Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {izm}
So‘z bo‘g‘inlari: izm
Izoh(lar)i:
izm ot

1. 1. Boshqarishda, biron-bir ishni bajarishda va shu kabilarda ixtiyor, erk. -Yakshanba kuni to‘yi, — dedi u birkesarlik qilib. — Qizning izmi otada. I. Rahim, Chin muhabbat
Qurilishda men boshliqman, Bo‘riyev. Mablag‘ ham, odamlar ham, jumladan, siz ham mening izmimdasiz. A. Muxtor, Tug‘ilish
Hoji bobo do‘konning izmini menga topshirib, ichkariga kirib ketdi. G‘. G‘ulom, Shum bola

2. esk. sk. Amr, farmon; ijozat, ruxsat. -Janoblari ham keldilar, — ellikboshi o‘tirgan joyidan e’lon qildi va mirzoning izmini kutdi. Sh. Toshmatov, Erk qushi

Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: ixtiyor [a]
Omonimlari: mavjud emas.
Paronimi: izn – [a] Ruxsat, ijozat.

Narsa va hodisalarni o‘z nomi bilan emas, balki boshqa bir qo‘polroq so‘z yoki so‘z birikmasi, ibora bilan atash hollari uchraydi. Masalan, insonga nisbatan ishlatiladigan o‘lmoq so‘zi o‘rnida joyi jahannamdan bo‘ldi, asfalosofilinga ravona bo‘ldi iboralari, homilador so‘zi o‘rnida bo‘goz so‘zlarini ishlatish hollari ham uchrab turadi. So‘z yoki so‘z birikmasi, ibora bunday qo‘pol ma’noda qo‘llanganda disfemizm deyiladi.

Disfemizm grekcha disfemismo so‘zidan olingan bo‘lib, “qo‘pol ifoda” degan ma’noni bildiradi va evfemizmga zid turadi (“Evfemizm” maqolasiga qarang). Disfemizmlar so‘zlashuvda madaniy saviyasi past kishilar nutqida uchraydi. Badiiy asarlarda, odatda, salbiy fe’l-atvorli kishilar nutqida ko‘zga tashlanadi.     

Barcha xalqlarda ayrim narsa va hodisalarning nomini aytish go‘yo ta’qiqlangandek bo‘ladi. Masalan, kishilarga nisbatan o‘lmoq so‘zini aytmaslikka harakat qilinadi. “Ta’qiqlangan” so‘z tabu, ta’qiqlash esa tabulashtirish deyiladi. Ta’qiqlangan so‘z o‘rnida qo‘llangan so‘z, birikma va iboralar evfemizm deb yuritiladi. Evfefizm grekcha euphemismos — “yaxshi”, phemi — “gapiraman” demakdir. Masalan, o‘lmoq so‘zi o‘rnida qo‘llangan vafot etmoq, foniy dunyoni tark etmoq, o‘tmoq, joni uzilmoq kabi so‘z va iboralar evfemizmdir. Evfemizmning “ta’qiqlangan” so‘z o‘rnida ifodalagan ma’nosi uning ko‘chma ma’nosi hisoblanadi. So‘zlovchining evfemizmlarni qo‘llashi uning nutq madaniyati, muloqot odobi yuqoriligidan dalolat beradi.

Turli kasalliklar, jismoniy kamchiliklar, jonivorlar, voqea-hodisalar xalq orasida evfemik nom bilan yuradi. Masalan, gepatit so‘zi o‘rnida qo‘llangan sarg‘ayma so‘zi, sizamiq so‘zi o‘rnida qo‘llangan gul so‘zi, ko‘r so‘zi o‘rnida qo‘llangan ko‘zi ojiz birikmasi, chayon so‘zi o‘rnida qo‘llangan gajak, eshak, oti yo‘q so‘z va birikmalari, ilon so‘zi o‘rnida qo‘llangan arg‘amchi so‘zi shunday evfemik vosita hisoblanadi.    

Mohir so‘z san’atkorlari o‘z asarlarida evfemizmlarni ko‘p qollashadi. Masalan, Abdulla Qodiriyning roman va hikoyalarida, hajviy asarlarida evfemizmlarning juda ajoyib namunalarini ko‘rish mumkin.

 

1. gapga to‘n kiygizmoq: gapni juda boplab, qoyilmaqom qilib gapirmoq.

2. izmidan chiqdi: hukmiga itoat qilmadi

3. kuragini yerga tegizmoq: kurashda, bellashuvda yengmoq, g‘alaba qilmoq.

4. yotqizib turg‘izmoq: Kimsaga istagancha o‘z hukmini o‘tkazmoq, kimsani istagancha o‘z amriga, hukmiga bo‘ysundirmoq.

1. Tomchilamoq – sizmoq – oqmoq
Ma’nosiga ko‘ra
(harakatning shiddatiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.