumkin: dardmandlik, darmonsizlanmoq, tilshunoslik, tarjimashunoslik, oshpazlik, tekislagich, badavlatlik, bema’nigarchilik, bosqinchi, vafodorlik, notinchlik, beo‘xsha(o)vlik. Qo‘shimcha qo‘shib so‘z yasashga faqat so‘z yasovchi qo‘shimcha emas, qo‘shimchasimon (ya’ni qo‘shimchalashgan so‘z, affiksoid) ham ishtirok etadi: -aro: xalqaro, davlatlararo; -baxsh: orombaxsh, hayotbaxsh, shifobaxsh; -noma: taklifnoma, tavsifnoma, yilnoma; -xona: darsxona, kutubxona, mehmonxona; xush: xushmanzara, xushfe’l, xushbichim.

Bir o‘zakdan yasalgan so‘zlar o‘zakdosh deyiladi. Mas.,gulla, gulchi, guldon, guldorkabi.Turli grammatik qo‘shimcha olgan bir so‘z ko‘rinishlari o‘zakdosh sanalmaydi: kitob, kitobning, kitobni, kitobdan, kitobdakabi.

So‘z yasovchi qo‘shimcha unumli va unumsiz bo‘ladi. Unumli yasovchi – bugungi kunda ham so‘z yasayotgan qo‘shimcha: -chi, -dosh, -kor kabi.

Unumsiz qo‘shimcha til tarixida so‘z yasagan va bugungi kunda hosila bermaydi: - -archilik(ocharchilik), -i (tinchi), -gi (kuzgi)kabi.

Shakl yasovchi qo‘shimcha so‘zning biror grammatik shaklini yasaydi. Shuning uchun unga doimo shakl so‘zi qo‘shib aytiladi: egalik shakli, nisbat shakli, zamon shakli, daraja shakli, kichraytirish shakli, ko‘plik shakli kabi.

Shakl yasovchi umumiy xususiyatiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi:

1)    lug‘aviy shakl yasovchi;

2)    sintaktik shakl yasovchi.

Lug’aviyshaklyasovchiso‘zlug‘aviyma’nosigabirozta’sirqiladi. Qo‘llanilishi bir turkum bilan chegaralanadi. Mas., nisbat fe’lga, kichraytirish, erkalash otga, daraja belgi bildiruvchi so‘zga xos. Lug‘aviy shaklga fe’ldagi nisbat, sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi, harakat tarzi (-la, -kila, -imsira, inqira), bo‘lishsizlik shakli; otdagi son, erkalash, kichraytirish, o‘xshatish, chegara, qarashlilik, o‘rin belgisi shakli; sonda uning ma’no turini hosil qiluvchi vositalar kiritiladi.

Sintaktik shakl yasovchisintaktik vazifaga ega. Sintaktik (munosabat) shakl hosil qiluvchi qo‘shimcha so‘z lug‘aviy ma’nosiga ta’sir etmay, bir-biriga bog‘lashga yoki unga ma’lum bir sintaktik vazifa berishga xizmat qiladi. Kelishik, egalik va kesimlik (mayl, zamon, shaxs-son, tasdiq-inkor) shunday shakl yasovchi. Mas., kelishik ergash so‘zni bosh so‘zga, egalik bosh so‘zni ergash so‘zga bog‘laydi: kitobni o‘qimoq, daftarning varag‘i kabi. Kelishik, egalik qo‘shimchasi so‘zni bog‘lasa (Salimning ukasi), kesimlik (mayl, zamon, shaxs-son, tasdiq-inkor) qo‘shimchasi gap kesimini shakllantiradi: O‘qidim (xabar mayli, o‘tgan zamon, birinchi shaxs, tasdiq).

           Qo‘shimchalarning tuzilishiga ko‘ra turlari. Qo‘shimcha tuzilishiga ko‘ra sodda va murakkab bo‘ladi. Bir ma’noli qismdan tarkib topgan qo‘shimcha – sodda qo‘shimcha: -chi shaxs oti yasovchi, -dan chiqish kelishigi shakli va hokazo.

Aslida birdan ortiq ma’noli qismdan tarkib topib, ajralmas holga kelib qolgan qo‘shimcha – murakkab qo‘shimcha: -chi+lik (ko‘pchilik, dehqonchilik), -la+b (saharlab, ko‘plab) kabi.

            Qo‘shimchalarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari. Qo‘shimchalar shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra quyidagi turga bo‘linadi:

Shakldosh qo‘shimcha (morfologik omonim) – shaklan bir xil, vazifa jihatidan boshqa-boshqa bo‘lgan qo‘shimcha: tinch-i, ranj-i (fe’l yasovchi); rang-i, kitob-i (egalik shakli); bahor-i, jannat-i (sifat yasovchi), chay-i, qaz-i (fe’lning harakat tarzi shakli). -la, -lab, -a, -cha, -iq, -chak, -don, -kash, -dor shakllari ham shakldosh qo‘shimcha.

Ma’nodosh qo‘shimcha (morfologik sinonim) – shaklan har xil, vazifasi bir xil va ma’nosi yaqin qo‘shimcha: -li, -ser, -dor, -mand, ba-, bo-: davlatli, badavlat, serdavlat, davlatmand; unumli, serunum, unumdor.

Zid ma’noli qo‘shimcha (morfologik antonim) – vazifasi o‘zaro zid bo‘lgan qo‘shimcha: -li – -siz, no- – -li, be- – bo- va hokazo.

Talaffuzdosh qo‘shimcha (morfologik paronim) – aytilishi va yozilishi yaqin, vazifasi boshqa-boshqa bo‘lgan qo‘shimcha: -li (sifat yasovchi) / -lik (ot yasovchi) – paltoli – paltolik, otali-otalik; -chan (sifat yasovchi) / -chang (ravish yasovchi) ishchan, uyatchan, unutuvchan; mahsichang, ko‘ylakchang, yaktakchang; -lik / liq: otalik-otaliq, borlik-borliq. Talaffuzdosh qo‘shimchani farqlamaslik so‘z qo‘llashda xatolikka olib keladi.

 

Qoraqalpoq tiliturkiy tillarning qipchoq guruhiga mansub tillardan; qozoq va no‘g‘ay tillari bilan birgalikda qipchoq tillarining qipchoq-no‘g‘ay guruhchasini tashkil qiladi. Qoraqalpog‘iston Respublikasining davlat tili. Asosan, Qoraqalpog‘istonda, shuningdek, Xorazm, Navoiy, Buxoro viloyatlari hamda Qozog‘iston va Turkmanistonning unga qo‘shni hududlarida, Rossiya, Afg‘onistonda tarqalgan. Qoraqalpoq tilida so‘zlashuvchilarning umumiy soni 425 ming kishidan oshadi (o‘tgan asrning 90-yillari ma’lumoti).

Qoraqalpoq tiliasosan, 2 ta: shimoli-sharqiy va janubi-g‘arbiy lahjaga bo‘linadi. Bu lahjalar fonetik xususiyati jihatidan o‘zaro farqlanadi. Adabiy qoraqalpoq tiliXX asrning 1- yarmida shimoliy-sharqiy lahja asosida shakllangan; ungacha qoraqalpoqlar eski o‘zbek tilidan foydalanishgan.

Fonetik xususiyati: unlilar ohangdoshligi (lab singarmonizmi) va undoshlar assimilyatsiyasi mavjud.

Leksik xususiyati: qoraqalpoq tilida boshqa turkiy tillarda bo‘lganidek, umumturkiy so‘zlardan tashqari, arab, fors, rus tillaridan o‘zlashgan so‘z ko‘p uchraydi.

 

Shor tili– turkiy tillarning uyg‘ur-o‘g‘uz guruhidagi xakas guruhchasiga mansub tillardan; Rossiyaning Kemerovo viloyatida, qisman Oltoy va Xakas Respublikasida tarqalgan. So‘zlashuvchilarning umumiy soni 10 mingga yaqin.

Shor tilida 2 ta: shimoli-g‘arbiy va kondom lahjasi bor. Leksikasida ovchilik terminologiyasi rivojlangan, mo‘g‘ulcha va ruscha o‘zlashmalar uchraydi. Mrass lahjasi yetakchi hisoblanib, adabiy til ana shu lahja asosida shakllangan. Hozirgi kunda shor adabiy til sifatida mavjud emas, u faqat qabilalar ichida so‘zlashuv tili. Yozma adabiy til sifatida xakas, rus tillaridan foydalaniladi.

 

 

Tasdiq-inkor shakllari – odatda gap kesimiga aloqador,harakatning yuz berish/yuz bermasligini bildirish shakli. Kesim tasdiq yoki inkor shaklda bo‘lishi shart.

Tasdiq quyidagicha ifodalanadi:

1) nol shakl orqali –O‘qiyman. Keldim;

2) ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasining har ikki qismiga inkor qo‘shimchasini qo‘shish orqali (aytmay qo‘yma, yozmay turma, kelmay qolmayman);

3) faqat ohang yordamida (kinoya) –Bormaysan-a, bormaysan!

Inkor esa quyidagi shakllar yordamida hosil qilinadi:

1) -ma eng ko‘p qo‘llanadigan shakl: o‘qi –o‘qima, keldi –kelmadi, borgan –bormagan, yuryapti –yurmayapti, to‘xtabdi –to‘xtamabdi kabi. U -mas, -may, -maslik ko‘rinishiga ham ega: aytmas (so‘z), aytmay, aytmaslik;

2) emas fe’l-kesimdagi -gan/kan/qan va -moqchi qo‘shimchasidan va ismdan keyin kelib, bo‘lishsiz shaklni hosil qiladi: kelgan – kelgan emas, borganman – borgan emasman, o‘qimoqchisan – o‘qimoqchi emassan.

3) yo‘q modal so‘zi gan/kan/qan va yotgan/ayotgan qo‘shimchali fe’lning kesimdagi bo‘lishsiz shaklini vujudga keltiradi. Bunda egalik shakli ham qo‘shiladi: Borgani yo‘q. Aytayotganim yo‘q;

4) na inkor yuklamasi yordamida ham ifodalanadi: Bugun na o‘qidim, na yozdim.

5) faqat ohang (kinoya, piching asosida) orqali ham voqelanadi: Borasan-a, borasan! Borib bo‘libsan!

Bo‘lishli-bo‘lishsizlik va tasdiq-inkorni farqlash kerak. Fe’l kesimdan boshqa vazifada kelganda bo‘lishli-bo‘lishsizlikka ega bo‘ladi: o‘qigan bola – o‘qimagan bola kabi. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik faqat kesimdan boshqa vazifadagi fe’lga, fe’lga, tasdiq-inkor kesim vazifasidagi barcha mustaqil so‘z turkumiga xos.

Yordamchi so‘zlar – mustaqil atash ma’nosiga ega bo‘lmaydigan, so‘roq qabul qilmaydigan, mustaqil gap bo‘lagi bo‘lib kela olmaydigan, so‘z yasalishi va shakl yasalishi uchun asos bo‘la olmaydigan so‘zlar. Bunday so‘zlar turli grammatik ma’no va munosabatlarni ifodalash uchun xizmat qiladi. U mustaqil so‘zda va gapda grammatik ma’no ifodalashning alohida turini tashkil etadi. Yordamchi so‘zlarga ko‘makchi, bog‘lovchi va yuklama kiritiladi.

Ko‘makchi mustaqil so‘z bilan birga kelib, oldin turgan so‘zni keyingi so‘z bilan sintaktik aloqaga kiritadi. Bu bilan kelishikka o‘xshaydi. Biz kelajakka ishonch bilan qaraymiz gapida ko‘makchi yordamida «holat» grammatik ma’nosi yuzaga chiqib, ishonchso‘zi qaraymiz so‘ziga bog‘lanadi. Telefon orqali gaplashdimgapidako‘makchining«vosita» ma’nosi yuzaga chiqib, telefonso‘zini gaplashdim so‘ziga bog‘lagan. Do‘stlik biz uchun hamisha ilhom va kuch-quvvat manbai bo‘lib kelgan gapida yordamchi so‘zlar«atalganlik» ma’nosini ifodalab, biz so‘zini bo‘lib kelgan so‘ziga bog‘lagan. Ko‘rinadiki, grammatik ma’no va vazifa birgalikda yashaydi.

Bog‘lovchi uyushiq bo‘laklarni, qo‘shma gapning tarkibiy qismlarini bog‘lash, ular orasida har xil tenglashtirish, zidlash, ayirish kabi grammatik ma’noni ifodalash uchun xizmat qiladi: olma va anor, o‘qidi, lekin yozmadikabi. Ba’zan gap boshida ham keladi: Sitora aytdi. Lekin Munira tushunmadi.

Yuklama ayrim so‘z yoki gapga qo‘shimcha ma’no yuklash uchun qo‘llanadi.

Yuklamaning morfologik ma’no ifodalash imkoniyati uning sintaktik imkoniyatidan kengroq. Chunki ular mustaqil so‘z va gapga qo‘shimcha ma’no yuklashi bilan ahamiyatli.

Mustaqil so‘z ham o‘rni bilan yordamchi so‘zdek grammatik ma’no ifodalaydi: juda, eng, bag‘oyat, nihoyatda, o‘ta, sal, birmuncha kabi ravish daraja ma’nosini ifodalaydi; olmoq, bermoq, qolmoq, o‘tirmoq, chiqmoq, ketmoq, boshlamoq, bo‘lmoq kabi 40 dan ortiq ko‘makchi fe’l harakat ma’nosini nutqqa moslaydi, lug‘aviy ma’noga grammatik ma’no qo‘shadi: o‘qib chiqdi, yoza boshladi, qo‘rqib ketdikabi.

          Yordamchi so‘z turkumi tahlili. Yordamchi so‘z turkumi tahlili – uchta yordamchi so‘zlarning turi, xususiyatlarini aniqlash. Tartibi: 1. Yordamchi so‘zlarning qaysi guruhiga kirishi. 2. Vazifasiga ko‘ra turi. 3. Qo‘llanilishiga ko‘ra turi. 4. Tuzilishiga ko‘ra turi.

Namuna: Gulnor ikki haftadan buyon dadasi va onasi bilan birga har kun bog‘da ishlaydi. (Oyb.) Men-ku chidayapman. Faqat opasiga qiyin… (S.Ahm.)

Buyon – ko‘makchi, sof ko‘makchi; chiqish kelishigidagi so‘zni boshqarib kelgan; so‘z shaklidagi ko‘makchi.

Va – bog‘lovchi, teng bog‘lovchi; yakka qo‘llanadi; so‘z shaklidagi bog‘lovchi.

Ku – yuklama, ta’kid yuklamasi; qo‘shimcha yuklama.

1. aziyat tortmoq: 1.azoblanmoq 2. zararli ta’sir, zarar-zahmat

2. azob chekdi, azob tortdi: juda qiynaldi

3. bekor aytmoq: chakki aytibsiz, aytmasangiz ham bo‘lardi

4. bekor bo‘lmoq: 1.amal-vazifadan tushmoq; ishdan bo‘shamoq; 2.kuchini yo‘qotmoq 3.yaramaydigan, arzimaydigan, foydasiz bo‘lib qolmoq

5. bekor qilmoq: 1.amal-vazifadan tushmoq; ishdan bo‘shamoq; 2.kuchini yo‘qotmoq 3.yaramaydigan, arzimaydigan, foydasiz bo‘lib qolmoq

6. bezori jon qildi: ortiq toqat qilolmasligi tufayli o‘limiga ham rozi qildi

7. bir qorindan talashib tushmoq: bir onadan tug‘ilgan

8. bir qoshiq suv bilan yutib yuborguday: beqiyos go‘zal, nihoyatda dilrabo

9. bo‘yni yor bermadi: izzat-nafsi yo‘l qo‘ymadi

10. devor bo‘lib qolmoq: qo‘rqinch yoki hayratdan rangi oqarib, serrayib turmoq.

11. devorga taqamoq: shoshirib, gangitib qo‘ymoq; taslim bo‘lishga majbur qilmoq.

12. dil tortar: yoqimli

13. dili tortdi: yoqtirdi

14. dili yorishdi: xafachiligini tarqatib, xursand bo‘ldi

15. diydor ko‘rishdi: bir-birini oradan ancha vaqt o‘tgandan keyin ko‘rdi

16. do‘ppisi tor keldi: ilojsiz og‘ir ahvolga tushdi

17. e’tibor berdi: diqqat bilan qaradi

18. e’tibor qozonmoq: obro‘-hurmatga ega bo‘lmoq, yaxshi nom chiqarmoq.

19. e’tibor topmoq: obro‘-hurmatga ega bo‘lmoq, yaxshi nom chiqarmoq.

20. esi bor: fikr-mulohaza yuritish qobiliyati yaxshi

21. fe’li tor: ziqna

22. giriftor bo‘lmoq: 1.uchramoq, yo‘liqmoq, duchor bo‘lmoq 2.maftun bo‘lmoq.

23. har xil xayolga bormoq: 1.shubhalanmoq, yomon fikrga bormoq. 2.biror narsadan tashvishlanmoq; xavotir olmoq.

24. hordiq oldi: istirohat qildi

25. ichi qora: yomon niyatli, boshqalarga yaxshilikni ravo ko‘rmaydigan

26. ichi qoralik qildi: yomon niyatli ish qildi

27. idora etmoq: 1.boshqarmoq, rahbarlik qilmoq 2.bosh bo‘lib, belgili tartibda olib bormoq; amalga oshirmoq

28. idora qilmoq: 1.boshqarmoq, rahbarlik qilmoq 2.bosh bo‘lib, belgili tartibda olib bormoq; amalga oshirmoq

29. iftixor qilmoq: faxrlanmoq

30. ikki o‘t orasida qolmoq: birini deb, boshqasidan kechib bo‘lmaydigan, kechish qiyin holatga tushmoq.

31. istihola tortmoq: shunday hisni tuymoq.

32. ixtiyor etmoq: xohlamoq

33. ixtiyor qilmoq: xohlamoq

34. izza tortdi: izza bo‘di, uyaldi

35. jon bor: asosga ega, zamirida haqiqat bor, bejiz emas

36. joni bor: hali tirik

37. jonidan bezor bo‘ldi: ortiq toqat qilolmasligi tufayli o‘limiga ham rozi bo‘ldi

38. joniga oro kirdi: 1)bir o‘limdan qutqarib qoldi 2)og‘ir ahvoldan qutqardi

39. jonini jabborga berdi: bor kuchini safarbar qildi

40. jonining boricha: kuch -quvvati yetganicha, tirishib

41. ko‘ngli bor: moyil, xayrixoh, sevadi

42. ko‘ngli bormadi: hohlamadi

43. ko‘ngli g‘ash tortdi: bir oz tashvish qildi

44. ko‘ngli qora: yomon niyatli, boshqalarga yaxshilikni ravo ko‘rmaydigan

45. ko‘ngli tortdi: yoqtirdi

46. ko‘ngli yorishdi: ko‘nglidagi g‘ashlik tarqadi

47. ko‘nglini qora qildi: juda xafa qildi

48. ko‘nglini yordi: ichidagi istak yoki dardini aytdi

49. ko‘nglini yorishtirdi: ko‘nglidagi g‘ashlikni tarqatdi

50. ko‘z qorachig‘i: yakka-yu yagona va qadr-qiymati beqiyos yuksak

51. ko‘zi tor: qizg‘anchiq

52. ko‘zi yoridi: tug‘di

53. ko‘ziga oq-qora ko‘rinmaydi: 1)tatimaslik, e’tiborini tortmaslik 2)hisoblashmaslik, o‘ylab- netib o‘tirmaslik

54. ko‘zining oqu qorasi: yakka-yu yagona va qadr-qiymati biqiyos yuksak

55. ko‘zining qorachig‘i: yakka-yu yagona va qadr-qiymati beqiyos yuksak

56. nafsi orom olmoq: kimning Nafsi qondi.

57. nari borib, beri keldi: juda qattiq azoblandi

58. nari borsa: ko‘pi bilan, ortig‘i bilan hisoblanganda

59. nari-beriga bordi: xafalashdi, janjallashdi

60. o‘lsa o‘ligi ortiq: kimning yoki nimaning Ikki narsani o‘zaro qiyoslashda qo‘llanadigan ibora: hatto o‘ligi afzal, ziyod.

61. o‘takasini yordi: qattiq cho‘chitib qo‘rqitdi

62. og‘zi bormadi: biror andisha-mulohaza bilan aytishni ma’qul ko‘rmadi

63. oq bilan qorani ajratdi: yaxshini yomondan, foydani zarardan ajratdi

64. oqkaltak-qorakaltak bo‘lmoq: kim kim bilan to‘g‘ri kelgan narsa bilan qurollanib urishmoq; savalashmoq.

65. oq-qorani ajratdi: yaxshini yomondan, foydani zarardan ajratdi

66. oq-qorani tanidi: yaxshi-yomonni, foyda-zararni bildi

67. oq-qorani tushundi: yaxshi-yomonni, foyda-zararni bildi

68. ora ochiq bo‘ldi: olish-berish muomalasini ro‘y-rost hal yetdi

69. oraga tushdi: 1)ikki tarafni murosaga keltirish maqsadida biror janjalga aralashdi 2)jabrdiyda deb hisoblagan kishisini himoya qilib biror janjalli ishga arashdi

70. oralari ochiq: bir-biriga qarzdor emas, bir-biriga malol keladigan hech nima o‘rtada yo‘q

71. oralaridan qil ham o‘tmaydi: nihoyatda ahil, inoq, yaqin

72. oralarini buzdi: o‘zaro munosabatini yomonlashtirdi

73. oro berdi: ko‘rinishini ko‘rkam, chiroyli qildi

74. orqasiga tepmoq: voz kechib haydamoq, quvmoq.

75. orqasiga tushdi: zimdan yurib butun xatti-harakatini ta’qib qildi

76. osmonga uchsa, oyog‘idan, yerga kirsa, qulog‘idan tortadi: qutulib ketishiga qo‘ymaydi

77. ovi baroridan kelmoq: kimning Ishi yurishmoq, ko‘zlangan maqsadga erishmoq.

78. oyog‘i tortmadi: borgisi kelmadi

79. oyog‘idan tortmoq: biror noxush ish, holatga jalb etmoq, duchor qilmoq.

80. peshonasi taq etib devorga tegmoq: o‘z bilganidan qolmay, oxiri ishi voy bo‘lmoq.

81. pichingida ham jon bor: pichingida ham jon bor

82. pixini yorgan: o‘taketgan uddaburon, quv

83. qo‘li bormadi: nimanidir qilmaslikka undovchi his–tuyg‘uning ta’sirida biror faoliyatga kirisha olmaydi

84. qo‘li yuqori bo‘ldi: raqobatda, musobaqada vaziyati ustunlik qildi

85. qo‘shmozor bo‘lmoq: birga, bir vaqtda o‘lmoq; qirilmoq.

86. qora po‘stakdan burga qidirmoq: kim Bajarilishi qiyin, mahol bo‘lgan ishga kirishmoq, hal bo‘lmaydigan ishga behuda vaqt sarflamoq.

87. qora terga botdi: haddan tashqari zo‘r berish natijasida mo‘l– ko‘l terladi

88. qora yurak: garazgo‘y, buzuq niyatli

89. qorasi o‘chdi: uzoqlashib, ko‘rinmay ketdi

90. qorasini ko‘rsatmaydi: kimningdir ko‘ziga hech ko‘rinmaydi

91. qordan qutilib, yomg‘irga tutildi: avvalgisidan ham yomoniga uchradi

92. qushdek yengil tortdi: ruhiy azoblanishi tarqadi

93. san-man ga bormoq: janjallashuv, tortishuv darajasiga yetdi

94. sitorasi issiq: xush ko‘rinishli, yoqimli, jozibador

95. tahorat sindirmoq: yozilmoq, bo‘shalmoq; hojatga bormoq.

96. tahorat ushatmoq: yozilmoq, bo‘shalmoq; hojatga bormoq.

97. tap tortmaydi: qo‘rqmay botindi, hayiqmaydi

98. tashvish tortdi: 1)tashvish qildi 2)xavotir bo‘ldi

99. taxtaga tortmoq: Siquv holatiga olmoq, iskanjaga olmoq

100. tili bormadi: biror andisha mulohaza bilan aytishni ma’qul ko‘rmaydi

101. tinka - madori quridi: toliqdi, darmonsizlandi

102. tirnoq orasidan kir qidirdi: yomon niyat bilan deyarli aybi yo‘q kishining faoliyatidan ayb topishga harakat qildi

103. tiyrak tortmoq: Tetiklanmoq, jonlanmoq, kuch-quvvat olmoq

104. to‘ydan ilgari nog‘ora qoqdi: ro‘yobga chiqishi aniq bo‘lmagan narsa haqida hovliqmalik bilan vaqtidan oldin gapirib yubordi

105. to‘ydirganning qorniga tepmoq: Yaxshilik, himmat qilgan, qo‘llab-quvvatlaganga yomonlik bilan javob bermoq ma’nosidagi ibora

106. tor kelib qolganda: ilojsiz og‘ir ahvolga tushdi

107. tuprog‘i tortmoq: Tug‘ilib o‘sgan (o‘z) joyi undamoq, jalb qilmoq

108. turna qator, turnaqator: Qator bo‘lib tizilgan, birining ketidan biri

109. uzoqqa bormaydi: Ko‘p davom etmaydi, tez fursatda barham topadi, tamom bo‘ladi

110. yarasini yormoq: Dardini aytmoq, dilidagini oshkor qilmoq.

111. yengil tortmoq: ruhiy azoblanishi tarqadi

112. yer yorilmadi-yu, yerga kirib ketmadi: nomus qilganidan o‘zini qayoqqa olib qochishni bilmadi

113. yerga kirsa, qulog‘dan tortib chiqaradi, osmonga chiqsa, oyog‘idan tortib tushiradi: qutulib ketishiga qo‘ymaydi

114. yomondan yorti qoshiqmoq: Oxirigacha yeb-ichib qo‘ymay, ozgina qoldirilgan holatga nisbatan aytiladigan ibora.

115. yuqori keldi: pisand qilmadi

116. yuragi orqasiga tortib ketmoq: bir lahza ich-ichidan qo‘rqish aralash qattiq hayajonlandi

117. yuragi qoq yorila yozdi: sevinib, juda kuchli hayajonlandi

118. yuragi qora: garazgo‘y, buzuq niyatli

119. yuragi tars yorilib keta yozmoq: sabr–chidami tugab, xunob bo‘lib ketdi

120. yuragi yorishmoq: ko‘nglidagi g‘ashlik tarqadi

121. yuragini yormoq: qattiq cho‘chitib qo‘rqitdi / ichidagi istak yoki dardini aytdi

122. yuzi yorug‘ bo‘lmoq: uyaladigan joyi yo‘q, olqishlashga loyiq

123. yuzini ochib yubormoq: uyalmaydigan qildi

1. Achchiq – taxir – nordon – chuchuk – shirin
Ma’nosiga ko‘ra
(maza-ta’mning me’yoridan ortiq-kamligiga ko‘ra)

2. Afzal – ortiq – ustun – yuqori – a’lo
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ifoda belgisining kuchliligiga ko‘ra)

3. Agar – magar – basharti – mabodo – bordiyu
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ifoda belgisining kuchliligiga ko‘ra)

4. Ahamiyatli – e’tiborli – muhim
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(tushuncha doirasining keng-torligiga ko‘ra)

5. Ancha – ko‘p – bisyor – xiyla
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanishining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

6. Aniq – ochiq – yaqqol – ravshan – yorqin – oydin – ayon
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(kitobiylik belgisining kam-ko‘pligiga ko‘ra)

7. Asirlik – asorat – tutqunlik – qullik
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

8. Ayor – mug‘ombir – hiylagar – quv – ustamon – makkor – dog‘ush – mo‘ltoni – hilviri
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( bo‘yoqdorlik belgisining kuchliligiga ko‘ra)

9. Azob – aziyat – jabr – jafo – ozor
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( bo‘yoqdorligining oshib borishiga ko‘ra)

10. Badnom – uyatli – sharmanda – sharmsor
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(salbiylik bo‘yog‘ining ortiqligiga ko‘ra)

11. Bahor – yoz – kuz – qish
Ma’nosiga ko‘ra
(fasllar ketma-ket almashishiga ko‘ra)

12. Bakalavr-magistr-aspirant- doktorant
Ma’nosiga ko‘ra
(mutaxassislik salohiyatining oshib borishiga ko‘ra)

13. Balli – barakalla – ofarin – yashavor – tasanno – sallamno
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgining kuchli ifodalanishiga ko‘ra)

14. Baxtli – baxtiyor – saodatli – toleli – mas’ud
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanilishidagi oz-ko‘plik darajasiga ko‘ra)

15. Be’ma’ni – badqiliq – dilozor
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(salbiylik bo‘yog‘ining ortishiga ko‘ra )

16. Beg‘ubor – toza – sof – musaffo
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorligiga ko‘ra)

17. Bekorchi – bo‘lmag‘ur – yolg‘on
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

18. Bor – jo‘na – yo‘qol – yo‘qolib ket – daf bo‘l – qorangni o‘chir
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgidagi salbiylikning ortib borishiga ko‘ra )

19. Boyaqish – bechora – sho‘rlik – notavon – ojiz – aftoda
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(achinish belgisining kuchliligiga ko‘ra )

20. Dushanba – seshanba – chorshanba – payshana – juma -shanba – yakshanba
Ma’nosiga ko‘ra
(joylashish ketma-ketligiga ko‘ra)

21. E’tibor – hurmat – ardoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

22. E’tibor – hurmat – ardoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajad ifodalashiga ko‘ra)

23. Ehson – tortiq – sovg‘a – mukofot
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ifoda belgisining kuchiga ko‘ra)

24. Fonema – morfema – so‘z – qolip
Ma’nosiga ko‘ra
(tarkibining katta-kichikligiga ko‘ra)

25. Gavdali – jussali – barvasta – norg‘ul – qomatdor – barzangi
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorligining oshib borishiga ko‘ra)

26. Gulzor – gulshan – guliston – gulbog‘ – bo‘ston – chaman – chamanzor
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(uslubiy xoslanganlik darajasiga ko‘ra)

27. Hamma – barcha – bari – butun – bor – jami – butkul – tamom – bor-yo‘q.
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

28. Hech – aslo – asti – sira – mutlaqo – zinhor
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

29. Iltimos – iltijo – o‘tinch – zor – tavallo
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

30. Iltimos qilmoq – yalinmoq – yolvormoq – o‘tinmoq.
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

31. Istamoq – xohlamoq – tusamoq – orzulamoq – orzu qilmoq – tilamoq – ixtiyor qilmoq – sog‘inmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining ortib borishiga ko‘ra )

32. Kambag‘al – qashshoq – bechora – faqir – miskin
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining ortib borishiga ko‘ra)

33. Kambag‘al – qashshoq – bechora – faqir – yo‘qsil – gado – bechorahol – miskin
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( belgisining bo‘yoqdorligiga ko‘ra)

34. Kasal – betob – notob – bemor – nosog‘ – xasta
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining tor-kengligiga ko‘ra)

35. Kekkaygan – gerdaygan – kerilgan – dimog‘dor – kalondimog‘ – kerik – manman – takabbur
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining kuchli bo‘lishiga ko‘ra)

36. Kelishgan – xushbichim – xushqomat – bejirim – ketvorgan – lobar – tamtam
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ijobiylik belgisining bo‘yoqdorligiga ko‘ra)

37. Ko‘lmak – hovuz – suv ombori – ko‘l – dengiz – okean
Ma’nosiga ko‘ra
(hajm-ko‘lamining katta-kichikligiga ko‘ra)

38. Ma’noli – mazmundor – mantiqli
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgining kuchliligiga ko‘ra)

39. Nim chorak – chorak – yarim – butun
Ma’nosiga ko‘ra
(miqdor darajaning ko‘p yoki kamligiga ko‘ra)

40. Noiloj – nochor – ilojsiz
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

41. Nola – nolish – oh – fig‘on – faryod – zor – dod – afg‘on
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorligining oshib borishiga ko‘ra)

42. Nomusli – hayoli – oriyatli – andishali – iboli
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining ortib borishiga ko‘ra)

43. Oddiy askar – kichik serjant – serjant – katta serjant – kichik leytenant – leytenant – katta leytenant – kapitan – mayor – polkovnik – general-marshal – general-mayor – general-polkovnik – generalissimus
Ma’nosiga ko‘ra
(unvon darajasining katta-kichikligiga ko‘ra)

44. Og‘ir – vazmin – zil – zalvorli
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

45. Oila – guruh – jamiyat – tabiat – borliq
Ma’nosiga ko‘ra
(tashkil etuvchilari ko‘lamining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

46. Or – nomus – g‘urur
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgisinig bo‘yoqdorligiga ko‘ra)

47. Oriq – qiltiriq – dirdov – ramaqijon
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

48. Ovora – sarson – sargardon
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining tor-kengligiga ko‘ra)

49. Ozor – azob – iztirob – jabr
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

50. Ozroq – oz – ko‘p – ancha – behisob – mo‘l – bisyor
Ma’nosiga ko‘ra
(miqdor darajasining ortiq-kamligiga ko‘ra)

51. Qaror – azm – jazm
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanishining oz-ko‘pligiga ko‘ra )

52. Qirot – misqol – qadoq – chorak – pud – botmon
Ma’nosiga ko‘ra
(og‘irlik miqdorining oshishiga ko‘ra)

53. Qiyin – mushkul – mahol – og‘ir mashaqqatli – sermashaqqat – amrimahol – dushvor
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada

54. Qorong‘ilik – zulmat – zimiston – zimziyo
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining kuchliligiga ko‘ra)

55. Quyi – o‘rta – yuqori
Ma’nosiga ko‘ra
(baland-pastligiga ko‘ra)

56. Sababchi – sababkor – aybdor
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining tor-kengligiga ko‘ra)

57. Sabil (savil) – ordona – zormanda – baytalmon – egasiz
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

58. Sezgir – ziyrak – tuyg‘un – hushyor – sergak – tiyrak
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( belgini kuchli-kuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

59. Sodiq – sadoqatli – vafodor – fidokor
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining ortib borishiga ko‘ra)

60. Sonor – jarangli – jarangsiz
Ma’nosiga ko‘ra
(ovoz ishtirokining kam-ko‘pligiga ko‘ra)

61. Sotqin – xoin – xiyonatkor – g‘addor – murtad
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(salbiylik bo‘yog‘ining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

62. Sovg‘a – hadya – tortiq – tuhfa – armug‘on – in’om
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining keng-torligiga ko‘ra)

63. Tortishuv – janjal – g‘alayon – qo‘zg‘olon – urush
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(tushuncha belgisini tor-keng ifodalashiga ko‘ra)

64. Toza – ozoda – pok – pokiza – sof – musaffo – beg‘ubor – g‘uborsiz
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

65. Unli – sonor – undosh
Ma’nosiga ko‘ra
(ovoz miqdorining ko‘p yoki kamligiga ko‘ra)

66. Xalta – qop – qanor
Ma’nosiga ko‘ra
(hajm-ko‘lamining katta-kichikligiga ko‘ra)

67. Xushomadgo‘y – laganbardor – labbayguy – tilyog‘lama – yaltoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(salbiylik bo‘yog‘ining ortib borishiga ko‘ra)

68. Yaqinlashmoq – hamkorlik qilmoq – aloqa bog‘lamoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanishining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

69. Yarali – yarador – jarohatli – majruh
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz darajada ifodalashiga ko‘ra)

70. Yaramas – nomard – ablah – iflos – razil – badkor
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(salbiylik bo‘yog‘ining ortib borishiga ko‘ra)

71. Yo‘liqmoq – uchramoq – duchor bo‘lmoq – giriftor bo‘lmoq – mubtalo bo‘lmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining ortiq-kamligiga ko‘ra)

72. Yomg‘ir – qor – do‘l
Ma’nosiga ko‘ra
(yog‘in holatiga ko‘ra)

73. YOmon – nochor – xarob
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanishining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

74. Yorug‘ – nurli – charog‘on – yorqin – munavvar – porloq – ravshan – nurafshon
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(oydinlik belgisining kuchiga ko‘ra)

75. Yorug‘- nurli – charog‘on – yorqin – munavvar – porloq – ravshan – nurafshon
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanishining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

76. yuz – chehra – jamol – diydor – oraz – uzor – ruxsor
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining ortib borishiga ko‘ra)

77. Zoriqmok – zor bo‘lmoq – muhtoj bo‘lmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining oshib borishiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: or
Izoh: O‘ziga nomunosib yoki ep ko‘rilmagan ishdan, narsadan xijolat tortish, uyalish tuyg‘usi; uyat, nomus. Or bilmoq o‘ziga ep ko‘rmaslik. Misol: Qishloqda birovdan kaltak yeyish azal-azaldan er yigit uchun or sanaladi. n. Norqobilov, To‘qnashuv Sinonim: nomus