Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {qo‘l}
So‘z bo‘g‘inlari: qo‘l
Izoh(lar)i:
qo‘l ot

1. 1. Odamning barmoq uchlaridan yelkasigacha bo‘lgan qismi, a’zosi. Baquvvat qo‘llar. Qo‘lni oldinga cho‘zmoq. Ikki qo‘lni yuqori ko‘tarmoq. Qo‘l kuchi. Bosh qashigani ham qo‘lim tegmaydi. ▬ Yo‘lchi ikkinchi qo‘li bilan Qora Ahmadning bir qo‘lini orqaga qayirdi. Oybek, Tanlangan asarlar

2. 2. Shu a’zoning bilakdan barmoqlar uchigacha bo‘lgan qismi; panja. Qo‘l bilan silamoq. Qo‘l bilan ushlamoq. ▬ Yo‘ldosh orqadan asta kelib, Elmurodning ko‘zini ikki qo‘li bilan bekitdi. Shuhrat, Shinelli yillar
Qozi domla qo‘llarini yuvib turib, dasturxonga ko‘z yugurtirdi. M. Ismoiliy, Farg‘ona tong otguncha

3. 3. Ish-mehnat bajaruvchi a’zo (vosita) sifatida. Qo‘lim band, ▬ Men bu mol-dunyoni, yer-suvni qo‘lim bilan topgan emasman, aqlim bilan topganman. A. Qahhor, Qo‘shchinor chiroqlari
Otabek bilan birga Tashkent tushib, o‘z qo‘llari bilan to‘yimizni o‘tkazishingizga ishonib Yusufbek hoji. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar

4. s. t. t. Hayvonlarning oldingi oyoqlari. Qo‘yning qo‘li va soni. Qo‘l go‘shti.

5. s. t. t. Barmoq. O‘rta qo‘l. Besh qo‘l baravar emas. Maqol

6. 6. Har kimning o‘ziga xos yozuv usuli, uslubi, yozuvi, xati va uning ifodasi. Qutidor qizining maqsadiga tushunib, ikki turli qo‘lni darrov payqab oldi: — Vijdonsiz, iblis, — deb qo‘ydi. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar
[Nizomiddinov:] Xat bilmaydigan og‘zaki guvohlar ham bor, yozib beray desam, hamma arizalar bir odamning qo‘li bilan yozilgan, degan shubha bo‘lmasin. S. Ahmad, Hukm

7. 7. Imzo. Dalolatnomaga qo‘l qo‘ymoq. Shartnomaga qo‘l qo‘ymoq. ▬ Xo‘jabekov — rais, Saidg‘ozi bir kichkina odam Barcha hujjatlarda Xo‘jabekovning qo‘li. S. Anorboyev, Oqsoy
Omborchi: — Bo‘ta qo‘l qo‘ymagan qog‘ozni qog‘oz demayman, — deb katta ketvordi. S. Ahmad, Hukm

8. 8. Har kimning o‘ziga xos ish usuli, uslubi, ishi, xatti-harakati; shuni aks ettiruvchi ifoda. Hovlini o‘rab turgan devorlar ham yangidan urilgan, ichkarisidan hammasi ganch bilan suvalgan. Hamma yoqda aka-sining qo‘li ko‘rinadi. H. Ahmar, Kim haq?

9. 9. Imkon, imkoniyat.

10. 10. (3-sh. egalik hamda j.k. va o‘.-p. k. shaklida ko‘m. vaz.: qo‘liga, qo‘lida) Ixtiyoriga, izmiga; ixtiyorida, izmida. Kishi hurmati o‘z qo‘lida. Maqol
[Kumush] Bu uydan chiqib ketishni, bir-ikki oylab Otabekni Zaynab qo‘liga topshirib qo‘yishni yana muvofiq ko‘chmas. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar
Agarda xon ko‘tarish mening qo‘limda bo‘lsa edi, xon qilib Otabekni ko‘tarar edim. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar

Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: imzo [a]
Omonimlari: mavjud emas.
Paronimi: mavjud emas.

 Qo‘llanilishi chegaralanmagan so‘zo‘zbek tili lug‘at tarkibining asosini tashkil etadi. Qo‘llanilishi chegaralanmagan so‘zni shu tilda so‘zlashuvchi kishi, qanday shevaga, qaysi hududga, qaysi kasb yoki sohaga mansub bo‘lishidan qat’i nazar, cheklanmagan darajada ishlatadi.

Qo‘llanilishi chegaralanmagan so‘z barcha turkumda mavjud: 1) fe’l: ishlamoq, kelmoq, olmoq, ko‘rsatmoq, buyurmoq, saylamoq; 2) ot: ota, ona, non, suv, stol, eshik, tog‘, yer, shamol, radio; 3) sifat: shirin, achchiq, qizil, ko‘k, katta-kichik, xunuk, go‘zal;4) son: bir, o‘n, yuz, ming; 5)ravish: hamisha, ba’zan, ataylab, hozir, ilgari. 6) olmosh: kim, nima, qanday, nima qilib , qancha, shu, biz, hamma; 7) undov va modal: xo‘p, mayli, rahmat; 8) ko‘makchi: uchun, bilan, singari; 9) bog‘lovchi: ham, va, bilan, ammo; 10) yuklama: faqat, xuddi, hatto.

Qo‘llanilishi chegaralanmagan so‘zning aksariyati umumturkiy va o‘zbekcha. Ammo, shu bilan birga, ular orasida o‘zlashmasi ham ko‘p. Masalan: tojikcha: go‘sht, non, dard, bobo, dugona, do‘st; arabcha: avlod, bilan, inson, sinf, millat, himoya.

Davr taraqqiyoti, ijtimoiy hayotdagi o‘zgarish tilning leksikasida ancha sezilarli. Bunda to‘rt holat kuzatiladi. Birinchidan, ayrim so‘z eskirib, iste’moldan chiqib ketsa, ikkinchidan, allaqachon iste’moldan chiqib ketgan so‘z qayta «jonlanadi», «tiriladi», uchinchidan, yangi-yangi so‘z paydo bo‘ladi, to‘rtinchidan, nofaol so‘z faollashadi, iste’mol doirasi kengayadi, ma’nosida o‘zgarish yuz beradi.

Hozirgi adabiy tildagi eskirgan so‘z eski so‘z, yangi so‘zning jami yangi so‘z, na eskirgan, na yangilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘z zamonaviy so‘z deb yuritiladi. Demak, o‘zbek tili leksikasini tarixiylik nuqtayi nazaridan uchta asosiy qatlamga bo‘lib o‘rganish mumkin: 1) zamonaviy leksika; 2) eskirgan leksika; 3) yangi leksika. Ularning qo‘llanishi davrga nisbatan farqlanadi.

Qo‘llanilish doirasi chegaralangan so‘zni uchga bo‘lib o‘rganish mumkin: a) shevaga xos so‘z; b) termin (atama); v) argo va jargon. (q. Argo, Jargon, Termin, Shevaga xos so‘z).

 

1. «gah» desa, qo‘liga qo‘nadigan qilib olgan: juda itoatkor qilib olgan

2. egri qo‘llik qildi: mayda o‘g‘irlik qildi

3. gah desa qo‘lga qo‘nadigan qilib olmoq.: birovni o‘ziga bo‘ysundirib, so‘zini ikki qilmaydigan qilib olmoq

4. Ikki qo‘lini burniga tiqdi: quruqdan- quruq, evaziga hech narsa ololmay

5. Ikki qo‘lini og‘ziga tiqdi: hovliqib, lozim bo‘lganidan ko‘ra ortiqroq narsani ro‘yobga chiqarish uchun intildi

6. Ikki qo‘llab: hech qanday e’tirozsiz va xursandlik bilan

7. ko‘ngliga qo‘l soldi: eng yashirin fikr-o‘yini bilishga harakat qildi

8. miyasini qoqib, qo‘liga berdi: so‘rayverib miyasini charchatdi, sergapligi bilan bezdirdi

9. o‘zini qo‘lga oldi: o‘z xatti–harakatlarini irodasiga bo‘ysundirdi

10. ochiq qo‘l: saxiy

11. qo‘l berdi I: salomlashish uchun dastpanjasini uzatdi

12. qo‘l berdi II: murid bo‘ldi

13. qo‘l keldi: manfaatiga mos tushgan holda qulaylik berdi

14. qo‘l ko‘tardi: 1)urdi 2)tarafdorligini, xayrixohligini bildirdi 3)gapiruvchi ekanini bildirdi

15. qo‘l siltadi: diqqat–e’tiborga noloyiq deb topdi

16. qo‘l urdi: 1)tegdi 2) biror ishni qila boshladi

17. qo‘ldan berdi: yo‘qotdi

18. qo‘ldan chiqdi: 1)kimningdir hukmidan, ixtiyoridan chiqib ketdi 2)bitdi(qurish, tikish, yozish kabilar)

19. qo‘ldan ketdi: kimningdir hukmidan, ixtiyoridan chiqib ketdi

20. qo‘lga kirdi: ixtiyoriga o‘tdi

21. qo‘lga oldi: 1)o‘z ixtiyoriga o‘tkazdi 2)qo‘qqisdan hujum qilib bosib oldi 3)hibs qildi, qamash maqsadida tutdi 4) biror yo‘l bilan o‘z xohishiga bo‘ysunnadigan qildi

22. qo‘lga tushdi: 1) tutqun bo‘ldi 2) biror nojo‘ya ish bilan tutildi 3) aldanib, o‘z ixtiyorini berib qo‘ydi

23. qo‘li baland: raqobatda, musobaqada vaziyati ustun

24. qo‘li bormadi: nimanidir qilmaslikka undovchi his–tuyg‘uning ta’sirida biror faoliyatga kirisha olmaydi

25. qo‘li egri: o‘zgalarning haqini, mulkini o‘g‘irlaydigan mayda o‘g‘ri

26. qo‘li kalta: cheklangan imkoniyatga ega

27. qo‘li ochiq: saxiy

28. qo‘li qisqalik qildi: cheklangan imkoniyatga ega

29. qo‘li tegmadi: juda bandligi tufayli vaqt topolmaydi

30. qo‘li uzun: ortiq darajada imkoniyatga ega

31. qo‘li yuqori bo‘ldi: raqobatda, musobaqada vaziyati ustunlik qildi

32. qo‘lidan keldi: bajarishga, qilishga qodir

33. qo‘lidan kelganicha: qila olganicha, bilganicha, kuchi yetganicha

34. qo‘lini bigiz qildi: niqtab ko‘rsatdi

35. qo‘lini burniga tiqib: quruqdan-quruq, evaziga hech narsa ololmay

36. qo‘lini ko‘tardi: taslim bo‘lganini bildirdi

37. qo‘lini sovuq suvga urmaydi: qiyinroq jismoniy mehnatni mutlaqo qilmaydi

38. qo‘lini yuvib, qo‘ltig‘iga urdi: ixlosi qaytib, ishonmay qo‘ydi

39. qo‘ltig‘dan tarvuzi tushdi: umidi puchga chiqib, bo‘shashdi

40. qo‘ltig‘iga suv purkadi: biror ishni qilishga o‘chakishtirdi

41. qo‘ltig‘iga suv purkamoq: birovga qarshi oyoqlantirmoq, gijgijlamoq.

42. qo‘yniga qo‘l soldi: fikr niyatini bilishga harakat qildi

43. tarvuzi qo‘ltig‘idan tushdi: umidi puchga chiqib, bo‘shashdi

44. yuragiga qo‘l solmoq: eng yashirin fikr-o‘yini bilishga harakat qildi

Darajalanish qatori: mavjud emas.
Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.