Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {shaxs}
So‘z bo‘g‘inlari: shaxs
Izoh(lar)i:
shaxs ot

1. 1. Jamiyatdagi alohida bir kishi, odam. Notanish shaxs. Tarixiy shaxs Shaxsga sig‘inish. ▬ Serxarajat to‘ylarning palak yozishiga asosiy sabablardan biri, bizningcha, nopok yo‘l bilan pul topuvchi shaxslardir. Saodat

2. ayn. yn. Shaxsiyat. Ko‘p turli qobiliyatlarni o‘z shaxsida g‘oyat ko‘rkam jam qilgan. Oybek, Navoiy
— Har narsa deyishing mum-kin, ammo o‘zingdan katta odam shaxsini haqorat qilishga haqqing yo‘q! — dedi Umid, o‘sha ikki yonog‘i bo‘rtib chiqqan odobsiz yigitga. Mirmuhsin, Umid

3. tsh. sh. Fe’l va ot turkumiga oid so‘zning uch shaxsdan birini ko‘rsatuvchi shakli va shu shaklga xos ma’no. Masalan, o‘qidim, kitobim — 1-shaxs, o‘qiding, kitobing — 2-shaxs; shuningdek, olmoshning shaxsni bildiruvchi turi: men — birinchi shaxs, sen — ikkinchi shaxs.

Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: odam [a]
Omonimlari: mavjud emas.
Paronimi: mavjud emas.

 

Shaxsiy munosabat shakli – otlardagi so‘zlovchining turli shaxsiy munosabatlari, achinish, erkalash, ulug‘lash kabilarni bildiruvchi shakl. Bunday shakllarga otning shaxsiy munosabat shakllari deyiladi. Quyidagi shakllar bilan hosil qilinadi:

jon: ukajon, oyijon, Po‘latjon.

xon: Azizxon, Halimaxon, ukaxon, akaxon.

oy: Salimaoy, kelinoy.

loq/aloq: bo‘taloq, qizaloq.

gina/kina/qina: ukaginam, buviginam.

boy: Haydarboy, Shuhratboy.

bek: Salimbek, Muxtorbek.

jon, xon, boy, bek birligi kishi ismining ajralmas qismiga aylanganda lug‘aviy shakllikdan chiqadi: Nurboy Jabborov, Muhammadxon Abdullayev, Mamajon Dadajonov, Tursunoy Oxunova, Nurxon, O‘g‘iloy.

 

Shaxs-son shakli – harakat bajaruvchisini bildirib, mustaqil so‘zlarni kesim vazifasiga xoslovchi, kesimni ega bilan bog‘lovchi shakl. So‘zlarning shaxs va sonda o‘zgarishi tuslanish, shaxs-son shakli esa zamon, mayl shakllari bilan birga tuslovchi shakllar deyiladi. Shaxs-son shakli asosga zamon shaklidan so‘ng qo‘shiladi.

Hozirgi o‘zbek tilida shaxs-son ko‘rsatkichining 4 ta guruhi mavjud:

1) birinchi (-man, -san, nol shakl yoki -di/ti, -miz, -siz(lar) guruh -(lar) -yap, -yotir, -moqda, -gan/kan/qan, -i)b, -a/y, -moqchiko‘rsatkichidan keyin qo‘shiladi:

Men

 

 

bor gan

man

boryap

man

bora

man

Sen

san

san

san

U

—

ti

di

Biz

miz

miz

miz

Siz

siz

siz

siz

Ular

di

ti

di

 

2) ikkinchi (-m, -ng, -k, -ngiz, -(lar)) guruh-di, edi, -sa ko‘rsatkichidan keyin qo‘shiladi:

 

Men

 

 

bordi

 

m

bor gan edi

m

bor sa

m

Sen

ng

ng

ng

U

—

—

—

Biz

k

k

k

Siz

ngiz

ngiz

ngiz

Ular

(lar)

(lar)

(lar)

 

3) uchinchi (-im, -ing, -i, -imiz, -ingiz, (-lar)i)guruh o‘tgan va hozirgi zamon ko‘rsatkichi bilan yo‘q so‘zi orasida bo‘ladi:

 

Men

borgan

im

bor ayotgan

im

yo‘q

Sen

ing

ing

U

i

i

Biz

imiz

imiz

Siz

ingiz

ingiz

Ular

(lar)i

(lar)i

 

Shaxs-son qo‘shimchasining uchinchi guruhi kelasi zamonning she’riy uslubga xos -gu/ku/qu va fe’l modal shaklidan biri bo‘lgan -gi/ki/qi (kel) ko‘rsatkichidan keyin ham qo‘shiladi: men borgum, borgim keldi, sen borgung, borging keldi va hokazo.

4)to‘rtinchi guruh buyruq-istak mayli bilan birga voqelanadi: bor, boring, borsin, boray, boraylik kabi.

Shaxs-son shaklikesim vazifasida kelgan fe’ldan boshqa mustaqil so‘zga ham qo‘shiladi: ishchiman, a’lochisiz, birinchiman, menman, sensankabi.

Uslubiy belgilari.Shaxs-son shakllari nutqiy qurshov ta’sirida turli ko‘chma ma’noda ham qo‘llanadi.

Son ko‘chishi:

1)  birlik o‘rnida ko‘plik: Biz ko‘rganmiz (Men ko‘rganman), Ayam keldilar (U keldi). Dada, boring (bor);

2)  ko‘plik o‘rnida birlik:  Senlar bilmaysan (Siz bilmaysizlar). Ular keldi (Ular keldilar).

Shaxs ko‘chishi:

3)  II shaxs o‘rnida I shaxs: Qani, bolalar, yozamiz.

4)  II shaxs o‘rnida III shaxs: Anvar yugurib borib Ahmadjonning yoqasidan oldi: – Shunaqa narsa bilan hazil qiladimi, odam.

5)  I shaxs o‘rnida III shaxs: Bu borada kamina uzr so‘raydi. Nasriddin afandi asli G‘irvondan chiqmaganmikan, deb o‘ylanib qoladi kishi.

Ibora(lar): mavjud emas.
Darajalanish qatori: mavjud emas.
Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.