Chastotali lug‘atda so‘zning qo‘llanish darajasi haqida ma’lumot beriladi. I.A.Kissen muallifligida chop etilgan «Slovar naiboleye upotrebitelnix slov sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazika» (Toshkent, 1970) lug‘ati chastotali lug‘at, unda so‘zning ma’lum bir tanlangan manbada necha marta uchraganligi va qo‘llanishi ko‘rsatilgan.

«Devonu lug‘oti-t-turk»(“Turkiy so‘zlar devoni”) – Mahmud Koshg‘ariyning turkiy tillar haqidagi qomusiy asari. Bu asarda XI asrning ikkinchi yarmida Markaziy Osiyoda va G‘arbiy Xitoy hududida istiqomat qilgan turkiy urug‘ va qabilalar, ularning ijtimoiy ahvoli, tili, tarixi, jo‘g‘rofiyasi, metrologiyasi va astronomiyasiga oid qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirilgan. O‘zbek tilshunosligi faniKoshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asari bilan boshlanadi. Asarning Namangan, Vena va Qohira nusxalari mavjud.

Asar haqida ilk ma’lumot bergan kishi fransuz sharqshunosi J.Amadi edi. Kitobning 1439-yilda Hirotda uyg‘ur yozuvida ko‘chirilgan bir nusxasiqator sarguzashtlar bilan Istanbulga kelib qoladi. Bu asar ilk marta 1914-yilda Turkiyaning Diyorbakir shahrida topilgan. 319 sahifadan iborat bu asar hozir Istanbulda saqlanadi. Bu nusxa “Devonu lug‘otit turk” yozilgandan 200 yil keyin (1266-yilda) kotib Muhammad ibn Abu Bakr ibn Fotih al-Soviy al-Damashqiy tomonidan ko‘chirilgan. Yevropalik kitob jalloblari qo‘liga o‘tib, Vena saroy kutubxonasiga tushadi. Qohira nusxasi 1896- yilda Qohirada, Namangan nusxasi 1913- yilda Namanganda topilgan.

«Devonu lug‘otit turk»uch tomdan iborat, 1915–17-yillarda Istanbul shahrida nashr etilgan. Shu nashr asosida K.Brokkelman bu asarni 1928-yilda nemischa tarjimada nashr qildi. 1939- yilda Anqarada Basim Atalay tarjimasida turk tilida bosildi. Olim S.Mutallibov devon tarjimasi ustida samarali ishlab, 1960–63-yillar davomida uch tomda o‘zbek tilida nashr qildi.

  Koshg‘ariyning asari kirish va lug‘at qismidan iborat. Kirish qismida muallif «Devon»ning yaratilish sabablari, o‘z ish uslubi, asarning tuzilishi, turkcha so‘zlarning tuzilishida qo‘llaniladigan harflar haqida, kitobda aytilgan va aytilmagan narsalar haqida, turkiy tabaqalar va qabilalarning bayoni, turk tilining xususiyatlari, tilda va lahjalarda bo‘ladigan farqlar haqida fikr yuritadi. Har bir so‘zning ma’nolari (polisemiya, omonim, antonim, arxaik so‘zlar) chuqur tahlil qilinadi, ayrim so‘zlarning etimologiyasi beriladi. Tovushlar tahlili ancha mukammal. Unli va undosh fonemalar, cho‘ziq va qisqa unlilar farqlanadi, tildagi fonetik hodisa va qonunuyatlar ochib beriladi. Morfologiya qismida so‘zlar arab tilshunosligi an’analariga ko‘ra uchga ajratiladi: fe’l, ism, bog‘lovchi. So‘zlarning yasalish va bog‘lanish xususiyatlari ko‘rsatiladi.

  Asarning lug‘at qismida 7500 so‘z sakkiz bo‘limda izohlanadi. Koshg‘ariy turkiy tillar qurilishini tasvirlashda qiyosiy usuldan foydalanib, tilshunoslikda qiyosiy-tarixiy metodning asoschilaridan biri bo‘lib qoldi.

1926yil 10iyunda O‘zbekiston Sovetlar Ijroiya Komiteti lotin alifbosiga o‘tish to‘g‘risida Qaror qabul qildi. Qarorga asosan «Yangi o‘zbek alifbosini joriy qilish qo‘mitasi» tuzilib, unga Y.Oxunboboyev rais, A.Ikromov, F.Xo‘jayev, Elbek, Majidiy, Fitrat va boshqalar a’zo bo‘ldi. O‘zbekiston Markaziy Ijroiya Komitetining 1928 yil mart oyidagi III sessiyasi lotin alifbosini joriy qilishni ko‘rib chiqib, uni davlat alifbosi deb qaror qabul qildi. Sobiq Sho‘ro Markaziy Ijroiya Komiteti Prezidiumi bu Qarorni 1929 yil 7 avgust kuni maxsus qarori bilan ma’qulladi. 1929yil may oyida o‘tkazilgan imlo qurultoyida 9 unli shakli olingan bo‘lsa-da, 1934yil mart oyida o‘tkazilgan imlo qurultoyi 6 unlining harf shaklini belgiladi. 1993 yil 2 sentabrda bo‘lib o‘tgan Respublika Oliy Kengashi «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy qilish to‘g‘risida» qaror qabul qildi. 1995 yil 6–7- mayda Oliy Kengash bu alifboga ma’lum o‘zgarish kiritdi va shu yil 24- avgustda «O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash» haqidagi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga Respublika Prezidenti imzo chekdi. 1996–1997 o‘quv yilidan maktabning 1sinfi yangi alifboni o‘rgana boshladi. Yangi o‘zbek alifbosiga o‘tish 2005 yil 1sentabrda tugallanishi ko‘rsatilgan. Keyinchalik bu 2010- yilgacha uzaytirildi. O‘zbekiston Respublikasining rus (kirillitsa) alifbosidan lotin alifbosiga asoslangan o‘zbek alifbosiga o‘tishida dunyo fani va texnikasiga yaqinlashish, o‘zbek tilining nozik xususiyatini to‘laroq ifodalash asosiy maqsad qilib qo‘yildi.

         Ot mustaqil so‘z turkumlari sirasida fe’ldan keyin 2-o‘rinda turadi.Shaxs/predmet/hodisa/joy nomini bildiradigan so‘z – ot.

Ma’noviy xususiyati: odam, o‘quvchi, ishchi so‘zishaxsni, maysa, kitob, ildiz, bulut so‘zi predmetni, bahs, kengash, avariya, inversiya, gurung, istilo, raqobat, qo‘zg‘olon, surgun, bayram, urush, janjal, to‘fonso‘zi hodisani, qishloq, shahar, ovul, maktab so‘zi joyni bildiradi.

Ot kim, nima, qayer so‘rog‘iga javob bo‘ladi. Gap tarkibida qandayso‘rog‘ini ham oladi: asfalt yo‘l, tilla sirg‘a kabi. Bunda narsaning ishlanish materialini bildirib sifat xarakterida bo‘ladi. Joy nomi nima so‘rog‘iga ham javob bo‘lishi mumkin: shahar (nima).

Grammatik shakl olishi bilan so‘rog‘i ham o‘zgaradi: uydagi (qayerdagi), Qarshidagi (qaysi). Bu otning o‘ziga xos so‘rog‘i emas.

Morfologik belgisi. Ot yasaladi (temirchi, quvonch), turlanadi (kitobni, kitobning…, kitobim, kitobing….), kesim vazifasida kelganda tuslanadi (o‘quvchiman, o‘quvchisan, o‘quvchi, o‘quvchi edim…). Ot egalik, kelishik kabi munosabat shakllariga, son, kichraytirish, erkalash kabi lug‘aviy shakllarga ega: kitoblar, kitobcha, bolajon, otaxon va hokazo. Kelishik, egalik, kesimlik, qarashlilik, o‘rin va payt belgisi, chegara shakli boshqa mustaqil turkumga ham xos. Lekin ot ularga ko‘proq xoslangan.

Sintaktik belgisi.Ot barcha mustaqil so‘z turkumi, hatto taqlid, otlashgan undov va modal bilan ham sintaktik aloqaga kirishadi. Ot so‘z birikmasida ergash so‘z (kitobni o‘qimoq), bosh so‘z (qiziq kitob) bo‘lib keladi. Ot gapda barcha sintaktik vazifalarda kela oladi: ega: Kitob bilim manbaidir; ot-kesim: Kasbim – o‘qituvchi; to‘ldiruvchi: Kitobni asrang; aniqlovchi: Taxta ko‘prikning eskirishi…; hol: Qarshida yashaydi; Undalma: Kuyla, dilkash dutorim.

Ot yasalishi. Ot ikki usul bilan yasaladi:

1. Qo‘shimcha qo‘shish. Qo‘shimcha qo‘shish bilan quyidagi ot hosil bo‘ladi: a) shaxs oti; b) narsa-buyum oti; v) o‘rin-joy oti; g) mavhum ot; d) harakat-holat oti.

Bu usulbilan ot quyidagi so‘z turkumidan yasalishi mumkin: Otdan: qalamdon, gulzor, O‘zbekiston, toshloq, odamgarchilik; Ravishdan: tezlik, sekinlik, ko‘pchilik, ozchilik; Sifatdan: yaxshilik, yomonlik, pishiqchilik, namgarchilik. Sondan: birlik, to‘rtlik. Taqliddan: qahqaha, sharshara, chirildoq, hiqildoq, qarsak. Undovdan: uraurachilik, haybarakallachi. Fe’ldan: yog‘in, o‘roq, taroq, kurak, elak. Modaldan: borliq, yo‘qchilik, yo‘qlik. Olmoshdan: o‘zlik.

Qo‘shimcha qo‘shish orqali ot yasalishi:

2. So‘zga so‘z qo‘shib ot yasash. Bu usul bilan qo‘shma othosil qilinadi.

Qo‘shma ot. Qo‘shma ot quyidagi tur qoliplar asosida yasaladi:

Ot+ot: jo‘raboshi, zaharxanda, ishtonbog‘, karvonsaroy, karvonboshi, kinodramaturgiya, kinolenta, ko‘zmunchoq, lolaqizg‘aldoq, makkajo‘xori, namozshomgul, oshqozon, otquloq, oshqovoq, piyozdog‘, sochpopuk, toshbo‘ron, tilxat, tomorqa, toshbaqa, tog‘olcha, tuyaqush, tuyatovon, xontaxta, xo‘rozqand, shakarqamish, shamchiroq, shaftoliqoqi, yurtboshi, qo‘ziqorin, qo‘ypechak, ajdargul, ayiqtovon, atirgul, arpabodiyon, baqaterak, belbog‘, bilaguzuk, bo‘yinbog‘, gugurtcho‘p, gulbarg, gulbahor, gultojixo‘roz, gulbog‘, guldasta, gulqaychi, gulg‘uncha, gulhamishabahor, yer yong‘oq, joynamoz, , qo‘larra, qo‘ltiqtayoq, temiryo‘l.

Sifat+ot: ko‘ksulton, kaltakesak, Sho‘rko‘l, ko‘rsichqon, ko‘rshapalak, oqsoqol, xomtok, qoradori, boychechak.

Ot+fe’l: socho‘sar, echkiemar, ko‘zboylog‘ich, kallakesar, husnbuzar, beshiktervatar, dunyoqarash, mushtketdi, o‘rinbosar.

Son+ot: yettisuv, beshbarmoq, beshqarsak, Oltiariq, uchburchak, mingoyoq, qirqog‘ayni.

Son+fe’l: beshotar.

Ot+sifat: ustabuzarmon, gulbeor, oshko‘k.

Fe’l+fe’l: iskabtopar, ishlabchiqarish.

Fe’l + ot: savacho‘p.

Birikma xususiyatiga ega bo‘lgan Markaziy Osiyo, Janubiy Amerika, O‘zbekiston Respublikasi, Fanlar akademiyasi, Birlashgan Millatlar Tashkilotikabi qo‘shma ot ham bor. Uning bir qismi qisqargan holda ham qo‘llanadi.

            Otlashish. Otlashish – otdan boshqa so‘zning nutq jarayonida o‘z vazifasini bajara turib, vaqtincha ot turkumi vazifasini ham zimmasiga olishi. Otlashishning 4 ta muhim belgisi bor:

1. Otlashgan so‘z bog‘langan ot tushib qolgan bo‘ladi: Yaxshi(odam) oshini yer, yomon(odam) –boshini.
2. Otlashgan so‘z otning shakl yasovchi qo‘shimchasini oladi: Yaxshidan adashma, yomonga yondashma.
3. Otning so‘rog‘iga javob bo‘lishi mumkin: Intilganga(kimga?) tole yor.
4. Otning sintaktik vazifasini bajaradi: Shakarning ozi shirin.

Sifat, son, ravish, shu uch so‘z turkumi o‘rnida qo‘llanuvchi olmosh, fe’lning sifatdosh shakli, taqlid, undov va ayrim modal so‘zlar otlashish xususiyatiga ega. Chunki ular o‘zi bog‘langan otni tushirib, uning grammatik shakli va sintaktik xususiyatiga ega bo‘la oladi. Ot vazifasidagi olmosh va fe’lning harakat nomi shakli otlashmaydi. Ular – ot vazifasini bajaruvchi so‘z.

          Otning lug‘aviy shakllari. Otning lug‘aviy shakllari – faqat otlarga mansub, uning ma’nosini muayyanlashtiruvchi, aniqlashtiruvchi, toraytiruvchi kichraytirish, shaxsiy munosabat va son shakllari. Kichraytirish shakli otning hajm jihatidan, son shakli bitta yoki ko‘pligi jihatidan aniqlashtirsa, shaxsiy munosabat shakli erkalash yoki achinish kabi turli munosabatni ifodalaydi

            Son shakli. Son shakli – otlarningson jihatidan bitta yoki ko‘p bo‘lishini ko‘rsatuvchi shakl. Ikki shakli mavjud: birlik va ko‘plik. Birlikdagi ot birlik va noaniq ko‘plik ma’nosini bildiradi. Maxsus shakli yo‘q. Do‘konga kitob keltirildi (bitta yoki ko‘p). Menga bitta kitob bering (birlik). Ko‘plikdagi ot noaniq ko‘plikni ifodalaydi,-lar shakli bilan hosil qilinadi: Yigitlar maktubin bitganda qondan…(A.Orip.)

Barcha ot birlikda qo‘llanishi mumkin, biroq har qanday ot ko‘plikda qo‘llana olmaydi. Shu nuqtayi nazardan otlar faqat birlikda qo‘llanadigan va birlik hamda ko‘plikda qo‘llanadigan otga bo‘linadi:

Birlik va ko‘plikda qo‘llanadigan ot.Sanoq son bilan birika oladigan ot birlikda ham ko‘plikda ham qo‘llana oladi: kitob(lar), uy(lar), og‘ayni(lar) - 10 ta kitob.

Faqat birlikda qo‘llanadigan ot-ko‘plik shaklini qabul qilmaydigan, sanoq son bilan birika olmaydigan ot. Atoqli ot (Toshkent, Mohinur, Qashqadaryo, Qarshi davlat universiteti), mavhum ot (sevinch, hasrat, tinchlik, ko‘ngil), yakka predmetlar nomi (ota, ona, yurak, bosh, til), sanalmaydigan jism nomi (tuz, qum, shakar, tuproq, suv, havo), juft predmet nomi (ko‘z, quloq, oyoq, etik, tufli) va boshqalar faqat birlikda qo‘llanadi.

Uslubiy belgilari. Ko‘plik shakli ko‘p ma’noli, atoqli otlar, mavhum otlar, sanalmaydigan otlar, asli birdan ortiq bo‘lmaydigan, shuningdek, juft predmet nomiga qo‘shilganda grammatik ko‘plik emas, nutqiy qurshov bilan bog‘liq quyidagi uslubiy ma’noni ifodalaydi:

1. Atoqli ot turdosh otga aylanib, “o‘xshashlik” (zamonamiz farhodlari, Marg‘ilonning kumushlari), yoki “yaqin shaxs to‘dasi” ma’nosini (akauka Shojalilovlar, Salimlarnikiga bordik) bildiradi.

2. Yakka predmet nomi ko‘chma (Navoiy, Bobur va Mashrab mumtoz she’riyatimizning so‘nmas quyoshlaridandir) yoki kuchaytirilgan ma’no (Quyoshlarga yetdi faryodim) ifodalaydi.

3. Sanalmaydigan predmet nomi (yog‘, suv, qum, tuproq, havo kabi) har xil tur, mo‘llik ma’nosini (yog‘lar (paxta yog‘i, zigir yog‘i, kunjut yog‘i va hokazo) bildiradi.

4. Juft predmet nomi kuchaytirish ma’nosini (Ko‘zlari qamashib ketdi. Oyoqlari zirqirab og‘rir edi) ifodalaydi.

5. Mavhum ot kuchaytirilgan ma’no beradi: U xayollarga cho‘mib ketdi. Ahvollar yaxshimi?

-lar shakli ko‘plikdan tashqari yana quyidagi ma’noni ifodalaydi:

6. Hurmat – bunday paytda doimo egalik shakli ishtiok etadi va ko‘plikdan oldin qo‘shiladi: ayamlar, dadamlar, tog‘amlar.
7. Taxmin, davomiylik: kechalari, tunlari, yozlari.
8. Kuchaytirish: Boshlarim og‘rib ketdi. Yuraklarim ezilib ketdi. Tillarim achishdi.
9. Piching, kinoya: Tog‘alari rais ekanmi? O‘zlari ham qadam ranjida qilibdilarda?!

10. Tur-nav: unlar, suvlar.

Arabcha ko‘plikni bildiruvchi ot//at qo‘shimchasini olgan so‘z ham birlik shaklida deyiladi: nabotot, muzofot, mukofot.

Ko‘plik lar shaklisiz ham ifodalanadi:

a)  son bilan: Darsda 15 ta o‘quvchi qatnashdi. To‘rt tup olma ko‘chati o‘tqazdik.

b)  ravish bilan: Maydonda ko‘p odam yig‘ilgan edi. Ta’tilda ancha badiiy asar o‘qidim;

d)  olmosh bilan: Shuncha qalamni nima qilasiz?

e)  takroriy so‘z bilan: dastadasta gul, to‘dato‘da odam, savatsavat non, qopqop bug‘doy;

f)  matn orqali: Bog‘bonlar bog‘iga ko‘chat o‘tqazishyapti. Zayniddin –davrako‘rgan odam.

Bunday ot baribir birlik shaklda deyiladi.

Yuqoridagilar asosida ko‘plik ma’nosining ifodalanish usulini quyidagicha tartiblash mumkin: 1) morfologik usul: kitoblar, uylar; 2) sintaktik usul: ancha odam, bir qancha kitob; 3) leksik usul: armiya, xalq, olomon, guruh, to‘da, dasta; 4) so‘zni juftlash usuli: qop-qop, dasta-dasta; 5) leksik-morfologik usul: ancha kitoblar.

Yuqoridagilardan tashqari yana ot turkumiga xos lug‘aviy shakllar mavjud. Ular:

1. Qarashlilik shakliniki: meniki, seniki, bizniki, maktabniki, Rustamniki. Ko‘pincha otkesim tarkibida bo‘ladi: Kitob Salimniki. Egalik, kelishik qo‘shimchasini olib to‘ldiruvchi, aniqlovchi va hol bo‘lib keladi: Har kimniki o‘ziga, oy ko‘rinar ko‘ziga. Biznikining toychog‘i bor. Tog‘asinikini so‘rabso‘rab topdi. Qizinikiga ketdi.

2.O‘rin va payt belgisi shakli dagi: uydagi, ko‘chadagi, mendagi, sendagi. Bu qo‘shimcha predmethodisaning belgisini bildirib, odatda sifatlovchianiqlovchi bo‘lib keladi: Uydagi kompyuter boshqachada, istagan vaqtda ishlayverasiz. Otlashsa, otning sintaktik vazifalarini bajaradi: Majlisdagilar ketishdimi?

Ayrim darslikda -day/dek shaklini sifat yasovchi sifatida qarashadi. Bu aslida qo‘shimchaga aylangan tekko‘makchisi. gacha//kacha//qachashakli tarkibidagi -cha ham aslida chayin ko‘makchisining qisqargan shakli. Ular qadimgi turkiy tilda bilan, kabi, uchun ko‘makchisi bilan teng huquqli bo‘lgan.

3. Chegara shakligacha//kacha//qacha: uygacha, parkkacha, qishloqqacha. U otlashgan so‘z, olmosh, ravish, son va fe’lning ikki vazifa shakliga ham qo‘shila oladi. Zamon va makon, ba’zan turli predmet bilan bog‘liq chegarani anglatib, payt va o‘rin holi, to‘ldiruvchi bo‘lib keladi: Markazgacha piyoda borishdi. Haligacha daragi yo‘q. Ko‘rgazmali qurol, bo‘r, hatto lattagacha tayyorlab qo‘yildi.

4. O‘xshatish shaklidek//day: sherdek, kaftdek, kiyikdek. Muzdek suv, qitday dorikabida yangi ma’noli so‘zga aylangan. Predmethodisa va ishharakatning belgisini bildirib, sifatlovchianiqlovchi, hol, otkesim bo‘lib keladi: Peshonasida no‘xatdek g‘urra bor edi. U onasiga xuddi yosh boladek erkalanar edi. Boshi xumday edi.

dagi, niki, gacha kabi affiks tarixan 2 ta qismdan tashkil topgan bo‘lsada, hozir yaxlit murakkab qo‘shimcha hisoblanadi.

            Otning ma’noviy guruhlari. Ot ma’no jihatidan, dastlab atoqli va turdoshga bo‘linadi.

Atoqli ot. Bir turdagi shaxs, predmet, hodisa, joydan biriga atab qo‘yilgan ot - atoqli ot: Alisher, Qarshi, Mustaqillik kuni. Atoqli otlar ma’nosiga ko‘ra o‘z ichida shaxs oti (kim so‘rog‘iga javob bo‘ladi), joy oti (qayer so‘rog‘iga javob bo‘ladi) va narsa otiga (nima so‘rog‘iga javob bo‘ladi) bo‘linadi.

1. Atoqli shaxs oti (kishi ismi, familiyasi, taxallusi): Oybek, Sitora, Xudoyberdiyeva.

2. Atoqli joy oti: a) geografik nomlar: Qashqadaryo, Boltiqbo‘yi, Kavkazorti, O‘zbekiston, Hisor, Kavkaz; b) tashkilot nomlari: Qarshi davlat universiteti, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, "Rohat" kichik korxonasi.

3. Atoqli narsa oti: a) osmon jismi nomi: Zuhal, Mirrix, Yupiter; b) gazeta, jurnal, darslik, asar nomi: "Nasaf", "Yoshlik", "O‘tgan kunlar", “Ona tili”; d) suv havzasi va inshooti nomi: Chimqo‘rg‘on suv ombori, Hisor tog‘i; e) tarixiy sana va bayram nomi: Ramazon hayiti, Xalqaro xotin-qizlar kuni, Mustaqillik kuni; f) hayvon nomi: Boychibor, Yo‘lbars, Olapar.

Uslubiy belgilari. Atoqli ot, odatda, ko‘plik qo‘shimchasini olmaydi. Atoqli otga qo‘shilgan -lar shakli quyidagi ma’nolarni ifodalaydi: a) “bir turdagi shaxs/joy” ma’nosi: To‘yga Zulfiyalar ham keldi(Zulfiya hamda yaqinlari); b) “o‘xshashlik”: Farhodlar keldi kanal qazmoqqa (Farhod emas, o‘xshashlari).

Atoqli ot belgisiz qo‘llanmaydi: Mohinurning qo‘g‘irchog‘i, Dildorani kutmoq.

Atoqli otning katta qismi turdosh otdan, bir qismi boshqa turkumdan o‘tgan: a) turdosh otdan:Asal, Arslon, Ra’no, Rayhon, Anor, Lola; b) sifatdan:Shirin, Buyuk, Tuyg‘un, Aziza, Ulug‘; d) sondan:Yetmishboy, Sakson, To‘qson; e) ravishdan:Bultur; f) olmoshdan: Kimsanboy; g) fe’ldan: Tursun, Turdi, O‘lmas, Sotiboldi, Unsin.

Rentgen, xosiyatxon, amper, makintosh, muslimkakabi so‘z kashf etgan shaxs nomidan turdosh otga o‘tgan.

1. Atoqli otlarbosh harf bilan yoziladi. (q. Bosh harflar imlosi).

Turdosh ot. Bir turdagi shaxs, predmet, hodisa, joyning umumiy nomini bildiruvchi ot – turdoshot. Otning asosiy qismi turdosh hisoblanadi: suv, havo, osmon, qalam, daftar, shamol, yong‘in.

Turdosh ot lug‘aviy ma’nosiga ko‘ra4 ga bo‘linadi: a) shaxs oti: kishi, odam, jin, , ishchi, o‘quvchi; b) narsa oti: paqir, daraxt; d) o‘rin-joy oti: uy, dorixona, maktab, oshyon; e) faoliyat/jarayon oti: ezmalik, g‘allachilik, serobgarchilik, chaquv, terim, umum, mehribonlik, yoshlik, tanlov, chopiq, loygarchilik, chorvachilik.

Turdosh ot grammatik ma’nosiga ko‘ra uchga bo‘linadi:

1) bevosita kuzatish mumkin/mumkin bo‘lmagan narsa nomini bildirishiga ko‘ra:a) aniq otifodalagan narsani sezgi a’zosi bilan sezish mumkin: daraxt, kishi, ovoz, rang; b) mavhum otifodalagan narsani sezgi a’zosi bilan sezish mumkin emas: sevgi, oqim, tuyg‘u, yaxshilik, pishiqchilik, gina, gumon, did, ibo, istehzo, mung, rashk, rohat, taskin.

Aniq otga ko‘plik shakli qo‘shilib, sof ko‘plik ma’nosini namoyon qila oladi.

2) bir turga kiruvchi bitta predmetning yoki predmetlar to‘dasining nomini bildirishiga ko‘ra: a) yakka otbir turga kiruvchi bitta predmetning nomini bildiradi: barg, qalam, terak, yaylov; b) jamlovchi ot predmet to‘dasining nomini bildiradi: armiya, qo‘shin, lashkar, xalq, ulus, el, jamoa, poda, uyur, suruv, komanda, guruh.

3) sanalishsanalmasligiga ko‘ra:a) sanaladigan narsa oti: daftar, qalam, daryo, tosh; b) sanalmaydigan narsa oti: havo, suv, bug‘, yog‘, qum.

          Boshqa turkum so‘zlarining otga ko‘chishi. Ot boshqa so‘zlardan predmetni nomlashi kim?, nima?, qayer? so‘roqlaridan biriga javob bo‘lishi bilan farqlanadi. Ba’zan otdan boshqa so‘zlar ham otga xos belgilarga ega bo‘lishi mumkin. Bunday hodisa – otga ko‘chish. Quyidagi so‘zlar otga ko‘chgan:

a) sifat: yigit, qiz, o‘g‘il, yosh, qari, er, xotin, ko‘r, issiq-sovuq(issiq-sovug‘idan xabar olmoq), achchiqchuchuk, yosh-u qari, ko‘k(“osmon”, “nasha”, “dollar”) (siyoh so‘zi ham aslida sifatdan ko‘chgan);

b) fe’l: yel, shish, yuq, ich, ko‘ch, qir, chaqirdi, chorladi, ko‘rdi, keldiketdi, qo‘ydichiqdi, oldiberdi, oldisotdi; mindimindi(bolalar o‘yinining nomi), bordi-keldi, keldi-ketdi, oldi-berdi, ur-yiqit, ursur, baqirchaqir, yasantusan, supursidir, yuguryugur, yig‘di-yig‘di (gap), kuydipishdi (ayol), iliguzildi (vaqt), supraqoqdi (farzand, ya’ni so‘nggi farzand) kabi sodda, qo‘shma, juft va takroriy fe’l;

d) fe’lning harakat nomi shakli: kengash, kurash, o‘qish, yozish, o‘tmish, qilmish, qidiruv, o‘ynash, saylov, ishlov, qurshov, qatnov, qistov, tanlov, tintuv, maqtov, tergov, to‘lov, o‘quv, chanqov, qalov, qarov, to‘ntarish, o‘zgarish, qiziqish, o‘qish, o‘tirish, qarash (ruscha vzglyad), muyulish//burilish, burilish ("o‘zgarish" ma’nosida), yozuvchizuv, yurishturish, borishkelish, bosartusar, ko‘rolmaslik, kiraverish;

e) fe’lning sifatdosh shakli: o‘qituvchi, bog‘lovchi, kuzatuvchi;

f) son: uch, yetti, yigirma, qirq, to‘qqizto‘qqiz;

g) taqlid: ququ (qush), dudut (yengil mashina), popop (asli: poppop, tikuv mashinasi), tutu (tovuq), patpat (mototsikl), shapshap (magazkushak), shaqshaq, jiz (taom nomi).

  Otning tuzilishiga ko‘ra turlari. Ot tuzilishiga ko‘ra sodda, qo‘shma, juft, takroriy va qisqartma otga bo‘linadi.

Sodda ot. Bir asosdan tashkil topadi: ishchi, kitob. Sodda otlar tub va yasama bo‘lishi mumkin. Tarkibida yasovchi qo‘shimcha bo‘lmagan ot tub otdir: ish, ishning, kitoblar. Tarkibida yasovchi ishtirok etgan ot yasama otdir: ishchi, kitobxon.

Qo‘shma ot. Birdan ortiq mustaqil asosning birikib, yangi ma’no ifodalashidan qo‘shma ot hosil bo‘ladi: o‘rinbosar, iskabtopar, Markaziy Osiyo. Qo‘shma otlar yasama so‘z, asosan, qo‘shib yoziladi.

Juft ot - ikki otning o‘zaro birikib, umumlashgan ma’no ifodalovchi turi. Juftot ma’nodosh (o‘y-xayol), ma’nosi yaqin, uyadosh (to‘y-tomosha, do‘st-yor, chang-to‘zon, ona-bola, aka-uka), zid ma’noli (do‘st-dushman, shoh-gado), butun-bo‘lak munosabatida (tog‘-tosh, gap-so‘z, yer-joy), tur-jins munosabatida (qo‘y-qo‘zi, ot-ulov) bo‘lishi mumkin. Juft ot turkum jihatidan ot (ona-bola), sifat (achchiq-chuchuk, oq-qora, eski-tuski), taqlid so‘z (jiz-biz), ravish (kam-ko‘st), fe’l (keldi-ketdi, oldi-berdi)ga mansub bo‘ladi.

Juft ot qismining yakka ishlatilishi/ishlatilmasligiga ko‘ra uchga bo‘linadi:

1. Har ikki qismi yakka ishlatiladigan juft ot quyidagicha: a) qismi o‘zaro ma’nodosh so‘z: rangqut, rahmshafqat, rohatfarog‘at; sehrjodu; tagtub, talontaroj, tuznamak; ta’riftavsif; urushjanjal, urug‘aymoq, urfodat; fisqfasod, fahmfarosat; xayrehson, xayrbaraka, xayrsaxovat, xavfxatar, xeshaqrabo, xulqatvor; changg‘ubor, cho‘lbiyobon; shovqinsuron, shakshubha, sharafshon//shonsharaf, sharmhayo, shonshuhrat, shonshavkat; eshush, elulus; yuzbet; yarog‘aslaha; o‘tolov, o‘chadovat, o‘to‘lan; azobuqubat, azm-u qaror, ayshishrat, alamhasrat, amrfarmon, asbobuskuna, atroftevarak//tevarakatrof, aftbashara, aqlzakovat, aqlidrok, aqlhush; baxtsaodat, bog‘-u bo‘ston, va’znasihat; gapgashtak, gardg‘ubor; yo‘lyo‘riq; kayfsafo, kibrhavo; lutf-u karam, lutfmarhamat, lutfehson; mazata’m, makrhiyla, molmulk, murodmaqsad; nazarpisand, naslnasab, nolafig‘on; ornomus, osmon-u falak, oshnaog‘ayni, oziqovqat; pandnasihat, pando‘git; qavmqarindosh, qaddiqomat, qahrg‘azab, qurolaslaha; g‘amhasrat, g‘amg‘ussa; histuyg‘u, hazilmutoyiba, huzurhalovat; doridarmon, diqqate’tibor, davrdavron, dashtbiyobon; jabrzulm, jabrsitam; zebziynat, ziyonzahmat, zavqshavq; ilmfan, inonixtiyor, izzathurmat, izzatikrom, izmixtiyor, ishqmuhabbat; b) qismi o‘zaro zid ma’noli so‘z: avraastar, achchiqchuchuk; bordikeldi (fe’ldan ko‘chgan), boshoyoq; do‘stdushman; yerosmon, yerko‘k; ko‘ylakishton; salomalik; shoh-u gado; d) qismi uyadosh so‘z: changto‘zon; shahdshakar; egarjabduq, evarachevara, elyurt; yuzxotir, yuzqo‘l//qo‘lyuz; yarachaqa; o‘qyoy, o‘qdori, o‘yinkulgi, o‘limyitim; qaziqarta, qovoqtumshuq, quloqmiya, qurtqumursqa, qizjuvon, qo‘yqo‘zi; harbzarb, hisobkitob, holjon, ariqzovur; baxttaxt, baqirchaqir, bojxiroj, boshko‘z; go‘shtyog‘//yog‘go‘sht, izohlovchiizohlanmish munosabatida: generalmayor, generalpolkovnik; daladasht, durjavohir, dard-u balo, devalvasti, domlaimom; yemxashak, yetimyesir, yersuv; jon-u dil, jonjahd; zaharzaqqum; idishtovoq, ilmma’rifat, ishharakat, ignaip; kallapocha, kasbkor, ko‘rpato‘shak, ko‘rpayostiq, karnaysurnay, lablunj, molhol, munkarnakir, mushkanbar; nevarachevara, nomnishon, nontuz, nonnasiba, otabobo, otulov, orzuhavas; sa’yharakat, sovg‘asalom; tojtaxt, toshtarozi, tashviqottarg‘ibot, tishtirnoq; uyro‘zg‘or, uryiqit, ursur, ustbosh, fikrzikr; xasxashak, xatsavod, xorxas, xotinqiz, ot-ulov; e) qismi o‘zaro butun-bo‘lak ma’noli so‘z: tog‘-tosh, gap-so‘z, vaqt-soat, hovli-joy.

2. Qismidan biri yakka ishlatilmaydigan juft ot: idishoyoq, yig‘isig‘i, kiyimkechak, ko‘chko‘ron, kamko‘st, ko‘chakuy, lattaputta, mazamatra, murosamadora, mevacheva, narxnavo, pardozandoz, rizqro‘z, temirtersak, to‘sto‘polon, fe’latvor, xotinxalaj, shoxshabba, ekintikin, enkatinka, yasantusan, qo‘niqo‘shni, qirg‘inbarot, qudaanda, qandqurs, qiyomatqoyim, g‘alag‘ovur, hayotmamot, aldamqaldam, bozoro‘char, bolabaqra, bog‘rog‘, bo‘ybast, bosartusar, vajkorson, dovdaraxt, dabdabaas’asa, dovdastgoh, yog‘insochin, irimchirim//irimsirim, nonpon, qo‘ypo‘y, paxtamaxta, bug‘doymug‘doy, toshposh.

3. Har ikki qismi yakka holda ishlatilmaydigan juft ot: ya’jujma’juj, qalang‘iqasang‘i, g‘idibidi, adibadi, ashqoldashqol, zerzabar, ikirchikir, lashlush, lommim, sharabara, shikastrext.

Takroriy ot -bir otning takror qo‘llanib, bir urg‘u bilan aytilishi. Ko‘p ot takror qo‘llanganda yangi ma’no ifodalab, boshqa turkumga ko‘chishi kuzatiladi: ravishga:qop-qop, takror-takror, gul-gul, es-es; sifatga:yo‘l-yo‘l. Shuningdek, boshqa turkum so‘zlari takror qo‘llanib otga ko‘chishi ham mumkin: dedidedi, mindimindi, ko‘tarko‘tar, yuguryugur, chopachop. Ayrim takroriy ot yasama so‘zga xos ma’no beradi: yoryor, kazokazo, mishmish, jag‘jag‘ (o‘simlik nomi).

Otlar takror qo‘llanganda ma’no kuchaytiriladi: tomir-tomiriga singmoq, jon-jonidan o‘tmoq, qon-qoniga singib ketmoq.

Qisqartma ot. Qisqartma otlar quyidagi yo‘l bilan hosil qilinadi:

1. Faqat bosh harflarni olish bilan: MDH (Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi), XDP (Xalq demokratik partiyasi), QDU (Qarshi davlat universiteti).
2. Birinchi so‘zning bir qismini olib, keyingi so‘zlarning bosh harflarnini olish bilan: SamDU (Samarqand davlat universiteti), O‘zMU (O‘zbekiston Milliy universiteti).
3. So‘zlardan bir qismdan olish bilan: boshbux, O‘zdunrobita, O‘zmevauzumsabzavotsanoatxolding.

Ot turkumi tahlili. Ot turkumi tahlili – otning turlari, ularning shakllari va xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan morfologik tahlil turi. Unda quyidagilar aniqlanadi: 1. Qaysi lug‘aviy mazmuniy guruhga mansubligi. 2. Morfologik tarkibi. 3. Yasalishi. 4. Lug‘aviy shakli. 5. Sintaktik shakli. 6. Tuzilishiga ko‘ra turi. 7. Gapdagi vazifasi.

Namuna: Keksa dilingizga tushmasin titroq,

               Otalar, chayqalib turibdi olam…(A.Orip.)

Turdosh ot, narsa oti, mavhum ot; dil-ingiz-ga; tub; -ingiz II shaxs ko‘plik; -ga jo‘nalish kelishigi; sodda ot, to‘ldiruvchi.

Sotsiolingvistika til va jamiyat muammosi, tilning jamiyatdagi turli tabaqa, toifa, yosh, kasb va jinsdagi kishi nutqida o‘ziga xos tarzda voqelanishi masalasini tekshiradi.Lotincha jamiyat va lingvistika so‘zining qo‘shiluviga ega, tilning jamiyatga va jamiyatning tilga ta’siri masalarini o‘rganuvchi tilshunoslik yo‘nalishi.

Sotsiolingvistika termini tilshunoslikda birinchi bor 1952- yilda amerikalik tadqiqotchi X.Karri tomonidan qo‘llangan.

Sof tilshunoslik tilning o‘zinigina tekshiradi. Sotsiolingvistikaesa uni jamiyat a’zolari turli sharoit va muhitda turlicha ishlatishiga e’tibor qaratadi. Mas., “sof” tilshunos o‘zbek tilidagi siz so‘zini II shaxs ko‘plik olmoshi sifatida talqin qiladi. Sotsoilingvist esa uning yosh bolaga nisbatan qo‘llanishiga, birlik son o‘rnida voqelanishiga, -lar shakli bilan ishlatilishiga, qaysi yoshdagi, toifadagi kishilar nutqida qanday ma’no, maqsad va miqdorda qo‘llanishiga diqqat qiladi. Chunki sen va siz olmoshi birlik va ko‘plik olmoshi ekanligi bilan emas, balki sotsial qiymati, zamiridagi inson qalbi tuyg‘ulari bilan farqlanishi bilan sotsiolingvistni qiziqtiradi.