Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {haq}
So‘z bo‘g‘inlari: haq
Izoh(lar)i:
haq sf

1. 1. Haqiqiy holatga mos; haqqoniy, rost. Haqqin aytsam, ota-enam hozir bor. Erali va Sherali. ▬ Har zamon haq gap, to‘g‘ri degan tovushlar eshitilar, qarsak ko‘tarilar edi. A. Qahhor, Qo‘shchinor chiroqlari
Haq gapni gapirdingiz, amirzodam, juda haq! Ona rozi — xudo rozi!. P. Qodirov, Yulduzli tunlar

2. 2. Haqiqiy holat; haqiqat. Haq joyiga qaror topdi. ▬ Sho‘x, yerga ursa bulutga sakraydigan, haqqa bo‘yin egib, nohaqqa sakrab ketadigan Sarsenboyning or-nomusi zo‘r edi. R. Fayziy, Hazrati inson
Gulzor-u vayrona, xanjar-u andava, haq-u nohaq yonma-yon turibdi. Mirmuhsin, Me’mor
Haqiqat ertakka evrilur erta, Ertaga afsona haqqa do‘nadi. Sharq yulduzi

3. 3. Shaxs bildiruvchi so‘zlar bilan qo‘llanib, haqiqatning shu so‘z bildirgan shaxs tomonida ekanini bildiradi. Men ham, Sultonov ham haq bo‘lib chiqdi. Sh. Rashidov, Bo‘rondan kuchli
Mahkam Zikir bilan to‘qnashuvda o‘zining haq ekanligiga ishonchi komil. P. Qodirov, Uch ildiz
Har kasbdagi odamlar xat yozishibdi-yu, aksariyati Sobirni haq, xotinini nohaq deb ko‘rsatishibdi. R. Fayziy, Cho‘lga bahor keldi

4. 4. Biror narsa, ish-harakat uchun qonuniy bo‘lgan, talabga, tartib-qoidaga to‘g‘ri keladigan asos, erk-imkoniyat; huquq. Uning pensiya olishga haqi bor. Sizni aldashga hech kimning haqi yo‘q. ▬ Raisning g‘ururlanishga haqi bor. Paxta — o‘zbek xalqining milliy iftixori. N. Safarov, Olovli izlar
Ahmad hali o‘zini Rahim akalar qatoriga qo‘shishga haqi yo‘q deb hisoblar, xiralik qilmay, o‘zini chetga olib yurardi. F. Musajonov, Hikmat
Muzaffar zotlarga motam nojoiz, ularning haqqidir faqat iftixor. A. Oripov, Yurtim shamoli

5. 5. Huquq, qonun va shu kabilar yuzasidan biror kimsa yoki narsaga tegishli hissa, to‘lanadigan yoki olinadigan narsa. Elektr haqi. Kvartira haqi. Misha, bergan sutim haqi qutqar, o‘laman! Mushtum. Zavod G‘iyosiddin tilmochning nomiga o‘tgan, oqsoqolning unda endi qonuniy haqi yo‘q. ▬ Ko‘rinishidan shunday mo‘min, go‘yo buzoqning haqi bor, deb sigirning sutini ichmaydi. P. Tursun, O‘qituvchi

6. 6. Ish, mehnat, xizmat evaziga olinadigan pul yoki boshqa narsa. Xizmat haqi. Ish haqi. ▬ Akamni shuncha yil ishlatib, haqini bermadingiz. Oybek, Tanlangan asarlar
Ochdan o‘lmaslik uchun ertadan kechgacha kir yuvib, haqiga bir kosa kepak olib, non qilib yegan. P. Tursun, O‘qituvchi
Odamlarni ishlatib haq to‘lash, inshoot uchun g‘isht-u ganch, yog‘ochlarni keltirish uning zimmasida. Mirmuhsin, Me’mor

7. din. in. Xudo, olloh, tangri, parvardigor (xudoning sifatlaridan biri). Haq taolo. ▬ Borgin, emikdoshim, haqqa topshirdim! Alpomish
Oh tortsam, to‘kilar ko‘zimning yoshi, Haq! deb chiqar g‘amli qulning tovushi. Rustamxon

8. 8. (3-shaxs egalik shaklida — haqi, haqqi) Biror gap, fikrning o‘zi bog‘lanib kelgan so‘z anglatgan shaxs, narsa va shu kabilarni o‘rtaga qo‘yib aytilayotgani ma’nosini bildiradi. Qo‘ying! Xudo haqi, tegmang! O‘. Hoshimov, Qalbingga quloq sol
Mana shu Qur’on haqi, yo‘ldan ozganlarni qatl qilish savobi azimdir. H. Nosirova, Men o‘zbek qiziman
Muqaddas zamon haqqi, yoqa tutib aytaman: Qaniydi kuylayversang hamisha baxtni to‘lib. A. Oripov, Yurtim shamoli

9. ko‘m. ʻm. (egalik va o‘rin-payt kelishigi shaklida — haqida) vzf. Qaratilganlik munosabatini bildiradi; to‘g‘risida, to‘g‘rida. Paxta planining bajarilishi haqida ma’lumot. Ob-havo haqida ma’lumot. Majlisda sen haqingda yaxshi gaplar aytildi. ▬ Front gazetasida Hasanov haqida yozilgan bir xabar hamisha cho‘ntagimda. T. Rustamov, Mangu jasorat

Antonim(lar)i: nohaq
Sinonim(lar)i: rost [f-t]
Omonimlari: mavjud emas.
Paronimi: mavjud emas.

“At-tuhfat uz-zakiyatu fil-lug‘atit turkiya” – XV asrning birinchi yarmida noma’lum muallif tomonidan Misrda yozilgan deb taxmin qilinadi. Asarning yagona qo‘lyozma nusxasi Istambulda Valiuddin afandi kutubxonasida saqlanmoqda.

«At-tuhfa» nomi bilan mashhur bu asarda qipchoq tili materiallari izohlanadi. Asar uch qism: kirish, lug‘at, grammatikadan iborat, qipchoq tili morfologiyasi va sintaksisi talqiniga keng o‘rin berilgan. Muallif arab tilshunosligini mukammal o‘rgangan olim, turkiy tildagi barcha grammatik kategoriya va shakllarni arab tilshunosligi atamalari vositasida izohlagan.

Bu nodir yodgorlik asrimizning 20-yillarida turk olimi Fuod Kupruluzoda tomonidan fanga ma’lum qilingan. Polyak, venger, turk olimlari mazkur asar asosida tadqiq ishlari olib borishgan. O‘zbek tiliga 1966- yilda S.Mutallibov tomonidan tarjima qilingan. Asarning mukammal ruscha nashri 1978- yilda E.Fozilov va M.Ziyayevalar tomonidan amalga oshirilgan. “At-tuhfa”da bayon qilingan ko‘pgina fikrlar hozirgi turkiyshunoslik uchun ham o‘z qimmatini yo‘qotgani yo‘q. Turkiy tillarning tarixiy grammatikasini yaratishda “At-tuhfa”qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi.

 

Yusuf Xos Hojib qalamiga mansub «Hibatu-l-haqoyiq» – (“Haqiqatlar armug‘oni”) kitobi uch nusxada yetib kelgan, bir-biridan kam farq qiladi. Ulardan eng qadimiysi Samarqandda Zaynul Obidin degan xattot tomonidan uyg‘ur yozuvida ko‘chirilgan, 1444- yilda Turkiyaga borib qolgan. 1480- yilda Markaziy Osiyodan Abdurazzoq baxshi Turkiyaga borib, ushbu kitobdan arab va uyg‘ur yozuvida ikki nusxa ko‘chirgan. Uchala nusxa ham Istanbulda saqlanadi. So‘ngroq yana ikki nusxa topilib, hozirda kitob qo‘lyozmasining 5 nusxasi mavjud.

Zaynul Obidin nusxasida kitobning nomi “Atebatu-l-haqoiq” (“Haqiqatlar eshigi”) deb berilgan va Turkiyada shunday nom bilan mashhur. Undan ko‘chirilgan nusxaning biri “Aybat u-l-haqoiq”, ikkinchisi “H ibat u-l-haqoiq” deb nomlangan. Bizda shu nom bilan mashhur. Uni o‘rganishda olimlarimizdan Qayum Karimov, Qozoqboy Mahmudovning hizmati katta.

Mutaxassislar asarning yaratilish tarixini XII asrning oxiri deb belgilaydi. Kitob muallif zamondoshi Dod Spohsolorbekka bag‘ishlangan (spohsolor “bosh qo‘mondon” ma’nosini beradi).

“Hibatu-l-haqoyiq” bor yo‘g‘i 256 baytni tashkil qiladi. U boshidan oxirigacha ta’rif tavsifdan iborat. Salmoqli o‘rinni odob-axloq masalasi egallaydi, maxsus bir bobi esa dunyo va umr haqidagi falsafiy kuzatishlarga bag‘ishlangan. U dunyoni karvonsaroy (robot), insonni yo‘lovchi deb biladi.

“Hibatu-l-haqoyiq” asosan aruzning mutoqorib bahrida to‘rtliklar ko‘rinishida yozilgan. O‘rni bilan masnaviyga ham murojaat qilingan.

1. bir chaqalik: qadr-qiymatsiz

2. boshida danak chaqdi: ortiq darajada azobladi

3. chaqa qilmoq: Sotmoq, pullamoq.

4. chaqchaq urmoq: 1. baland, yoqimli ovoz chiqarib. 2. xushchaqchaq, xursand bo‘lib.

5. miyasida danak chaqdi: ortiq darajada azobladi

6. sariq chaqalik: hech

7. tuyog‘idan o‘t chaqnamoq: (ot, toyga nisbatan). Tez va yengil chopadigan; uchqur

8. yashin (yoki chaqmoq) tezligida: Juda tez, ko‘z ochib yumguncha

1. Abjir – epchil – chaqqon
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

2. Chaqaloq – go‘dak – bola – o‘smir – yigit – chol
Ma’nosiga ko‘ra
(ulg‘ayganlik belgisiga ko‘ra)

3. Chaqaloqlik – go‘daklik – bolalik – yoshlik – o‘smirlik – yigitlik – keksalik
Ma’nosiga ko‘ra
( davrlariga ko‘ra)

4. Go‘daklik – chaqaloqlik – bolalik – yoshlik – o‘smirlik – yigitlik – keksalik – qarilik
Ma’nosiga ko‘ra
(davriy bosqichiga ko‘ra)

5. Ninni – go‘dak – chaqaloq – bola – o‘smir – yigit – o‘rta yosh – chol
Ma’nosiga ko‘ra
(yosh xususiyatining katta-kichikligiga ko‘ra)

6. Qiyin – mushkul – mahol – og‘ir mashaqqatli – sermashaqqat – amrimahol – dushvor
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada

7. Quvnoq – shodon – xushchaqchaq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

8. Rostgo‘y – haqgo‘y – haqiqatgo‘y
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorligining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

9. Shariat – tariqat – ma’rifat – haqiqat
Ma’nosiga ko‘ra
(tasavvufiy bosqichlarning joylashuviga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.