Dialektologiya – umumxalq tilini tashkil etgan sheva va lahjaning fonetik, leksik va grammatik xususiyati, tarqalish doirasini o‘rganadi. Milliy tilning paydo bo‘lishi va rivojlanishida shevalarning tutgan o‘rni, milliy tilga asos bo‘lgan shevalar aniqlanadi. Shevalararo, shuningdek, adabiy til va qardosh tillar bilan munosabati tekshiriladi. Dialektologiya shevalarning tarqalish chegaralariga ko‘ra tasviriy dialektologiya va tarixiy dialektologiyaga bo‘linadi. Tasviriy dialektologiya mahalliy lahja va shevalarning fonetik tuzilishi, grammatik qurilishi, leksik tarkibini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Tarixiy dialektologiya tilning dialektal xususiyatlarini qayd qilish bilan birga, ularning kelib chiqishi, rivojlanishi va shakllanish tarixini o‘rganadi. Dialektologiya tilning grammatik, leksik, orfografik va orfoepik me’yorlarini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Dialektologiya tilshunoslik, etnografiya, folklor va boshqalar bilan aloqada rivojlanadi. G‘ozi Olim Yunusov, A.K.Borovkov, Sh.Shoabdurahmonov va boshqalar o‘zbek dialektologiyasi taraqqiyotiga muhim hissa qo‘shgan.

Dunyoda taxminan 3000 dan (ba’zi adabiyotda ular 3000 dan 7000 gacha sanaladi) ortiq til bor. Bu tilning ayrimida bir necha o‘n, hatto yuz millionlab kishi gaplashsa, ba’zisidan bir necha ming kishigina foydalanadi, xolos. Mas., Kongoda aholi 500 tilda, Indoneziyada 250 tilda, Sudanda 117 tilda gaplashadi. Xitoy tilida hozir bir milliardga yaqin kishi so‘zlashsa, chukot va vele tilida bor-yo‘g‘i bir necha ming kishi muloqotda bo‘ladi. Kavkaz tog‘ida joylashgan Dog‘istonda 1 milliondan ortiq aholi bo‘lib, ular 40 ga yaqin tilda so‘zlashadi. Yangi Gvineyada deyarli har bir qishloq aholisi o‘z tiliga ega. Dunyodagi 200 tilning har birida 1 milliondan ortiq, 70 tilning har birida 5 milliondan ziyod, faqat 13 tilning har birida 50 milliondan ortiq kishi so‘zlaydi. Qolganining har birida esa 1 milliondan kam kishi gaplashadi.

Angliya, AQSH, Kanada kabi mamlakat fuqarosi, asosan, ingliz tilida, Ispaniya, Kuba, Chili, Meksika fuqarosi, asosan, ispan tilida gaplashadi. Demak, tilning tarqalish, ishlatilish doirasi va nomlanishi har xil. Jahon tili orasida nomi bir tovushdan iborat til ham mavjud. Bu I tili. I tili Xitoyning Sichuan, Yunnan, Guyjou viloyatlariga tarqalgan.

Dunyo tillari tasnifi. Olimlar tillar orasidagi o‘xshashlikni ko‘rsatuvchi dalilni o‘rganib borishgan. O‘zbek tilidagi ona so‘zining ruscha mat, bulg‘orcha moyka, polyakcha matka, litva tilida mamina, nemischa mutter, fransuzcha mere, tojik tilida modar kabi muqobilga o‘xshashligi bunga misol bo‘la oladi. Kuzatish va qiyoslash tasnifga olib kelgan. Tilni o‘xshashlik va farqqa ko‘ra guruhlash til tasnifi (klassifikatsiyasi) deyiladi. Tilshunoslikda tilni tasniflashda, odatda, ikki belgi qo‘llanildi: morfologik vagenetik (q. Morfologok tasnif, Genetik tasnif). Biz uchun genetik (geneologik) tasnif muhim. Genetik tasnif tilni o‘zaro qarindoshligi asosida guruhlaydi. Morfologik tasnifda tillar grammatik xususiyatiga ko‘ra tasnif qilinadi.

G‘ozi Olim Yunusov 1893- yilda Toshkentda xizmatchi oilasida tug‘ildi. Boshlang‘ich ma’lumotni ham shu yerda olgach, 1908- yilda Qohiraga borib o‘qidi, 1914- yildan esa Turkiya universitetida tahsil ola boshladi.

Tilshunos dastlab 1923- yilda chet eldan qaytgach, jamoat ishlarida ishlab, tarjima bilan ham shug‘ullandi. Keyinchalik Samarqandda Til va terminologiya komitetida faoliyat ko‘rsatdi va filologiya fakultetida dars berdi. 1931- yili Toshkentga qaytdi. U yerda ham filologiya fakultetida ishlab, tilshunoslik seksiyasini boshqardi.

G‘.O.Yunusovga 1930- yildayoq Sharqshunoslik instituti tomonidan professorlik unvoni berilgan.

G‘.O.Yunusovning ilmiy-pedagogik faoliyati ko‘p qirrali va sermahsul bo‘lgan. Buni olimning tilshunoslik, adabiyotshunoslik, folkloristika, etnografiya, tarix, arxeologiya, huquqshunoslik, falsafa kabi sohalarda qalam tebratganidan bilish mumkin. U juda ko‘p tillarni bilgan.

Olim o‘z xalqining hayoti, ayniqsa, tili, yozma va og‘zaki adabiyoti bo‘yicha ko‘p materiallar to‘plashga muyassar bo‘lgan, shu materiallar asosida “O‘zbek lahjalarini tasnifda bir tajriba” (1936), “O‘zbek urug‘laridan qatag‘onlar va ularning tili” (1930), “O‘zbek tili grammatikasi” (1936, qo‘lyozma) kabi asarlar yaratgan. 1922- yilda “Alpomish” dostonini ham birinchi bo‘lib G‘.O.Yunusov yozib olgan.

Atoqli olim qizqa, lekin sermazmun hayot ko‘rdi. Uning boy lingvistik, folklorshunoslik va etnografik merosi o‘zbek milliy madaniyati, tili xazinasidan munosib o‘rin olgan.

G‘.O.Yunusov 1939- yilda vafot etdi.

      Ismlarning munosabat shakllari – ism asoslariga qo‘shilib, ularni boshqa so‘zlar bilan aloqa-munosabatga kiritish va gap bo‘laklarini shakllantirish uchun xizmat qiladigan shakllar. Unga quyidagilar kiritiladi: 1) egalik shakllari; 2) kelishik shakllari; 3) ismlarni kesimga xoslovchi shakllar.

Egalik shakllari ismlarga qo‘shilib, asos qismda ifodalangan narsa, belgi, xususiyat, harakat-holatlarni uch shaxsdan biriga qarashliligini bildiradi: -(i)m, -(i)ng, -(s)i; -(i)miz, -(i)ngiz, -(lar)i.

Kelishik shakllari ismlarni boshqa so‘zlarga tobelantirib bog‘laydi va doimo tobe so‘z tarkibida bo‘ladi: -ning, -ni, -ga(-ka, -qa), -da, -dan.

Kesim ega bilan shaxs va sonda mos bo‘ladi. Kesim ot kesim bo‘lganda uni egaga xoslovchi, ega bilan munosabatini ko‘rsatuvchi shakllarga ismlarni kesimga xoslovchi shakllari deyiladi. Bu shakllarga quyidagilar kiritiladi:

1)    -man, -san, -miz, -siz shaxs-son shakllari – Men shoirman. Sen chiroylisan. Biz to‘rttamiz. Siz endi talabasiz;

2)    -dir kesimlik shakli – Yer xazinadir;

3)    bo‘lmoq, sanalmoq, hisoblanmoq bog‘lamalari – Mehnatning noni shirin bo‘ladi;

4)    edi, ekan, emish, emas to‘liqsiz fe’llari – U shoir edi. Men undan ancha kichik edim. Ular to‘rtta ekan. Bu yaxshi emas.

5)    kerak, zarur, shart, lozim, darkor, mumkin nisbiy so‘zlari – U buni unutmasligi kerak. Berilgan topshiriqni vaqtida bajarish kerak.

«Javohir un-nahv fi lug‘atit-turk»–(Turkiy tillar sintaksisi javohirlari) Mahmud Koshg‘ariyning grammatik xarakterdagi asari. «Devonu lug‘otit turk»da muallif ayrim grammatik masalalar talqini xususida fikr ketar ekan, bu boradagi qarashlarining «Javohir un-nahv fi lug‘atit-turk» nomli asarida keltirilishiga ishora qilib ketadi. Ammo «Devonu lug‘otit turk»da muallif tomonidan tilga olingan bu nodir asar bizgacha yetib kelmagan.(q. Mahmud Koshg‘ariy)

Murakkab sintaktik butunlik – sodda gaplarning bir-biriga grammatik jihatdan bog‘lanmasdan, nisbatan mustaqil, lekin bir mavzu atrofida birlashishidan hosil bo‘lgan sintaktik birlik: Men ko‘chada do‘stimni uchratib qoldim. Biz u bilan birga dars tayyorlashga kelishib oldik. Do‘stim ham matematika va ona tilidan sal qiynaladi. Birabzas (xat boshi) tarkibidagi mustaqil gaplar murakkab sintaktik butunlikni tashkil etadi.

Punktuatsiya – tilshunoslikning tinish belgisini ishlatish qoidasini o‘rgatuvchi bo‘limi. Lotincha punktum – nuqta, kichkina dog‘. Punktuatsiya uch narsani anglatadi: 1) alifboga kirmaydigan grafik belgilar majmui; 2) yozma matnni punktuatsion jihatdan me’yorga soluvchi qoidalar majmui; 3) tinish belgilarini ishlatish qoidalarini o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi.

Tinish belgilari taraqqiyoti turli tillarda turlicha bo‘lgan. Hozirgi punktuatsion tizim G‘arbiy Yevropa tillarida XV–XVI asrlarda, rus yozuyida XIX asrning ikkinchi yarmida, o‘zbek yozuvida lotin imlosiga ilk o‘tilgandan keyin shakllandi. Arab imlosi bilan ish ko‘rganda o‘zbek tili arab tiliga xos ishoraviy belgilardan foydalangan.

Tinish belgilari soni ham har xil tillarda o‘ziga xos. Ingliz tilida tutuq belgisi va chiziqcha ham tinish belgisi hisoblanib, ularning jami soni 12 ta bo‘lsa, o‘zbek tilida jami 10 ta tinish belgisi mavjud: vergul, nuqtali vergul, nuqta, ikki nuqta, ko‘p nuqta, ko‘proq belgisi, tire, undov belgisi, qavs, qo‘shtirnoq.

Punktuatsiyatilning sintaktik sathi bilan zich bog‘langan. Tinish belgisi yozma nutq birligi bo‘lgan gapning to‘g‘ri anglashilishini ta’minlaydi.

O‘zbek tili punktuatsiyasini takomillashtirishda tilshunoslarimiz H.G‘oziyev, S.Ibrohimov, G‘.Abdurahmonov va K.Nazarovning xizmati katta.

V–VIII asrlardavomidaturkiyxalqlarO‘rxun-Yeniseynomliyozuvdankengfoydalangan. Bu yozuv ba’zan runik yozuvi deb ham yuritiladi. Yenisey daryosi havzasidan topilgan O‘rxun yozuvi yodgorliklari haqida dastlab XVIII asrning boshlarida rus xizmatchisi Remezov degan kishi xabar berdi. Keyinroq shved ofitseri Iogann Stralenberg shu daryo havzasida noma’lum yozuvli tosh borligini qayd etadi. Buhaqdaolim Messershmidthamo‘zasarlaridama’lumotberibo‘tadi. Ammo uzoq vaqt davomida olimlar bu yodgorliklarni o‘qishga, uning qaysi xalqqa tegishli yodgorlik ekanligini aniqlashga muvaffaq bo‘la olmadi.      XIX asrning birinchi choragida «Sibirskiyvestnik» («Sibir axboroti») jurnalida Grigoriy Spasskiyning Yenisey yodgorliklari haqidagi maqolasi bosildi. Bu maqola lotin tiliga tarjima qilinib, ko‘p mamlakatlarning olimlariga ma’lum bo‘ldi. Lekin turli mamlakat olimlari uni turlicha talqin qila boshladi. 1890-yilda Fin-Ugor ilmiy jamiyati O‘rxun daryosiga arxeologik ekspeditsiya uyushtirdi. 1891-yil esa Rossiya Fanlar akademiyasi akademik V.Radlov boshchiligida O‘rxunga katta ekspeditsiya yubordi. 1892-yilda bu ekspeditsiyaning ish natijalari ikkita atlas holida nashr qilinib, ularda noma’lum yozuv yodgorliklarining surati, ular topilgan joylarning xaritasi va boshqa ma’lumotlar berilgan edi. Yodgorliklarni birinchi bo‘lib daniyalik olim V.Tomsen o‘qishga muvaffaq bo‘ldi. U bu yodgorliklarni o‘qishda turli alfavitlarga tayanmay, ishni harflarning o‘zaro nisbati va o‘xshashliklarini aniqlashdan boshladi. Turkiy tillardagi ba’zi bir tovushlarning qator kelish/kelmaslik holatini aniqlab, uni yodgorlikka solishtirib ko‘rdi. Olim yodgorlik yozuvini chapdan-o‘ngga qarab emas, balki o‘ngdan chapga qarab o‘qish kerakligini aniqladi. V.Tomsen birinchi bo‘lib turk so‘zini o‘qib, mazkur yodgorlik turkiy xalqlarga tegishli degan xulosaga keldi. 1893-yilning 25-noyabrida deyarli barcha harflarni aniqlab, yodgorliklarning «siri»ni ochdi. Bu orada akademik V.Radlov ham 15 ga yaqin harfni aniqlab ulgurgan edi. V. Radlov o‘zining va V.Tomsenning kashfiyotiga tayanib, O‘rxun daryosi atrofidan topilgan bir necha yodgorlik matnini birinchi bo‘lib tarjima qildi. Demak, daniya olimi V.Tomsen ikki so‘zni oldin o‘qigan bo‘lsa-da, ayni bir vaqtda rus olimi V.Radlovning ham bu yozuvlarini o‘qishda xizmati katta. Shunga ko‘ra, ushbu yozuvni birinchi bo‘lib o‘qish va izohlab berish sohasida har ikki olimning xizmati ham bir xil. Keyinchalik O‘rxun-Yenisey yozuvining yangi-yangi yodgorliklari topildi, o‘rganildi va aniqlandi. Umuman, O‘rxun-Yenisey yodgorliklarini tekshirish va o‘rganishda V.Tomsen, V. Radlov, P. Melioranskiy, A.Geykel, S.Malov kabi rus va chet el olimlarining xizmati juda katta. Hozirgi vaqtda ham bu yozuv o‘rganilmoqda.

O‘rxun-Yenisey yodgorliklariga xos ayrim leksik birlik va grammatik shaklni hozirgi o‘zbek, uyg‘ur, ozarbayjon, qirg‘iz, qozoq, turkman, qoraqalpoq, tatar, boshqird, qorachoy, bolqar va boshqa turkiy tillarda uchratish mumkin. Shunga ko‘ra, S.Malov ta’kidlaganidek, bu yodgorliklar ko‘pchilik turkiy tillar tarixini o‘rganishda mushtarak bir manba sifatida juda katta ahamiyat kasb etadi. Qisqasi, O‘rxun-Yenisey yozuvi turkiy xalqlarning eng katta madaniy yodgorliklaridan. Ayni vaqtda ushbu yozuv turkiy xalqlarning jahon xalqlari orasida eng qadimiy va yetuk madaniyatga ega bo‘lganligidan dalolat beradi.

O‘rxun-Yenisey yozuvi turkiy xalqlar uchun ham tarixiy, ham siyosiy, ham madaniy jihatdan beqiyos darajada katta ahamiyatga ega.

Shaxsiy munosabat shakli – otlardagi so‘zlovchining turli shaxsiy munosabatlari, achinish, erkalash, ulug‘lash kabilarni bildiruvchi shakl. Bunday shakllarga otning shaxsiy munosabat shakllari deyiladi. Quyidagi shakllar bilan hosil qilinadi:

jon: ukajon, oyijon, Po‘latjon.

xon: Azizxon, Halimaxon, ukaxon, akaxon.

oy: Salimaoy, kelinoy.

loq/aloq: bo‘taloq, qizaloq.

gina/kina/qina: ukaginam, buviginam.

boy: Haydarboy, Shuhratboy.

bek: Salimbek, Muxtorbek.

jon, xon, boy, bek birligi kishi ismining ajralmas qismiga aylanganda lug‘aviy shakllikdan chiqadi: Nurboy Jabborov, Muhammadxon Abdullayev, Mamajon Dadajonov, Tursunoy Oxunova, Nurxon, O‘g‘iloy.

So‘z ma’no munosabatiga ko‘ra ma’nodosh, zid ma’noli, uyadosh, butun-bo‘lak, turjins munosabatidagi so‘zga, shakl munosabatiga ko‘ra esa shakldosh va talaffuzdosh so‘zga bo‘linadi.

Sun’iy til – ma’lum bir kishilar tomonidan yaratilgan til. Qadim zamondan xalqaro tilga talab sun’iy til yaratishga ham sabab bo‘ldi. 1880- yilda Germaniyada I.M.Shleyer tomonidan «volyapuk» degan til loyihasi e’lon qilindi. 1887- yilda esa polshalik vrach-poliglot Zamengof «esperanto» tilini yaratdi va u ko‘pchilikka ma’qul bo‘ldi, tez orada turli mamlakatga tarqaldi. Hatto badiiy asarlar yozildi yoki bu tilga tarjima qilindi. Ayni paytda esperanto tilida gazeta-jurnal chop etilib, radioeshittirishlar uzatiladi, xalqaro tashkilotlar ish yuritadi.

Til so‘zlash, fikrni ifodalash vositasi sifatida ham o‘ziga xos bir olam. Uning xususiyatini o‘rganuvchi va o‘rgatuvchi fan tilshunoslik (lingvistika) deyiladi. Tilshunoslik fani bir necha tarkibiy qism, ya’ni bo‘limdan iborat. Tilshunoslik fani umuman insoniyatga xos tilni yoki ma’lum bir xalq tilini o‘rganish nuqtai nazaridan umumiy va xususiy turga bo‘linadi.

Lingvistika – til haqidagi, uning ijtimoiy tabiati, vazifasi, ichki tuzilishi, tasnifi, muayyan tillarning amal qilish qonunlari, tarixiy taraqqiyoti haqidagi fan. Maqsadi, vazifasi va boshqalarga ko‘ra tilshunoslikning bir necha sohalari ajratiladi: umumiy tilshunoslik – tilni, umuman insonga xos hodisa sifatida o‘rganuvchi, asosiy vazifasi dunyo tillariga xos umumiy belgi-xususiyatlarni aniqlash va yoritish bo‘lgan soha; xususiy tilshunoslik – ayrim bir til umumiy xususiyatlarini o‘rganadi; amaliy tilshunoslik – tildan foydalanish bilan bog‘liq amaliy masalalarni hal qilish metodlarni ishlab chiquvchi soha. Shuningdek, tilshunoslikning turli vazifalar bilan shug‘ullanuvchi matematik lingvistika, strukturaviy tilshunoslik, qiyosiy-tarixiy tilshunoslik, paralingvistika, etnolingvistika, psixolingvistika, sotsiolingvistika, interlingvistika kabi sohalari ham ajratiladi.

          Umumiy tilshunoslik. Umumiy tilshunoslik tilning paydo bo‘lishi, qarindoshlik aloqasi va barcha tillarning umumiy nazariy masalalarini o‘rganadi. U tilshunoslikning alohida sohasi.

            Xususiy tilshunoslik. Xususiy tilshunoslik – muayyan bir til xususiyatini tekshiradi. Jumladan, o‘zbek tilshunosligi xususiy tilshunoslik, o‘zbek tilining tovush tizimi, leksikasi, grammatik qurilishi, yozuvi, shevasi, imlo va talaffuz qoidasi, uslubini o‘rganadi.

Tilshunoslik fani bo‘limlari. O‘zbek tilshunosligi fani quyidagi bo‘limni qamrab oladi:  1. Fonetika. 2. Orfoepiya (talaffuz) . 3. Grafika (yozuv) . 4. Orfografiya (imlo). 5. Leksikologiya. 6. Frazeologiya. 7. Leksikografiya (lug‘atshunoslik). 8. Morfemika (so‘z tarkibi) . 9. So‘z yasalishi. 10. Morfologiya. 11. Sintaksis. 12. Punktuatsiya (tinish belgilari). 13. Uslubiyat. 14. Dialektologiya (shevashunoslik). 15. Etimologiya (so‘zlarning kelib chiqishi). 16. Til tarixi.  

Bu bo‘limdan har biri tilning alohidaalohida tomonini tekshiradi va, o‘z navbatida, kichik bo‘limlarga ham bo‘linishi mumkin.

            O‘zbek tilshunosligi tarixi. O‘zbek tilshunosligi tarixi – O‘zbek tilshunosligi fan sifatida quyidagi tarixiy bosqichni bosib o‘tgan: 1) eski turkiy tilshunoslik (XI–XIII asr); 2) eski o‘zbek tilshunosligi (XIV–XIX asr); 3) zamonaviy o‘zbek tilshunosligi (XX asrning 20- yillaridan hozirgacha).

Eski turkiy tilshunoslik. O‘zbek tilshunosligi fani M.Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari bilan boshlanadi. Asar XI asrda yaratilgan, 1914-yilda Turkiyaning Diyorbakir shahrida topilgan.

«Devonu lug‘otit turk» uch tomdan iborat, 1915–17- yillarda Istanbul shahrida nashr etilgan. Shu nashr asosida V.Brokkelman bu asarni 1928- yilda nemischa tarjimada nashr qildi. 1939- yilda Anqarada Basim Atalay tarjimasida turk tilida bosildi. Olim S.Mutallibov devon tarjimasi ustida samarali ishlab, 1960–63- yillar davomida uch tomda o‘zbek tilida nashr qildi.

Asarning lug‘at qismida 7500 so‘z sakkiz bo‘limda izohlanadi. Asarda so‘zlar ot, fe’l, yordamchi so‘z turkumiga ajratilgan.

Mahmud Koshg‘ariyning hozirgacha topilmagan turkiy til sintaksisiga bag‘ishlangan “Kitob javohir un-nahv fil-lug‘atit turk” asarini yozgani ham manbalarda qayd etilgan.

Mahmud Koshg‘ariy turkiy til qurilishini tasvirlashda qiyosiy usuldan foydalanib, tilshunoslikda qiyosiy-tarixiy metodning asoschisidan biri bo‘lib qoldi.

Ilm-fan xazinasiga bebaho durdona qo‘shgan Mahmud az-Zamaxshariyning eski turkiy tilshunoslikda ham o‘ziga xos o‘rni bor. Zamaxshariy – yirik tilshunos sifatida arab tilshunosligining rivojiga ulkan hissa qo‘shgan olim. Biroq uning lug‘atlarida turkiy so‘zga ham alohida e’tibor berilib, unda XII-XIII asr Markaziy Osiyo turkiy adabiy tilining leksikasi ham o‘z aksini topgan. Mahmud az-Zamaxshariyning “Muqaddimatul-adab» asari arab tili grammatikasiga bag‘ishlangan.

XIII-XIV asrda yashab ijod etgan Abu Hayyon al-Andalusiyning eski turkiy tilshunoslikda tutgan o‘rni o‘ziga xos. U turkiy va arab tili muqoyasasiga doir ko‘plab asar yaratgan, muhimi – «Kitob al-idrok li lisonal-atrok» lug‘ati. Asar 1312- yilda Qohirada bitilgan, lug‘at va grammatikadan iborat. Asarda qipchoq unsuri juda kuchli, shu bilan birga, o‘g‘uz unsuri ham uchrab turadi.

Eski turkiy tilshunoslik taraqqiyotida mashhur tilshunos Jamoliddin Muhammad Abdulloh Turkiyning ham o‘ziga xos o‘rni bor. Uning taxminan XIII–XIV asrda yozilgan «Kitobul lug‘at al-mushtoq fi lug‘at-it turk val-qafchoq» («Turk va qipchoq tiliga mushtoqlarni qiziqtiruvchi kitob») asari arab, fors, turk, mo‘g‘ul tili qiyosiga bag‘ishlangan, u turkiy tilning tarixiy taraqqiyotini o‘rganishda qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi.

Eski o‘zbek tilshunosligi. Eski o‘zbek tilshunosligining shakllanishi va taraqqiyotida Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur, Aloyi binni Muhibiy, Mirzo Mahdixon, Is’hoqxon Ibrat kabilarning lingvistik qarashi va asarlari muhim ahamiyatga ega.

XIX asrning oxiriga kelib o‘zbek tilshunosligida chor bosqinchilarining mahalliy xalq madaniyati, urf-odati va tilini o‘rganish ehtiyoji natijasida bir qancha amaliy ahamiyatga ega grammatika vujudga keldi. M.A.Terentevning «Turk, fors, qirg‘iz va o‘zbek tili grammatikasi» (1875)ni A.Starlevskiyning «Rus kishisining O‘rta Osiyodagi yo‘ldoshi» (1878) asarini, Z.A.Alekseyev va V.Vishnegorskiyning «Sort tili samouchiteli» (1884), M.Andreyevning «Sort tilini birinchi bor o‘rganuvchilar uchun qo‘llanma» (1896)sini, F.Mashkovtsevning «Sort tili darsi» (1899)ni, V.P.Nalivkinning «Sort tilini amaliy o‘rganish uchun qo‘llanma» (1898)sini, N.Budzinskiyning «Sort tili darsligi» (1910) ni misol sifatida ko‘rsatish mumkin.

Zamonaviy o‘zbek tilshunosligi. Tom ma’nodagi fan sifatida o‘zbek tilshunosligi XX asrning 20–30- yillarida shakllana boshladi va asrning oxiriga kelib o‘zining yuqori cho‘qqilaridan biriga erishdi.

XX asr o‘zbek tilshunosligining shakllanishida Abdurauf Fitrat, G‘ozi Olim Yunusov, Ulug‘ Tursunov, Y.D.Polivanov, Qayum Ramazon, Faxri Kamolov va Ayyub G‘ulomovlarning xizmati katta.

Bu davrda o‘zbek tilining ichki qurilishi zamonaviy tilshunoslik yutug‘i asosida ishlab chiqildi va o‘zbek tilshunosligi jahon zamonaviy tilshunosligining bir bo‘lagi sifatida shakllandi. Imlo qoidasi yaratilib, o‘rta, o‘rta maxsus va oliy maktab uchun bu tildan me’yoriy darslik, qo‘llanma va ilmiy grammatika tuzildi. Tilshunoslikning mavjud barcha bo‘limi bo‘yicha ko‘plab ilmiy-tadqiqot ishi vujudga keldi.

Lug‘atshunoslik bo‘yicha olib borilgan ish nihoyatda samarali bo‘ldi. Bir tilli, ko‘p tilli va turli sohaviy lug‘at yaratilib, leksikografiya tilshunoslikning alohida, ilg‘or bo‘limi sifatida namoyon bo‘ldi.

Bu sohaning barchasi bo‘yicha 1934- yil Toshkentda ochilgan O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti, universitet va pedagogika institutlarining tilshunoslari samarali mehnat qilishdi.

1975–76- yilda yaratilgan ikki tomli «O‘zbek tili grammatikasi», 1980- yilda nashr qilingan «O‘zbek tili leksikologiyasi» nomli asar, ko‘p tomli «O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi», ikki tomli «O‘zbek tilining izohli lug‘ati», o‘zbek tili frazeologiyasi, terminologiyasi, kasb-hunar leksikasi, Navoiy asarlari tilining lug‘ati va boshqa soha bo‘yicha ham bir qator lug‘at yuzaga keldi.

          O‘zbek o‘quv lug‘atchiligi. O‘quv lug‘atchiligi vatanimizda XXI asr boshida shakllana boshladi. Bugungi kunda maktab o‘quvchilari uchun “Ona tili” darsligiga yordamchi manba sifatida yaratilib, chop etilayotgan “O‘zbek tilining ma’nodosh so‘zlar o‘quv izohli lug‘ati”, “O‘zbek tilining zid ma’noli so‘zlar o‘quv izohli lug‘ati”, “O‘zbek tilining so‘zlar darajalanishi o‘quv lug‘ati”, “O‘zbek tilining so‘z tarkibi o‘quv lug‘ati”, “O‘zbek tilining so‘z yasalishi o‘quv lug‘ati”, “O‘zbek tilining o‘zlashma so‘zlar o‘quv izohli lug‘ati”, “O‘zbek tilining so‘zlar birikuvchanligi o‘quv lug‘ati”, “O‘zbek tilining eskirgan so‘zlar o‘quv izohli lug‘ati”, “O‘zbek tili iboralarining o‘quv izohli lug‘ati”, “O‘zbek tilining o‘quv etimologik lug‘ati”, “O‘zbek tilining o‘quv toponimik lug‘ati”, “O‘zbek tilining talaffuzdosh so‘zlar o‘quv izohli lug‘ati” kabi o‘nlab o‘quv lug‘ati ham o‘zbek lug‘atchiligi yutug‘i.

 O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, filologiya fanlari doktori, professor U.Tursunov 1905- yilda Qo‘qonda tavallud topgan. 2- jahon urushi qatnashchisi. Farg‘ona pedtexnikumini (1924) va Leningrad Sharqshunoslik institutini (1930) tugatgan. Marg‘ilonda maktab o‘qituvchisi (1924-25), Qo‘qonda bolalar uyi o‘quv bo‘limi mudiri (1925–27), Til va terminologiya ilmiy qo‘mitasida ilmiy xodim, O‘rta Osiyo universitetida o‘qituvchi va Tojik agropedagogika institutida kafedra mudiri (1930–32), O‘zbekiston madaniy qurilish institutida direktor o‘rinbosari va sektor mudiri (1933–34), Til va adabiyot institutida direktor o‘rinbosari va sektor mudiri (1934-36), Samarqand universitetiti o‘zbek tilshunosligi kafedrasining mudiri (1936–71) vazifalarida ishlagan.

U.Tursunovning ilmiy asarlari o‘zbek tili leksikologiyasi, terminologiyasi, grammatikasi, dialektologiyasi va rivojlanish tarixiga, umuman, o‘zbek tilining ilmiy-nazariy, amaliy va metodik masalalariga bag‘ishlangan.

U.Tursunov 1971- yili vafot etgan.

Tushuncha – predmet, belgi, voqea, hodisa, harakat haqida kishining tasavvuri, so‘z – uning tilda namoyon bo‘lishi. Tushuncha so‘zga, so‘z esa tushunchaga to‘la ravishda mos kelavermaydi. Mas.,yuz, aft, bashara, chehraso‘zi bir tushunchani bildiradi, ammo ma’nosi boshqa-boshqa. Ma’nosi bir xil so‘zning bittasi tilda yashaydi, boshqasi iste’moldan chiqib ketadi.

So‘z tushunchaning hamma tomonini qamrab ololmaydi, balki uning mohiyatini va muhim tomonini aks ettiradi. Tushunchaning boshqa tomoni va xususiyati o‘zga so‘z bilan ifodalanadi

Undalma – so‘zlovchining nutqi qaratilgan shaxs/narsa/mavjudotni bildirgan so‘z. Undalma, odatda, ikkinchi shaxsga qaratilgan bo‘ladi: Kel, ey, dilbar, ki bo‘ston vaqti bo‘ldi. She’riy asarda shoir ba’zan o‘ziga, ya’ni so‘zlovchiga ham murojaat qilishi mumkin: Nazm tuz, Erkin, axir, erkin zamondur bu zamon. Undalma boshqa gap bo‘lagi bilan faqat mazmunan bog‘langan bo‘ladi. Undalma egaga o‘xshab ketadi, chunki u ishtirok etgan gapda ko‘pincha ega tushiriladi. Biroq ega kesim bilan shaxs va son (birlik va ko‘plik)da bog‘langan bo‘ladi, undalma esa bog‘lanmaydi: Karimjon (ega, 3-shaxs, birlik) ertaga keladimi? (kesim, 3-shaxs birlik) Karimjon (undalma, 3-shaxs, birlikda), ertaga kelasizmi? (2-shaxs, ko‘plikda). Ayrim holda, ayniqsa, she’riy asarda hayvon/qush/jonsiz narsa/ning nomini bildirgan so‘z ham undalma bo‘ladi: Quyosh, nuring to‘ka ber mo‘l-ko‘l! Bahor, ketma bizning bog‘lardan! (Oyb.) Bir so‘z bilan ifodalangan undalma yig‘iq undalma (Bugun menga bir qarashib yubormaysanmi, Otabek), so‘z birikmasi bilan ifodalangan undalma yoyiq undalma (Ey, usta Parfi, keling, bormisiz?) deyiladi. Undashni kuchli ifodalash uchun undalmadan oldin e, ey, hoy, obbo kabi undov ham qo‘llanadi, keyin vergul qo‘yiladi. Undalmaning ifodalanishi: 1) ot: Hamid, badiiy o‘qish to‘garagiga qatnashasanmi?2) olmosh: Hoy, sen, menga qara-chi.3) otlashgan sifat: Shunday demaysizmi, azizim! 4) otlashgan son: To‘rtinchi, birinchiga javob bering.5) undov: Hoy! Beri keling!6) so‘z birikmasi: Hoy, imonsiz qari chol, aroq-paroq ichdingmi?7) turg‘un birikma: Yigit tushmagur, nima qilib qo‘yding! Undalma gapning boshida kelsa, undalmadan so‘ng, gap o‘rtasida kelsa, ikki tomoniga, gapning oxirida kelsa, undalmadan oldin vergul qo‘yiladi: So‘zla, ko‘zgujon, Haqiqatni et bayon!

Undosh tovush – undosh paydo bo‘lish o‘rni, tarkibi va boshqa sifati bilan unli tovushdan farqlanadi. Og‘iz bo‘shlig‘ida paydo bo‘lib, biror qarshilikka uchrab chiqadigan, uzoq cho‘zilish xususiyatiga ega bo‘lmagan, urg‘u qabul qilmaydigan tovush undosh deyiladi.

Hozirgi o‘zbek adabiy tilida undosh tovush 24 ta:b, d, f, g, h, j (dj – jo‘ja), j (jurnal), k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, y, z, g‘, sh, ch, ng.

Sirg‘aluvchi j, labtish f tovushi boshqa tildan olingan so‘zdagina uchraydi: gijda, ajdar, foyda, kift, fabrikakabi.

Undosh tovushtasnifi. Undosh, asosan, to‘rt belgiga ko‘ra tasnif qilinadi:

I. Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra. Bunda undosh tovusho‘pkadan chiqayotgan havo oqimi nutq a’zosining qaysisi yordamida hosil bo‘lishiga, og‘izning qaysi qismida to‘siqqa uchrashiga ko‘ra dastlab 3 ga bo‘linadi: 1. Lab undoshi(5 ta):b, p, v, f, m.U o‘z navbatida 2 ga bo‘linadi:a) lablab: b,v, p, m; b) labtish: (v), f.Labtish undoshi v boshqa tildan kirgan so‘zlarda uchraydi.2. Til undoshi (18 ta): t, d, l, n, s, z, sh, j (dj), r, ch, j, y, k, g, ng, q, g‘, x.Til undoshi til tanglayning qaysi qismiga urilishiga ko‘ra 3 ga bo‘linadi: 1)til oldi:t, d, l, n, s, z, sh, j (dj), r, ch, j;Til oldi undoshi pastki tish va tanglayning ishtirokiga ko‘ra 2 ga bo‘linadi:a)tiltish undoshi 6 ta: t, d, l, n, s, z;b)tilmilk undoshi 5 ta: sh, j (dj), r, ch, j.2) til o‘rta 1 ta: y.Til o‘rta undoshi tilning o‘rta qismi tanglayga yaqinlashishi natijasida paydo bo‘ladi. 3) til orqa undoshi 6 ta: g, k, q, g‘, x, ng. Til orqa undoshi – tilning orqa qismi yumshoq tanglayga yaqinlashishi natijasida paydo bo‘ladi. Til orqa undoshi o‘z navbatida 2 ga bo‘linadi: a) yaqin (sayoz) til orqa: k, g, ng;b) chuqur til orqa: q, g‘. x.3. Bo‘g‘iz undoshi h tovush paychasining o‘zaro yaqinlashishi natijasida paydo bo‘ladi. Bo‘g‘iz undoshi 1 ta: h. Burun undoshi. To‘siqqa uchragan havoning burun orqali o‘tishidan hosil bo‘lgan tovush burun tovushi deyiladi: m, n, ng.

II. Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra. Undosh tovushni talaffuz qilganda ba’zisi zichlashgan ikki a’zoga urilib, portlash yo‘li bilan hosil bo‘lsa, ayrimi ikki nutq organi oralig‘ida qolgan bo‘sh joydan sirg‘alib, ishqalanib chiqadi. Ba’zisi esa portlash va sirg‘alishning bir paytda yuz berishidan, boshqasi til uchi titrashidan paydo bo‘ladi. Shunga ko‘ra, undosh 3 ga bo‘linadi: 1) portlovchi undosh; 2) sirg‘aluvchi undosh; 3) portlovi-sirg‘aluvchi undosh. Agar havo jipslashgan nutq a’zosidagi to‘siqni yorib, portlash yo‘li bilan chiqsa, portlovchi undosh hosil bo‘ladi. O‘zbek tilida portlovchi undosh 9 ta: b, p, d, t, k, q, g, ch, j.Havo oqimi o‘zaro yaqinlashgan ikki a’zo oralig‘idan ishqalanib o‘tsa, sirg‘aluvchi undosh hosil bo‘ladi. O‘zbek tilida u 11 ta: v, f, s, z, sh, y, x, h, l, g‘, j (jurnal). M, n, ng, l, r tovushini talaffuz qilganda, lab labga, til tanglayga jipslashib, portlashga tayyor tursa, havo oqimi burun bo‘shlig‘idan yoki tilning yonidan chiqib ketadi. Shu sababli ular portlovchisirg‘aluvchi deb yuritiladi.

Ayrim tovushning hosil bo‘lish usuli va o‘rniga ko‘ra bundan boshqa belgisi ham bor. Mas., paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra nutq a’zosining asosan bir yerida hosil bo‘lib, bir portlovchi va bir sirg‘aluvchi tovushni o‘z ichiga olgan, ajratilmay talaffuz qilinadigan tovush qorishiq tovush deyiladi. Ular 2 ta: j(dj), ch (tsh).

r tovushi til uchining qattiq tanglayga muntazam urilib turishidan (titrashidan) hosil bo‘ladi. Shuning uchun u titroq tovush deyiladi.

l undoshi talaffuzida til o‘pkadan chiqayotgan havoga to‘siq bo‘lmoqchi bo‘ladi, ammo havo uning ikki yonidan chiqib ketgani bois «portlash» yuz bermaydi. Shu sababli l undoshi til yon tovushi deyiladi. Shuningdek, h bo‘g‘iz, y til o‘rta tovushi, boshqa bunday tovush yo‘q. Demak, j (dj), ch, r, l, h, y tovushi – o‘ziga xos belgili tovush.

III. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra.Tovush paychacining harakati va holati natijasida paydo bo‘ladigan shovqin va ovoz ishtirokiga ko‘ra undosh 2 ga bo‘linadi: a) jarangli; b) jarangsiz. Talaffuzida tovush paychasi taranglashadigan, ya’ni harakatga keladigan undosh jarangli undoshdeyiladi. Taranglashgan tovush paychasi orasidagi tor oraliqdan chiqayotgan havo oqimi uni bir oz titratib o‘tadi. Demak, tovush paychasi taranglashishi ovozni hosil qilsa, og‘iz bo‘shlig‘idagi to‘siq shovqin yaratadi. O‘zbek tilida jarangli undosh 14 ta: b, v, g, d, y, j(dj), j, z, m, n, ng, l, r, g‘.

Jarangsiz undosh tovushni hosil qilishda tovush paychasi taranglashmaydi. Keng oraliqdan o‘tayotgan havo oqimi tovush paychasini titratmay o‘tadi. Natijada ovoz, ya’ni jarang yuz bermaydi. To‘siq yaratgan shovqinning o‘zi qoladi. O‘zbek tilida jarangsiz undosh 10 ta: p, k, t, f, ch, s, sh, q, x, h.Ayrim jarangsiz undosh jarangli undosh bilan hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra bir xil, juftlik hosil qiladi. Ular 8 ta: b – p, d – t, z – s, v – f, g – k, j(sirg‘aluvchi) – sh, g‘ – x, j(dj)–ch.Nutqda ba’zan jarangli undosh jarangsizlashadi: kitob – kitop, tez – tes, dard – dart, tog‘ – tox kabi.

IV. Ovozning miqdoriga ko‘ra. Undosh tovushning ba’zisida ovoz ko‘p bo‘lsa, ba’zi undoshda shovqin ko‘p bo‘ladi. Ana shu xususiyatiga ko‘ra undosh 2 ga bo‘linadi: 1) sonor; 2) shovqinli. Ovoz shovqinga nisbatan ustun bo‘lgan undosh sonordir (sonor lotincha «ovozdor» demakdir). Sonor talaffuzida tovush paychasi taranglashib titraydi, ovoz hosil bo‘ladi. Shu jihati bilan sonor unliga yaqin turadi. Ammo og‘iz bo‘shlig‘ida qisman shovqin qatnashganligi uchun undosh hisoblanadi. O‘zbek tilida sonor 5 ta: m, n, ng, l, r. Sonordan boshqa undoshda ovoz oz, shovqin ko‘p bo‘ladi. Bunday undosh shovqinli undosh deyiladi. O‘zbek tilida 19 ta undosh shovqinli: b, v, g, d, y, j(dj), j, z, k, p, s, t, f, x, ch, sh, q, h, g‘.

Undosh tovush talaffuzi.Undosh tovush talaffuzi – adabiy tilda undosh tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish qoidalari, orfoepik me’yorlari.Undosh tovush orfoepiyasi ko‘proq fonetik hodisaga bog‘liq bo‘ladi. Xususan: 1) b, d jarangli undoshlari so‘z oxirida jarangsiz p, t tarzida talaffuz etiladi, bu hol o‘zbek adabiy talaffuzi uchun me’yor: kitob>kitop, borib>borip, yozib>yozip, savod>savot, obod>obot kabi; 2) b, d undoshlari jarangsiz undoshlar bilan yonma-yon qo‘llanganda assimilyatsiyaga uchrab, p, t holida talaffuz etiladi, bu hol ham adabiy talaffuz me’yori hisoblanadi: ibtidoiy>iptidoiy, ketdi>ketti; 3) j, z undoshining jarangsiz undoshlar ta’sirida sh, s deb talaffuz etilishi ham adabiy til uchun me’yordir: ijtimoiy > ishtimoiy, mazkur > maskur kabi; 4) b, q undoshining sirg‘aluvchi v, g‘ undoshiga o‘tishi ham adabiy talaffuz me’yoriga xilof emas: bora ber > boraver, keta ber > ketaver kabi.

V undoshichetdan kirgan avtobus, avtomat, Ivanov so‘zida f kabi aytiladi. gundoshik, q bilan tugagan so‘zda k va q tarzida aytiladi: ek+gan=ekkan, chiq+gan=chiqqan. D undoshiobod, ozod kabi so‘zda kelganda t kabi aytiladi, xursand, farzand kabi so‘zda undoshdan keyin kelganda esa tushib qoladi. Jqorishiq-portlovchi undoshi avj, mavj so‘zida chkabi aytiladi. Jsirg‘aluvchiundoshi chetdan kirgan furajka, telejka kabi so‘zlarda shkabi aytiladi. Zundoshisakkizta, tuzsiz kabi so‘zda yonidagi tovush ta’sirida s kabi talaffuz qilinadi. N undoshiyonma-yon, sonma-son,manba, tanbur, shanba kabi so‘zlarda m kabi aytiladi. Fundoshifakt, taft kabi so‘zda p kabi aytiladi. Qundoshimaqsad, taqsimot, to‘qson, oqshom kabi so‘zlarda xkabi talaffuz qilinadi.

Kishining hishayajoni, xitob, haydashchaqirish ma’nosini va rasmodat bilan bog‘liq murojaatini bildiradigan so‘z undov deyiladi.

Undov atash, yasalish xususiyatiga ega emas, morfologik jihatdan o‘zgarmas. Gap bo‘lagi bo‘lib kelolmaydi va u bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi. Otlashib, otning shakl yasovchisini qabul qiliadi va sintaktik vazifasini bajaradi.

Undov demoq, solmoq, tortmoq, urmoqkabi fe’l bilan birikib qo‘shma fe’l hosil qiladi: oh demoq, dod solmoq, uf tortmoq, oh urmoq.

Morfologik belgisi.Morfologik jihatdan o‘zgarmaydi. Ma’noli qismlarga ajralmaydi.

Sintaktik belgisi.Gapda quyidagi vazifalarda keladi: 1)kirish so‘z: Voy, bu o‘zimizning Salimku. E, sekinroq gapir. 2)undalma: Hoy, qayoqqa ketyapsan? Ey, nimaga ovora bo‘lyapsiz? 3)so‘zgap: Eh! Hayot bir lahza mening hukmim bilan yursaydi. Hoo! Buni o‘zimga oldim.

Otlashsa otning sintaktik vazifasini bajaradi: Ortiqcha ohvoh (ega) o‘rinsiz. Dodvoydan (to‘ldiruvchi) nima foyda?!

          Undovlarning ma’no turlari. Undov ma’nosiga ko‘ra 2 guruhga bo‘linadi:

1)  hishayajon: iye, eh, o, uh, uf, baybay, ho, o‘hho‘, ehe, e, hayhay, aha, eha, haya, o‘, i, a, o‘h, obbo, iya, he, iyevoy, ura, vo, vodarig‘, esiz, evoh, vahvah, ajabo.

2)  haydashchaqirish: a) odamga qaratilgan: hoy, oy, ay, allo, ey, ma, tss, marsh, qani, jim, tek, fisht; b) hayvon/parrandaga qaratilgan: behbeh, pishtpisht, pisht, tutu, gah, kuchkuch, mahmah, xo‘sh, tak, dirr, ish, xix, chu(h), kisht, hayt, xuyt.

Bundan tashqari, undovning yana ikki kichik guruhi bor:

3)  rasmodat: assalomu alaykum, salom, assalom, vaalaykum assalom, xayr, xo‘sh, xo‘p, marhamat, marhabo, rahmat, tashakkur, shukur, qulluq, balli, ofarin, barakalla, qoyil, hormang, bor bo‘ling, esonmisiz, omonmisiz, uzr.

4)  ko‘rsatish, ta’kid: hu, huv, ha, hmm, hov.

Undovlarning tuzilishiga ko‘ra turlari. Undovlar tuzilishiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:

a) sodda: eh, o, uf, kisht, xayr, uzr, oh, ma, pisht, obbo;

b) qo‘shma: Bor bo‘ling, assalomu alaykum, vaalaykum assalom;

d) juft: o‘hhu, ehhe, ehha, voybo‘, voydod, evoh; ehaa, voyvoyey;

e) takroriy:baybay, ohoh, mahmah, pishtpisht; eee, baybaybay, hayhayhay.

Bo‘g‘izda paydo bo‘lib, biror qarshilikka uchramaydigan, sof ovozdan iborat, cho‘zilish xususiyatiga ega, urg‘u qabul qiladigan tovush unli tovush deyiladi: i, e, a, u, o‘, o.

Unli akustik (eshitilish) tomonidan ovozning ustunligi, fiziologik (paydo bo‘lish) tomondan og‘izning ochilish darajasi bilan xarakterlanadi. Unli talaffuzida asosiy vazifani tovush paychasi, til va lab bajaradi (ya’ni talaffuzda og‘iz, til va lab turli holatga o‘tadi).

U nlitovush tasnifi. Unli tovush ikki tomonlama tasnif qilinadi:

I. Tilning vertikal (tik) harakatiga ko‘ra 3 ga ajraladi: 1) yuqori tor unli: i, u. 2) o‘rta keng unli: e, o‘.3) quyi keng unli: a, o.Bunda yuqori, o‘rta, quyi so‘zi tilning og‘iz bo‘shlig‘ining pastida, o‘rtasida va yuqorisida turishni ko‘rsatsa, tor va keng so‘zi til bilan tanglay oralig‘ining tor-kengligiga ishora qiladi.

II. Labning ishtirokiga ko‘ra unli ikkiga bo‘linadi:1)lablanmagan unli: i, e, a. 2)lablangan unli: u, o‘, o. Lablangan unlini talaffuz qilganda lab cho‘chchayadi, lablanmagan unlida esa bunday hol kuzatilmaydi.Ba’zan unlini tilning gorizontal (yotiq) harakatiga ko‘ra ikki guruhga ajratishadi: 1) til oldi: i, e, a.2) til orqa: u, o‘, o.Bu unlining doimiy belgisi va tasnifi emas. Chunki bir unli til orqa undoshi bilan kelsa, til orqa, til oldi undoshi bilan kelsa, til oldi unlisiga aylanadi. Mas.,qachonso‘zidagiatil orqa,manaso‘zidagi unli til oldi unlisi.Yoki paydo, tamannoso‘zidagiotil oldi, qon, xotiraso‘zidaesa til orqa.

            Unli tovush talaffuzi. Unli tovush talaffuzi – adabiy tilda unli tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish qoidalari, orfoepik me’yorlari.I unlisi: 1) bir bo‘g‘inli so‘zda qisqa va ingichka talaffuz qilinadi: til, tish, bil, sir kabi; 2) q, g‘, x undoshlari bilan yondosh qo‘llanganda yo‘g‘on talaffuz etiladi: qish, g‘isht, xil kabi; 3) y, ng undoshlaridan oldin ingichka va bir oz cho‘ziq talaffuz etiladi: chiy, kiy, ming kabi; 4) l, r undoshlaridan oldin kelgan i unlisi bilinar-bilinmas talaffuz qilinadi bilan, biroq, sira, tilak, gilam, gilos kabi. U unlisi:1) k, g, y undoshlaridan keyin ingichka kul, atirgul, yuk, kabi; q, g‘, x undoshlaridan so‘ng esa yo‘g‘on talaffuz qilinadi: qul, norg‘ul, xulq kabi; 3) -uvchi, -uv affikslari tarkibida cho‘ziqroq aytiladi: yozuvchi, o‘quvchi, to‘quvchi, oluv, qo‘shuv kabi. O‘ unlisi:1) bir bo‘g‘inli so‘zda, shuningdek ko‘p bo‘g‘inli so‘zning urg‘usiz bo‘g‘inida qisqa talaffuz etiladi: bo‘r, to‘r, ro‘mol, so‘roq kabi; 2) takroriy shaklning birinchi komponentida (urg‘uli bo‘g‘inda) cho‘ziq talaffuz qilinadi: ko‘p-ko‘p, zo‘r-zo‘r, mo‘l-mo‘l kabi; 3) sayoz til orqa k, g, til o‘rta y va bo‘g‘iz undoshi (h) dan so‘ng torroq unli tarzida: ko‘l, go‘r, ho‘l, yo‘l kabi; chuqur til orqa q, g‘, x undoshlaridan so‘ng kengroq unli tarzda talaffuz etiladi: qo‘l, g‘o‘r, xo‘r, qo‘r kabi. Eunlisi:so‘z va bo‘g‘in boshida kengroq (erkin, ekin, eslamoq kabi), bo‘g‘in ichida bir oz torroq (kecha, beda, tekin, sekin kabi) talaffuz qilinadi. E unlisi feruz, dehqon, telefon, adres so‘zlarida i tovushiga yaqin aytiladi. A unlisi: sayoz til orqa k, g undoshlari bilan yonma-yon kelganda yumshoq va ingichka unli tarzida (kam, gap kabi) talaffuz qilinadi.

Yunon yozuvi– grek, finikiy yozuvidan kelib chiqqan alifboli yozuv; taxminanmiloddan avvalgi IX-VIII asrlarda paydo bo‘lgan. Eng qadimgi yodgorliklari miloddan avvalgi VIII-VII asrlarga mansub. Turi va harflar to‘plami jihatidan qadimgi frigiy alifboli yozuviga yaqinroq. Yunon yozuvida finikiy konsonant alifbosidan farqli ravishda, undoshlarni ifodalovchi harflardan tashqari unlilarni ifodalovchi harflar ham paydo bo‘lgan. Alifboli yozuv paydo bo‘lguncha greklar chiziqli bo‘g‘in yozuvidan foydalangan.

Mumtoz umumyunon alifbosi 27 harfdan iborat, shu asosdagi matnlar chapdan o‘ngga qarab yozilgan. Yangi yunon alifbosi 24 harfdan iborat. Yunon yozuvining tosh, metall va sopol buyumlarga bitilgan monumental, unsial, kursiv, minuskul va boshqa turlari mavjud.