O‘zbek tilining ta’limiy korpusi

So‘z tarkibi: {zid}

So‘z bo‘g‘inlari: zid

Izoh(lar)i:

zid [zid ]

1. Bir-biriga xilof, qarama-qarshi, aks, qarshi. Xolisa erining mayllariga boshqa zid chiqmaslikka ahd qildi. S. Nurov, Narvon

Antonim(lar)i: mos [a]

Sinonim(lar)i: xilof [a], aks [a]

Omonimlari: mavjud emas.

Paronimi: mavjud emas.

«O‘zbek tilining zid ma’noli so‘zlar o‘quv izohli lug‘ati» maktab o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan. Lug‘at U.To‘rayeva va D.Shodmonova tomonidan tuzilib, 2007- yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida chop etilgan, 1300 ga yaqin antonimik juftlikni qamrab oladi. Tuzuvchilar zid ma’noli so‘zlarni strukturasiga ko‘ra quyidagicha tasniflashgan:

1) har xil o‘zakli zid ma’nolilar: katta-kichik, kirmoq-chiqmoq, muhabbat-nafrat;

2) bir xil o‘zakli zid ma’nolilar: madaniyatli-madaniyatsiz, aqlli-aqlsiz, ongli-ongsiz;

Lug‘atda zid ma’noli so‘zlar juftlashtirib berilgan:

aniq-noaniq

axloqli-axloqsiz

bahorgi-kuzgi

kabi. Bunda bir so‘zga bir ma’nodoshlik qatoridagi barcha so‘z zidlanishi mumkin:

abjir – lavang, landavur, lapashang, noshud, og‘zidagi oshini oldiradigan, uquvsiz, sustkash, tepsa-tebranmas, epashang.

Agar so‘z ko‘p ma’noli, har bir ma’nosi bilan boshqa-boshqa so‘zga zidlansa, zidlari nuqtali vergul bilan ajratilgan:

ajraldi – qo‘shildi; yarashdi kabi.

Zid ma’nolilik– so‘z, ibora va qo‘shimchaning o‘zaro zid ma’no asosidagi munosabati. Uning leksik (yaxshi – yomon, keng – tor), morfologik (li – siz), frazeologik (qo‘li uzun – qo‘li kalta) ko‘rinishi mavjud. Zid ma’nolilikni hosil qiladigan belgi – asos ma’nodagi zidlik. Qo‘shimcha ma’nosidagi zidlik antonimlik hosil qila olmaydi. Mas., chehra va bashara so‘zi qo‘shimcha ma’nosi bilan farqlanadi. Inkor yoki fe’lning bo‘lishlibo‘lishsizlik shakli ham antonimlik hosil qila olmaydi.Mas., o‘qidi va o‘qimadi fe’llari o‘zaro antonim emas. Ma’nodagi zidlik asosida bo‘ladigan inkor bilan biror narsa, belgi yoki harakatning aynan o‘zining inkor etilishini farqlash kerak. Zid ma’nolilikda, yuqorida ko‘rilganidek, o‘zaro zidlik yotadi. Bu zidlik ikki birlikning ma’nosi o‘rtasida bo‘ladi. Oddiy inkorda esa, aynan bir narsa, belgi yoki harakat inkor etiladi. Bunda o‘zaro qaramaqarshi turadigan ikki narsa, ikki belgi, ikki harakat bo‘lmaydi. Mas., tun, qora, olmoq so‘zi bildirgan narsa, belgi, harakat inkor etilishi bilan tun emas, qora emas, olmadikabida oq – qora, bormoq – kelmoq so‘zidagiga o‘xshash zidlik yo‘q. Ko‘p ma’noli so‘zning zid ma’noliligi qanday ma’noda kelganligiga qarab belgilanadi. Bir so‘z har xil ma’nosi bilan har xil so‘zga zid ma’noli bo‘la olishi mumkin. Mas., qattiq so‘zi bir ma’nosi bilanyumshoq so‘ziga, boshqa bir ma’nosi bilan esa saxiy so‘ziga zid ma’noli bo‘ladi. Qiyoslang: qattiq predmet – yumshoq predmet, qattiq odam – saxiy odam. Zid ma’noli so‘zlar juft holda qo‘llanib ko‘chma ma’no ifodalaydi: yaxshiyomon(har xil) gaplar, ertakech (doim) xayolimdasan. Zid ma’nolilik, asosan, belgi bildiruvchi so‘z – sifat va ravishda uchraydi. Ot va fe’lda kamroq: vafo – jafo, yig‘lamoq – kulmoq kabi. Zid ma’nolilikyordamida badiiy adabiyotda tazod, antiteza san’ati hosil qilinadi. Biroq zid ma’noliliknitazod va antitezaga tenglashtirib qo‘ymaslik kerak. Zid ma’noli bo‘lmagan so‘zlar ham bu san’atni hosil qilaveradi.

Zid ma’nolilikdan to‘g‘ri foydalana olmaslik ham uslubiy xatolikni keltirib chiqaradi: Choyxona mudiri Yusufjon Nozimov turmushning issiq-chuchugini tatigan kishiga o‘xshaydi. Gapdagi issiq-chuchugini juftligi o‘rnida achchiq-chuchuk juftligi ishlatilishi kerak edi.

1. dastasini o‘zidan chiqarmoq: sopini o‘zidan chiqarmoq q. Sop. kim nimani Yonidan mablag‘ yoki kuch sarf qilmay, boshqalar hisobiga ish bitirmoq.

2. gapi og‘zida qolmoq: Muayyan sharoit, ruhiy holat ta’sirida o‘z fikrini ayta olmay qolmoq, gapirolmay qolmoq/ Biror sabab bilan so‘zlayotgan vaqtida to‘xtab qolmoq; gapi uzilmoq

3. gapini og‘zidan olmoq: -

4. gapini og‘zidan yulmoq: -

5. gapni og‘zidan yulmoq: -

6. ichi qizidi: 1)qiziqish uyg‘ondi 2)zerikib siqildi

7. izidan chiqdi: rivoji, holati buzildi

8. izidan chiqmoq: -

9. izidan tushdi: qayerga borsa, zimdan ta’qib qilib bordi

10. izidan tushmoq: -

11. ko‘zidan g‘oyib bo‘lmoq: -

12. ko‘zidan kechirmoq: -

13. ko‘zidan o‘t chiqib ketmoq: -

14. ko‘zidan o‘tkazmoq: -

15. ko‘zidan qochirmoq: -

16. ko‘zidan yosh chiqmoq: -

17. lafzida turdi: ahdini saqladi

18. lafzida turmoq: -

19. lafzidan qaytdi: ahdidan voz kechdi

20. lafzidan qaytmoq: -

21. o‘z biyligi o‘zida: -

22. o‘zida yo‘q: benihoya, juda– juda(xursand)

23. o‘zidan ketdi: behush bo‘ldi

24. o‘zidan ketmoq: -

25. og‘izga kelganini bo‘g‘zidan qaytarmaslik: -

26. og‘zida doston bo‘lmoq: -

27. og‘zidagi oshini oldirmoq: -

28. og‘zidan bodi kirib, shodi chiqmoq: -

29. og‘zidan bol tomadi: shirinsuxan bo‘ladi, shirnsuxanlik qiladi

30. og‘zidan bol tommoq: -

31. og‘zidan chiqarmaslik: -

32. og‘zidan chiqib, yoqasiga yopishmoq: -

33. og‘zidan chiqmoq: -

34. og‘zidan gapini olmoq: -

35. og‘zidan gullamoq: -

36. og‘zidan ona suti ketmagan: hali yosh, tajribasiz

37. og‘zidan ona suti ketmaslik: -

38. og‘zidan qo‘ymaslik: -

39. og‘zidan so‘zini olmoq: -

40. og‘zidan so‘zini yulmoq: -

41. og‘zidan sut hidi keladi: hali yosh, tajribasiz

42. og‘zidan tushmaslik: -

43. og‘ziga kelganini bo‘g‘zidan qaytarmaslik: -

44. ona suti og‘zida: hali yosh, tajribasiz

45. ona suti og‘zidan keldi: haddan tashqari qiynalib ketdi

46. ona suti og‘zidan kelmoq: -

47. ona suti og‘zidan ketmagan: hali yosh, tajribasiz

48. ona suti og‘zidan ketmaslik: -

49. qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan: -

50. qo‘y og‘zidan cho‘p olmaslik: -

51. so‘z og‘zida qolmoq: -

52. so‘zida qattiq turdi: o‘z fikrini o‘tkazishga intilib qaysarlik qildi

53. so‘zida turdi I: ahdini saqladi

54. so‘zida turdi II: o‘z fikrini o‘tkazishga intilib qaysarlik qildi

55. so‘zida turmoq: -

56. so‘zidan chiqmaslik: -

57. so‘zidan qaytdi: ahdidan voz kechdi

58. so‘zidan qaytmoq: -

59. so‘zini og‘zidan olmoq: -

60. so‘zni og‘zidan olmoq: -

61. yuzidan nur yog‘ilmoq: -

62. yuzidan o‘ta olmaslik: -

63. yuzidan o‘ta olmaydi: biror ishni qilishga kimningdir ra’yi, xohishi bilan hisoblashdi

64. yuzidan qon tommoq: Sog‘lom, yuzlari qip-qizil kishilarga nisbatan aytiladigan ibora.

65. yuzidan qoni qochmoq: -

1. Qarama-qarshilik – zidlik – nizo – kelishmovchilik – ixtilof – nifoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( belgini kuchli-kuchsiz darajada ifodalashiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.

Lug‘atlar

Qomus:(2 ta) To‘liq ko‘rish

1. O‘ZBEK TILINING ZID MA’NOLI SO‘ZLAR O‘QUV IZOHLI LUG‘ATI To‘liq ko‘rish

2. ZID MA’NOLILIK To‘liq ko‘rish

Ibora:(65 ta) To‘liq ko‘rish

Darajalanish qatori:(1 ta) To‘liq ko‘rish