Kontekst:

Birinchi bob I Vaqt peshindan oqqan edi. Iyul’ oyiniig quyoshi hamma yoqni olov seli bilan to‘ldirgan, havo allaqanday oq alanga bilan jimgina yonganday... Keng dala yo‘lida qatnovchilar siyrak: eski kir qalpog‘ini burniga qadar tushirib, issiqdan mudragan va horg‘in oriq otining yalqov qadamiga bardosh qilib shahardan qaytayotgan chetan aravali dehqon ikki oyog‘i bilan eshakning qorniga niqtab, muttasil «xix-xix» bilan halqumini qirgan bir mo‘ysafid uzumchi, qatig‘ini pullab, xurmachalarini orqalagan, issiqqa qaramay, goh aravaga osilgan, goh qush uyasini qidirib daraxtlarga ko‘z tikkan ust-boshi kir-chir sho‘x bolalar... Issiq tobora ortar, «g‘ir» etgan shamol yo‘q, ot-arava ko‘targan chang havoda uzoq vaqt qimirlamay turib qolar, yuzlarga qizgan temir uchquni kabi yopishar, nafasni bo‘g‘ar edi. Qahraton qishda yalang oyoq muz bosib, saratonda qizgin qum kechib issiqda, sovuqda obdan pishgan bizning yigitni ham (katta masofani piyoda bosgani uchunmi) kun xiyla betoqat qilgan edi. U kuyib yotgan bilq-bilq yumshoq tuproqda salmoqli oyoqlarini ildam va yirik-yirik bosar, ko‘zlagan joyiga tezroq yetishga oshiqib o‘tkinchilardan so‘rar edi: — «To‘pqayrag‘och»ga yaqin qoldimi? — Hali bor. Ko‘prikdan keyingi guzar. Uning ochiq yoqali uzun ko‘ylagi, ustidagi olacha yaktagi suvga pishganday jiqqa ho‘l bo‘lgan; ba’zan g‘ashi kelib, badaniga yopishgan ko‘ylakni ko‘chirar va yelpinar edi. Ko‘prikdan o‘tish bilanoq guzar boshlandi: ko‘chaning ikki tomonida bir-biriga qarshi ikki choyxona, bir qassob do‘koni, buning yoniga suqulgan kichkina baqqolchilik. Ko‘cha iflos, lskin suv qalin sepilgan; har yoqqa tarvaqaylab o‘sgan beso‘naqay, qari tollarning ko‘lankasi quyuq. Yigit so‘l yoqdagi choyxonaning karavotiga o‘tirdi. Chang va terdan hosil bo‘lgan kirni yaktak etagi bilan yuzidan sidirib tashladi. Kichkina xaltani yoniga qo‘yib, choy so‘radi. Samovarchi chuvak yuzli, eti suyagiga yopishgan, jikkak va shu bilan baravar girt ko‘sa odam edi. U ustaning qo‘liga tusha-tusha xo‘p ezilgan, qorni pachaq, chirkin katta samovarning oldida yog‘och yelkasini qisib o‘tirar, kelgan-ketgan odamlar bilan unchalik ishi yuq; is bosgan kir latta bilan dam samovarni, dam yonida qalashgan piyola-choynaklarni artar, har kuni ming martalab qo‘lida tutadigan piyolalarni olib, go‘yo birinchi daf’a ko‘rganday, ko‘zini aylantirar, tovushini baland qo‘yib, o‘zicha valdirar edi: «Odamlarga hayronman-da! Agar sig‘sam edi, samovarning otashdoniga tushib, ko‘mir o‘rniga yonar edim. Jabbor ko‘sadan bir hovuch kul qolgan bular edi. Shu ham tirikchilikmi? Mana bu xumsaning ham labi uchgan! Mana bunisi darz ketibdi... Hoy, aravakash bola, otingni tort, naq tezagini do‘ppingga solib beraman!» Nihoyat, shang‘i samovarchi jo‘mragi uchiga jez qoplangan choynakni va bir piyolani yngitning oldiga do‘q etib qo‘yib ketdi. Choyxonada odam siyrak. Yigitlardan yuqoriroqda, o‘rta yoshli ikki dehqon o‘tirar, bu yil sabzi-piyozning bozori kasodligidan va ulovsizlikdan hasratlashar edi. Biri so‘zlab-so‘zlab, qamchi dastasi bilan yelkasini qashir, ikkinchisi esa qo‘nji bir qarich, churuk chorig‘ini ko‘rsatib: «Bu qachon yangi bo‘ladi? Sen ot-ulovdan gapirasan! Dehqonchilikda barakat qolmadi. Dehqonning sira maeaei yo‘q»-, deydi. Unisi: «Ha, ishqilib, bosh omon bo‘lsin, birodar», degan so‘zni takrorlar edi. Choyxonaning burchagida, kunning dahshatli yonuviga qaramay, qalin, qora jun chakmon o‘ralgan bir qozoq devorga suyalib mudrar, minut sayin ko‘zini ochib loqaydlik bilan samovarchiga buyurar edi: «Shilimni uzat!» Samovarchi nuqul kul bilan to‘lgan sarxonaga cho‘g‘ qo‘yar, burishib-turishib, chilimni olib borar va o‘dag‘aylar zdi: «Tort, tort, sira haqing ketmasin!» U chilimni butun kuchi bilan, kashandalarday tortib, og‘ziga qitday tutun ilashmaganidan teskari burilib mikgar-dardi: «Sartning qudoy urg‘ani sen ekansen, o‘ngmag‘ur...» yig‘it g‘oyat chanqagan edi, choyni quyib, puflab-puflab ichdi. Belbog‘iga tugilgan qirq tiyin chaqadan tegishlisini ayirib olib, piyola ichiga tashladi-da, o‘rnidan turdi. Lekin bir muddat taraddudda qoldi: qay tomonga qadam bosishini bilmas edi. Samovarchining «it fe’l» ekanini payqagan bo‘lsa ham, noiloj uning oldiga bordi. — Mirzakarimboyning bog‘i qaerda, bilmaysizmi?— dedi muloyimlik bilan. — Nima ishing bor? — Yo‘liqmoqchi edim-da. — Hm... Mirzakarimboyni Toshkentning to‘rt dahasi biladi. Hov anav ko‘chaga buril. Dang‘illama darvoza. Usha Iskandar Zulqarnayn ham bunaqa qo‘rg‘on solgan emas! — Samovarchi qo‘shaloq barmoqli panjasini cho‘zib bir ko‘chani ko‘rsatdi. Keyin bu begona yigitga boshdan-oyoq ko‘z yugurtirib, havasi kelib gapirdi: — Rosa muchang bor ekan, inim. Badaningdan kuch yog‘idib turibdi-ya. Qaerliksan, sayramlikmi? Boy boboning omadi... Choyxonaning ichkarisidan bir tovush yangradi: — Tuf de, ko‘zing tegadi, kasofat! Shu so‘zingni menga aytsang, tishingni sug‘urib olardim. — Koshkiydi manda tish bo‘lsa, sanda gavda bo‘lsa, simyon! Yigit ularning so‘ziga bolalarday jilmayib, yo‘lga tushdi. Yashil bo‘yoq bilan bo‘yalgan, ust tomoni o‘ymakor panjarali, katta va og‘ir darvozaga yetganda, yigitning yuragi bir oz o‘ynab ketdi. Darvozaning bir tavaqasi ochiq. U uzoqdan ichkariga qaradi. Qarshisida daraxtlar ostidagi katta supada, dastro‘molchasi bilan yelpinib o‘tirgan, qordek oppoq ko‘ylakli, oq soqoli bir tutamgina cholga ko‘zi tushdi. Yuragi yana po‘killadi. «Toshkentning to‘rt daxasi» taniydigan bu davlatmand kishining oldiga qanday kiradi? U sodda, uyatchan, kamtarin yigit edi. Lekin bir lahzada allaqanday kuch uni itarganday bo‘ldi. U darvozadan kirib, supaga o‘n-o‘n besh qadam qolganda, qo‘l qovushtirib, ta’zim bilan: «Assalomu alaykum» dedi. Faqat, salavot bosganidan, uning ovozi istagiga qarshi baland jaranglamadi. Allaqanday bo‘linib, siqilib chiqdi. Chol o‘tirgan joyidan qimir etmadi, bir qo‘lini qosh ustiga qo‘yib, keksalarga xos boqish bilan bir zum tikildi: — Kel, chirog‘im, nima xizmat? Yigit supa oldida to‘xtab, xaltasini qo‘ydi, uzun, baquvvat qo‘llarini cholga cho‘zdi. Supaning chetiga omonatgina o‘tirib, boshini quyi soldi: «Qaerga keldim? Mirzakarimboy shu kishimikan? Balki bu boshqa birovdir deb o‘yladi. Chol bu begona yigitning vaziyatida taraddudlanish sezib, qaytadan so‘radi: — Xo‘sh, o‘g‘lim, nima arzing bor? Ayt... yigit boshini ko‘tardi va unga tikilib qarab, jilmaydi. — Mirzakarimboy siz bo‘lasizmi? Chol boshi bilan tasdiqlagach, yigit davom etdi: — Men Xo‘jakent qishlog‘idan keldim, jiyaningizning o‘g‘li bo‘laman. — E, Xo‘jakentdan? — Xushro‘ybibining o‘g‘liman. — E,— Mirzakarimboy butun gavdasi bilan bir qo‘zg‘alib qo‘ydi,— jiyanim Xushro‘ybibining o‘g‘liman degin, barakalla. Rahmat, jiyan, yo‘qlab kelibsan. Qalay, onang baquvvatmi? Har yerda bo‘lsa, omon bo‘lsin. Oting nima, jiyan? — Otim Yo‘lchi. Ayam, shukur, sog‘-salomat. Sizga salom deb qoldi. — Dadang... E, Sherali qalay, bardammi? — Dadam o‘lgan, ikki yildan oshdi chamasi. Mirzakarimboy qo‘llari bilan soqolini yengilgina siypab, marhumga fotiha o‘qigan bo‘ldi. — Boyoqish ko‘p yaxshi odam edi; insofli, hamiyatli edi. Bir vaqtlar o‘rtada bordi-keldi bo‘lib turar edi. Dadang bu yerda ham, shahar hovlimizda ham bo‘lgan. Sen hech kelganmiding? — Yosh pallamda dadam, ayam bilan birga shahardagi hovlingizga kelganim g‘ira-shira yodimda bor... Chol o‘tmishni esladi. Yo‘lchi o‘z onasidan yuz martalab eshitgan gaplarni hikoya qila boshladi, ya’ni opasidan ikki yosh qiz yetim qolgani, ulardan Xushro‘ybibi o‘z otasi tarbiyasida qolib, uning singlisi Oyimbibini Mirzakarimboy o‘zi tarbiya qilib, naq erga berish oldida vafot etgani, Xushro‘ybibining tolei pastlik qilib, ota o‘lgandan so‘ng amakilari qishloqqa, Sheraliga erga berganliklari va hokazoni so‘zladi. So‘ng chol sukutga botdi, kichkina, lekin hali tetik ko‘zlarini mudroq bosgan odam kabi, sekingina yumdi. U hozirgina yodiga olgan qishloqi Xushro‘ybibini ham, uning kamtarin, mehnatkash marhum erini ham, kutilmagan vaqtda yo‘qlab kelgan bu arslonday qishloqi jiyanchani ham unutgan, uning fikrini yolg‘iz o‘z ishlari ishg‘ol etgan edi. U bankalar orqali o‘z raqiblariga qarshi olib bormoqchi bo‘lgan sirli ishlarni, o‘z qarzdorlariga nisbatan qanday muomala va munosabatda bo‘lishni o‘ylar edi. U qarzdorlarni uch guruhga bo‘ldi. Birinchi guruhdagilar bilan savdo muomalasini avvalgicha davom ettiraveradi. Chunki bularning «qo‘li uzun», qo‘r-quti ko‘p. Ulardan bir kun ozni ko‘p qilib oladi. Ikkinchi guruhdagilarga birmuncha do‘q qiladi, shu bilan skladlarda cho‘kib qolgan gazlamalarni yaxshi baho bilan ularga o‘tkazib yuboradi. Uchinchilarning esa dumlaridan mahkam ushlab olib, maymunday o‘ynatadi... So‘ng katta o‘g‘li Hakimboyvachchaning paxta savdosi yuzasidan o‘ris firmalari bilan yaqinda tuzgan shartnomasi ustida o‘ylab, bu ishning qaltis tomoni sira yo‘qligiga va tajribakor aqlning ko‘rsatishiga muvofiq, bu ishdan foyda daryoday toshib kelishiga yana chuqurroq ishongach, zavqlanib ketdi-da, ko‘zlarini yana mahkamroq yumdi. So‘zamol, badavlat qari tog‘aning birdan ko‘z yumib sukutga botishining sababini, tabiiy, Yo‘lchi tushunmadi. Kelganim unga yoqmadi shekilli, degan andishaga ham bordi. Lekin u endi boshini ko‘tarib, cholga va atrofga dadilroq qaray boshladi. Mirzakarimboyning gavdasi kichik, qo‘llari ingichka bo‘lsa ham, zuvalasi pishiq ko‘rinadi. U go‘shtdor ham emas, oriq ham emas, kichik, ayyor yuzi xo‘rozning tojisiday qip-qizil; oppoq soqoli va miyiqlari toza va taralgan...» Bir tanobdan mo‘lroq chor burchak tashqarining har tomoni diqqatni jalb qilarli edi. O‘rtada supa va hovuz. Tanasi ikkita katta qulochga sig‘maydigan bir tup sada tevarakka tangaday oftob tushirmaydi. Hovuzning narigi chetida bir-biriga yaqin o‘tqazilgan, shoxlari bir-birining ichiga kirgan uch tup olma daraxti. Bir tupida olmalar endi sarg‘ayib yiltiramoqda, bir tupida mushtday yirik olmalar hali ko‘m-ko‘k, ularga boqish bilan kishining tishi qamashib, og‘zi so‘lakka to‘ladi; bir tup jaydari qizil olma, mevasining mo‘lligidan hovuzga engashib tushgan; hovuz suvida bir qancha qizil olma yoqutday tovlanib, jimillab suzadi. Hovuzdan yigirma qadamlar narida to‘rt tomoni ochiq, ustunlari chiroyli naqshlangan, yerdan odam bo‘yi baland ko‘tarilib solingan kattagina shiypon; buning atrofi gulzor. Quyoshda mayin tovlanib, xilma-xil ranglar bilan mavjlangan mayda gullar orasida ko‘rkam yuksalgan qizil duxoba gullar olov parchasi kabi yonadi. Yo‘lchi ko‘zlari bilan atrofni sayr etarkai, ro‘baro‘dagi qo‘rg‘on — ichkari hovli eshigidan yosh-yosh o‘g‘il va qiz bolalar chuvillashib chiqishdi. Bularning kiyimlari toza va yangi edi. Mosh rang duxoba do‘ppili, to‘qqiz-o‘n yashar, chiroylikkina bola — bolalarning eng kattasi edi. U ichiga katta oq kalamush qamalgan qopqonni yerga qo‘ydi, eshikchasini ochdi. Semiz kalamush yerga tushib, lapanglab darvoza tomonga qochdi. Bolalar qiyqirib, uni quvlasha ketdi: «Ustiga lampa moy sepib yondiramiz!» Nabiralarining haddan oshgan suyunchli hangamasi cholning ko‘zlarini ochdi... U qo‘li bilan go‘daklarga do‘q qildi: «Gugurt o‘ynamanglar, hoy!» deb qichqirib ham qo‘ydi. So‘ng, qarshisida o‘tirgan jiyanini unutayozganidan ogoh bo‘lib, yupatish uchun: — Obbo jiyan-e, biznikini topib keldingmi-ya? Ha, so‘rab-so‘rab Makkani topadilar... Hay, Oynisa, buvingni chaqir!—Bolalarga aralashmay bir chekada turgan rangpar, bezgaknamo qizga buyurdi boy. Qo‘rg‘on eshigidan ayol ovozi eshitildi: — Nima kerak? — Munda kel — chol qo‘li bilan imladi. — Kishi bor-ku. — Qarindosh... Xushro‘yning o‘g‘li,— deb tushuntirdi — Qaysi Xushro‘y? Esim ham qursin, ha, qishloqdanmi?— O‘rta bo‘yli, to‘la, lekin keng yuzining go‘shtlari sarg‘ayib, salqib tushgan ellik sakkiz yoshlarda bo‘lgan kasalnamo xotin asta-asta yurib kelaverdi. U supaga yaqinlashgach, Yo‘lchi o‘rnidan turib salom berdi va onasining salomini topshirdi. Ammo kekkaygan xotin uning so‘zini tinglamadi, eriga qarab so‘zladi: — Qishloqdagi jiyaningizning o‘g‘limi? Tog‘dek yigit bo‘libdi. Yoshligida ham bo‘lali bola edi... ko‘zimga tanish ko‘rinib turibdi. Mirzakarimboy xotiniga dasturxon olib chiqishni buyurgach, u ketish oldidagina, ko‘rinishda samimiy, lekin aslida soxta va masxarali tovush bilan Yo‘lchining onasini va ukalarini so‘radi. Boy endi issiqdan shikoyatlanib, uh-uhlab o‘tirdi. Uning kampiri patnis va bir choynak choy olib chiqdi. Patnisda to‘rtta kulcha, ikki bosh qizil chillaki va bir bosh qush cho‘qigan qandaydir oq uzum bor edi. Yo‘lchi qishloqdan keltirgan xaltani kampirga uzatdi. — Ayam berib yubordi, qurt... — Sadag‘asi ketay,— qampir xaltani ushlagisi ham kelmay, qo‘l uchi bilan tutib gapirdi,— koyib nima qilar edi bechora. Nabiralar xaltadagi qurt ekanini eshitib, kampirning oyog‘i ostida o‘rmalashdi va: «Manga bitta, buvi», «Manga ancha bering, buvi» deb qiy-chuv ko‘tarishdi. Kampir xo‘mrayib, nabiralarni jerkib tashladi. Bolalar yopishavergach, xaltani ochishga majbur bo‘ldi-da, labini burib vaysay boshladi: — Xah, shumtakalar, og‘izlaringda erib ketadigan suzma qurtni bersam olmaysizlar, shu tosh qurtni talashasizlar. Mana, ko‘rdinglarmi, qattiq — tishlaringni ushatadi. Bay-bay, bu bolalarning dastidan o‘lib bo‘ldim, axir bu tosh qurt, jig‘ildonlaringni teshib yuboradi-ku.— Mehmonning qizarganini payqagan keksa boy, o‘z xotininiig katta og‘iz va betamizligiga achchiqlanib, yuzini teskari burdi, lekin xotini yana valdiramasin uchun, yumshoq gapirdi: — Hay, ichkari kir, chag‘ir-chug‘urdan qulog‘im bitdi. Yo‘lchi qurt olib kelganiga pushaymon qildi. Onasi qo‘shnilardan qurt yig‘ib, boy tog‘a uchun sovg‘acha tayyorlab, suyuna-suyuna uning qo‘liga tutqazgach, yaxshi-yomonligini surushtirmay, u ham olib jo‘nagan edi. Boy tog‘a nopni ushatib, patnisni Yo‘lchining oldiga surib qo‘ydi. — Ol, jiyan, yo‘l yurib kelgansan. Bir parcha yerlaring borligini eshitar edim, qo‘llaringdami? — Yo‘q,— patnisdan bir burda non olib javob berdi Yo‘lchi,— yer sotilib ketgan. Mirzakarimboy yerga o‘ch odam edi. Yerli-suvli odamlar, qanday bo‘lmasin bir sababdan qiynalib qolsalar, darrov ularning pinjiga tiqilar, yo o‘rtaga kishi qo‘yib, yerni tezroq o‘z qo‘liga o‘tkazishga tirishar edi. Hatto, yer sotishni xayolga keltirmagan odamlarning yerlarini,— agar ularning yerlari o‘z yerlariga chegaradosh bo‘lsa,—o‘zinikiga qo‘shish uchun hech nimadan toymas, har qanday nomus va adolatning betiga tupirar edi. Ammo, Yo‘lchining sotilib ketgan yeri unga hech aloqasiz bo‘lgani uchun, yerning qadr-qiymati va bu xususdagi mahkam qanoatlarini tushuntira boshladi: — Chakki bo‘libdi, jiyan. Yer sotgan er bo‘lmaydi, er yer sotmaydi. Mana bu gapning mag‘zini chaq... Yer sotganlarning ko‘pini ko‘rdik, axiri gadoy bo‘ladi, To‘g‘ri, yerni pulga sotadilar, naqd pulni jaraq-jaraq sanab oladilar. Pul hamma narsaning otasi. Pul belga quvvat, boshga toj. Puldor odam qanotli odam, bu qanot bilan mag‘ribdan mashriqqacha uchasan, har yerda oshna-og‘ayni, do‘st-yor topasan... Puldor odam Maskavgacha, Varshavgacha boradi. Pulsiz odam o‘z joyidan bir qadam siljisin-chi! Be!.. Pul shunday aziz narsa, jiyan. Lekin pulni juda maqtab yubordim, shoshma, yerda ham xosiyat ko‘p. Yer tug‘adi. Yerga cho‘pni tiqib qo‘ysang, ko‘karib, qulochga sig‘mas daraxt paydo bo‘ladi. Pul-chi? Pul ham tug‘adi. Juda ko‘p tug‘adi, tez tug‘adi. Ayniqsa, bu zamonda pul sertuxum bo‘lib ketgan. Ammo, pulni tutish qiyin, yeb, ichib qo‘yish juda oson. Pul asov qushga o‘xshaydi, sal bo‘sh tuttingmi, qo‘lingdan uchadi-ketadi. Yer ham tug‘adi ham pulga kishan soladi. Yer olgan ko‘karadi, yer sotgan quriydi Mana bu gapning mag‘zini chaq, jiyan! — Nochorlik, tog‘a,— Yo‘lchi piyoladagi sovigan choyni ikki qultumda bo‘shatib, gapirdi,— dadam bir yil to‘shakda yotib qoldi. Ekinimiz yaxshi bo‘lmadi. Qo‘l kalta bo‘lgandan keyin, qayoqqa uzatasiz? Yo‘lchi hali gapini bitirmagan edi, Mirzakarimboy uni kesdi: — Bir terining ichida qo‘y necha ozib, necha marta semiradi,— dedi salmoqlanib boy,— kishining boshiga yomon kunlar ham keladi, ko‘nish kerak bunga. Bundan o‘ttiz besh yil ilgarimikan, rastada do‘konni ochgan yilim edi-da, boshimga bir mushkul ish tushdi: ba’zi vaqtda savdogarlar ham siqilib qoladi, sen bunga tushunmaysan. Menga pul kerak, qaerdan olaman! «Rakat» mavzuida otadan qolgan uch tanob joy bor edi, koranda ishlatar edi. Ba’zi og‘aynilarim, shuni sot, deyishdi. Vaqti kelganda, jiyan, do‘stlar qo‘ltig‘ingga kirib, balchiqdan tortmaydi. Men do‘stlarga sira ishonmayman. Maslahatga hammasi chaqqon. Nega desang, maslahatgo‘ylik oson narsa-da; tili qimirlaydi, xolos. Men ularga quloq solmadim. Boshni u yoqqa urdim, bu yoqqa urdim, axir bir evini topdim, jiyan. Sandiqdan xotinimning kiyim-kechagini chiqardim, uyni bezashdan boshka narsaga yaramaydigan asboblarni yig‘ishtirdim, barini sotib pul qildim. Bilasan, xotin ahli molga o‘ch bo‘ladi, alalxusus, sandiqdagi molni yer-ko‘kka ishonmaydi. U yig‘ladi-siqtadi. «Sandiqda chirib yotgan moldan yerdagi axlat a’lo, ablah», dedim unga. Xotin erning quli; xotinning ko‘ngliga, ra’yiga qarash ish qilgan erkak odam emas, jiyan. Ishim to‘g‘rilanib ketdi, yerim o‘zimda qoldi. — Tog‘a, boshqa ilojimiz yo‘q edi. Mana sizda narsa bor ekan, sotibsiz, bizda bir parcha yerdan boshqa, ko‘zga ilinarli hech narsa yo‘q edi. Men qarab turmadim, poda boqdim, o‘roqchilik qildim, otboqar bo‘ldim. Ayam boshoq terdi. Qishloqda tirikchilik qilish juda qiyin. Ochlik-yalang‘ochlikka ko‘nikib, tirikchiligimizni qilar edik, lekin bir narsaga boshimiz garang bo‘lib qoldi: dadamning gardanida qarzi bor ekan. Ozgina. O‘ttiz so‘mga ham yetmaydi. Dadam, kasali og‘irlashgandan keyin, tashvishga tusha boshladi. «Ko‘zim ochiq ekan, qarzdan qutulib olay, go‘rimda tinch yotay, Yo‘lchi ro‘zg‘orga qaraydimi, qarzimni uzadimi», dedi ayamga. Xullas, yer juda arzonga ketdi. Kishining haqidan qutulganiga biz ham suyunib qolaverdik. — Ha, bunday degin,— Mirzakarimboy oyoqlarini gilamga uzatib, silab, gapni davom ettirdi:— Bu endi boshqa gap. Qarz yomon narsa, jiyan. Qarzdan qutulish uchun yer tugul, kishi o‘zini qul qilib sotishi kerak. Odamning hayvoni kishi haqidan qo‘rqmaydi, kishi moliga ko‘z olaytiradi. Shunday odamlar borki, o‘zlarida hech nima yo‘q, boshqaning mulkiga hasad qiladi, ko‘rolmaydi. Faqirlikka bo‘ysunmaydi, yaxshi yeb, yaxshi kiyishni orzu qiladi. Jiyan, aqling bo‘lsa, kishining bir tiyiniga xiyonat qilma. Tiyin ham pul, yuz ming so‘m ham pul. Sen har narsani Ollodan ko‘r. U bers — xo‘p; bermasa — xafa bo‘lma, taqdirga shukur qil, nomusli kambag‘al bo‘l. U dunyoda foydasini bilasan. Qani, non ol, uzumga qara. Yo‘lchining qorni juda och edi. U tungi salqindan fondalanib, to‘xtovsiz yurish bilan qiyom vaqtida shaharga kelgach, anhor labida o‘tirib qishloqda beliga tugib olgan bitta nondan boshqa hech nima yemagan edi. Lekin Mirzakarimboy, savdogar nazokatidanmi, yoki odatlanganidanmi, nonni juda mayda ushatgan edi. Yo‘lchi bir burdasini og‘ziga tiqsa, lunjining bir chekkasida yo‘qolib, ketar, patnisga ketma-ket qo‘l cho‘zaverishga iymanar edi. Sodda qishloq yigiti takallufni bilmasa ham, odob-ta’zim xususida onasi ancha-muncha gaplarni uqtirib yuborgani uchun, davlatmand qarindosh huzurida ovqatdan tortinishni ma’kul ko‘rdi, dasturxonni tezgina yig‘ishtirib, choy icha boshladi. Mirzakarimboy qishloqi jiyani bilan so‘zlashishdan to‘xtagan bo‘lsa ham, fikri yigitni o‘rganish, uning kelishining chin sabablarini mulohaza qilish bilan mashg‘ul edi. U o‘z ichida shunday o‘yladi: «Qarindoshlarning ahvoli pachava, tirikchiligi bemaza. Yersiz, ot-ulovsiz qishloqining kun kechirishi — O‘lim azobi. Onasining uzoqlashib ketgan tog‘asini yigit bekorga yo‘qlab keladimi? Yo‘q, mandan kiyim-kechak, pul-mul olish umidida kelgan. Buni onasi yuborgan, albatta. Xotinlarning xulqi, odati ma’lum. To‘rtta qo‘shni xotin orasiga kirsa, boy tog‘am bor, eshigini yel ochib, yel yopadi, deb maqtansa kerak. Yaxshiyam o‘zi kelmabdi... Bo‘lmasa haligicha necha marta ko‘z yoshini to‘kib, tirikchiligidan zorlangan bo‘lardi. Bu yigit aqlli ko‘rinadi, ham ulug‘vor, vazmin yigit...» Mirzakarimboy ilonning yog‘ini yalagan odam edi: hamma boylar kabi, ayyor, mug‘ambir, puxta-pishiq; u yuraksiz emas, balki har ishda ehtiyotkorlikni ma’qul ko‘rar edi. Mana shular orqasida u, kamtarin mahalla baqqolining o‘g‘li Karim chittak — kichkina, lekin harakatlari chaqqon va ildam bo‘lganidan, yoshlikda shunday laqabi bor edi,— hozir kimsan Mirzakarimboy!.. U Toshkentning eng oldingi boylaridan. Toshkentning eski va yangi shaharlarida to‘plab sotuvchi ikki gazlama do‘koni, Turkiston o‘lkasining turli shaharlarida katta-kichik ayrim do‘konlar, Toshkent tevaragidagi turli mavzularda yer-suv va hokazo unga qaraydi. Bundan tashqari, uning katta o‘g‘li Hakimboyvachcha yirik paxta savdosi bilan mashg‘ul... Boy o‘z umrida ko‘pni ko‘rgan, ko‘pni tanigan, turli shahar va turli odamlar bilan muomala qilgan, uning qo‘lidan juda ko‘p xizmatkor, qarol, chorakor va hokazo o‘tgan. Shuning uchun odamni tez anglab olar edi. O‘zining bu xislatiga chuqur ishonar, bu bilan boshqalarga maqtanmasa ham (maqtanchoqlikni yomon ko‘rar edi u), ba’zi vaqt ichidan faxrlanardi. Mana hozir uning qarshisida mushtipar jiyanining o‘g‘li. U bilan turli narsalar haqida uzoq suhbatlashdi, lekin yigirma uch yoshli yigitning aqlida sira nuqson ko‘rmadi. Uning arslonday ko‘rkam gavdasi, keng peshanasi, chuqur samimiyat ifodasi bilan to‘la yirik, hushyor ko‘zlari, kir yaktagi ichidan qavarib turgan keng ko‘kragi, baquvvat qo‘llari, so‘zlaridagi qishloqcha soddalik va to‘g‘rilik (bu xususiyatni kambag‘al odamlarda katta fazilat deb topar edi boy) unga juda yoqdi. «Obdan chiniqqan yigit, unga berilgan ovqat behuda ketmaydi», deb o‘yladi u. Lekin shu bilan baravar, Mirzakarimboy Yo‘lchining butun siymosida katta jasorat va g‘urur. sezdi. Bu sifat unga jilla ma’qul tushmadi. Keyin, uning ehtiyotkorligi «sinamagan otning sirtidan o‘tma» degan xalq maqolini eslatdi, agar Yo‘lchi unikida ishlashni orzu qilsa, bir qancha vaqt sinamoqchi bo‘ldi: «Oqibat yaxshi bo‘lsa, qo‘limdan sira chiqarmayman. Yalqov va g‘irrom, yo qo‘li egri bo‘lsa, silliqlik bilan haydayman», deb o‘yladi. — Jiyan,— ohista murojaat qildi Mirzakarimboy,— O‘ylab qarasam, ahvollaring chatoqqa o‘xshaydi. Nima qilasan, yana qishloqqa qaytasanmi? Boyning savoliga Yo‘lchi qanday javob berishni bilmay qoldi. Qishloqdan chiqarkan, boy tog‘asidan, albatta, xizmat so‘rashni onasi uqtirgan edi. Endi u «qaytaman» desa, erta-indin qnshloqqa jo‘nashi kerak, u vaqt onasi xafa bo‘ladi: «Shunday katta dargohdan o‘rin topolmay qo‘lingni burningga tiqib qaytdingmi, noshud!» deydi. «Qolaman, biron xizmat topib bering», deyishga g‘ururi yo‘l qo‘ymadi, Chol takror so‘ragach, u javob berdi: — Toshkentda ish topsam, balki qolarman. Mirzakarimboy soqolining uchini barmoqlari bilan chimdib, kulib qo‘ndi: — Shaharda qayoqdan ish topasan? Bizda yura tur. Non-nasibang bizda bo‘lsa qolarsan, bo‘lmasa, qishlog‘inggami yo boshqa tomongami jo‘narsan. Rizqingnn Ollo taolo qaerga sochgan, biz bilamizmi? — Xo‘p. Ixtiyor sizda,— boshini qimirlatib dedi Yo‘lchi. Mirzakarimboy astagina o‘rnidan turdi. «Yorasulullo» deb ming‘irladi, supadan tushib, kechagina sotib olinganday, yarqiragan chiroyli, ixcham «sodiqi» kavushni oyoqlariga ildi, kavushni g‘ijirlatib, qari bo‘lsa ham xo‘rozday kekkayib, qo‘rg‘on tomonga yurdi. Naq shu pallada darvozadan katta qora sigir shataloq otib, orqasida bir kishini urib kirdi. Boy cho‘chib, o‘zini chetga oldi. Haligi kishi orqaga tashlanib oriq-chandir bo‘ynidagi tomirlari o‘qlovday qabarib, sigirni bazo‘r to‘xtatdi: «Hech kuchga bo‘yin bermaydi bu zantaloq...»,— boyga qarab dedi u. Keyin birdan Yo‘lchini ko‘rib qolib, ko‘zlarida «u kim?» degan savol javdirar ekan, boy kulib unga gapirdi: «Yormat, bu bola jiyanim bo‘ladi. Tanish, ish o‘rgat!» U indamadi, sigirni uzoqda, devor tagidagi bir daraxtga bog‘lab qaytgandan so‘ng, Yo‘lchi bilan ko‘rishar ekan, qo‘rg‘on ichiga kirib ketgan boy bir zumda yana eshikda ko‘rindi: — Yormat, shaharga otni tezroq olib tush, Hakimjon kutib qolmasin, bugun mehmonlar bor-a. — Beda o‘rib qo‘yish kerak edi-ku,— boshini qashidi Yormat. — A, kun ham kechikib qolibdi. — Men o‘raman bedani, bedalaring qaerda?—Yormatta qarab dedi Yo‘lchi. Mirzakarimboy jiyanining ishga tayyorligidan rozi kabi kuldi-da, indamasdan ichkari kirib ketdi. — Mehmonni ishga solar ekanmiz-da,— dedi Yo‘lchini birga olib jo‘narkan Yormat,— ha, qari kelsa oshga, yosh kelsa ishga. Yormat Yo‘lchi bilan yonma-yon yurib eski tanish kabi undan-bundan so‘zlashib bordi. U qirq besh yoshlarda, novcha, chayir odam, yuzida siyrak cho‘tir izi qolgan, soqol, mo‘ylovlariga anchagina oq tushgan edi. Qo‘sh belbog‘i chapanichasiga past bog‘langan, yurishi ham oliftalarga taqlidni ko‘rsatar, uning butun qomati, hamma harakatlari o‘ziga zeb bergan, maqtanchoq kambag‘alni tasvirlar edi. Ular picha yurib, to‘rt-besh tanob joyni ishg‘ol etgan bedazorga chiqishdi. — Mana bedam!— qo‘lini beliga tirab, ko‘zi bilan uzoqqa ishorat qilib dedi Yormat.— Hafsalangiz bo‘lsa, bedanani shunda tuting-da. — Yo‘ng‘ichqa siznikimi? Yosh ekan hali, juda baquvvat o‘sibdi,— Yormatga qarab dedi Yo‘lchi. — Xax-xax-xax...— qattiq kuldi Yormat va o‘roqni Yo‘lchiga tutqizib gapira boshladi:— Mirzakarimboy otamning ostonalarida o‘n olti yildan buyon ishlayman, yigitcha. Shunday bo‘lgandan keyin «sizniki, bizniki» deyishga o‘rin qoladimi? Bu bedalarga ozmuncha terim to‘kilganmi, eh-he! Keyin ko‘rsataman, boyning ko‘p yerlarini man yolg‘iz o‘z kuchim bilan ko‘kartirganman. Qani, mana shu yoqdan o‘ravering. Bir aravani mo‘ljallab o‘ring. Bu kun payshanba, Hakimboyvachchaning mehmonlari chiqadi. Agar ukalari Salimboyvachcha ham ulfatlarini boshlab chiqsa, tomoshani unda ko‘rasiz: hamma yoqni ot tutib ketadi. Yo‘lchi o‘roqqa diqqat bilan tikilib qaradi va enkayib o‘ra boshladi. O‘zini chapdast-epchil o‘roqchi hisoblagan Yormat Yo‘lchining ishidan kamchilik topib, o‘z mahoratini unga ko‘rsatish umidida, bir muddat kuzatib turdi. Lekin uning tajribali ko‘zi Yo‘lchining ishida hech qanday kamchilik ko‘ra olmadi, Ba’zi jihatdan, masalan, ildamlikda bu yigitni o‘zidan ustun ko‘rdi. Boshqalarning ishini kamsitishni yaxshi ko‘rgan bu «o‘zbilarman» odam bu gal jindan yon berishga majbur bo‘ldi. — Durust, sartarosh soch olganday qirtishlab o‘rar ekansiz. Men ketdim. Beda orasi juda issiq, go‘yo quyoshning butun olovi beda ichiga yashiringanday qizg‘in, bo‘g‘uvchi havo yuzga uradi. Yo‘lchi mo‘l-mo‘l ter quyib, hech qayoqqa qaramay ishlayverdi. O‘roq o‘tkir edi. O‘ralib-chaplashib o‘sgan qalin maysani «shar-shar» yiqib borar ekan, o‘zi ham zavqlandi. Hozir uning ko‘ngli bir qadar ko‘tarilgan: «Boy tog‘am insofli odam bo‘lsa kerak. Mana, haligi odam shuncha yil ishlabdi. Xizmatkor qul emas, foyda ko‘rmasa turadimi? Gapiga qaraganda, xursandga o‘xshaydi. Qishloqda ko‘p odamlarning yumushini qildim, mayli, bu yerda ham ishlay. Yaxshi ishlasam, albatta, chakki bo‘lmaydi. Negaki, bular qarindoshlarim, hammadan yulsalar ham, mendan yulmaslar. Tog‘am qancha nasihat qildi, men bilan qancha gaplashdi, Endi ishim o‘ng bo‘ladi, endi ayam, ukam, singlim zoriqmaydilar. Lekin gap yaxshi ishlashda...» Shuning singari o‘y-xayollarga botib, mo‘ljallagan miqdorini o‘rib bo‘ldi. So‘ng, uyum-uyum to‘plab, keng qulochiga siqqancha ko‘tarib, boyning tashqarisiga tashimoqqa boshladi. Quyosh yashiringan bo‘lsa ham, kunduzning yorug‘ligi hali tamom so‘nmagan edi. Allaqanday mayin, muloyim jimjitlikni atrofda sigir, buzoqlarning ma’rashi, daraxtlar orasidan qushlarniig ora-sira yangrab, yana bir zumda tingan sayrashi seskantiradi. Hamma narsa horg‘in, mudrashga boshlagan kabi... Allaqanday poyonsiz g‘arib oqshom. Boyning tashqarisida Yo‘lchidan boshqa hech kim yo‘q. Bu yerda hozirgina bemalol o‘ynab yurgan ikki bola, Yo‘lchini ko‘rish bilan, undan hurkkan kabi, ichkari hovliga qochishdi. Qishloqi yigit supa labida boshini quyi solib o‘tirar, kambag‘al qishloqdagi chordevor uyini, mehribon onasini, sevikli ukalarini ko‘z oldiga keltirib o‘ylar ekan, ko‘chada birdan otlarning dukurini eshitdi, sakrab turib, darvozaga yugurdi. Chiroyli saman otning jilovini tugib, egasini qo‘ltiqlab yerga tushirdi. U — oq jujun kamzul ustidan beqasam to‘n kiygan, o‘rta bo‘yli,mallador, qora burama mo‘ylovli, dimog‘dor, qarashlari o‘tkir va, tez, yoshi qirqqa yaqin bir odam edi: bu Mirzakarimboyning o‘g‘li Hakimboyvachcha. Otdan tushib shoshib-pishib gapirdi: — Yormat menga aytdi seni, jiyan. Yaxshi, otlarga qara, qarindosh! To‘nining etaklari bilan etigini nari-beri urib, ichkariga kirdi. Yo‘lchi gali bilan mehmonlarning otlarini daraxtlarga ham devorga qoqilgan maxsus temir qoziqlarga qantarib bog‘ladi. Bir nechasini otxonaga olib kirdi. Keyin alla-pallaga qadar qo‘rg‘on, ichkari hovli eshigi bilan shiypon orasida bo‘zchining mokisiday qatnadi, mehmonlar uchun dam yasog‘lik patnislar, dam choy, dam non och qorinni kemiradigan lagan-lagan mantilar, dam kosalarda sho‘rvalar tashidi Yormat shahardan piyoda qaytib, o‘lguday horigani uchun, hamma otlarga Yo‘lchi qaradi. Bir mehmonga qarashli izvoshchi Jo‘ra aka bilan birga qorong‘ida o‘tirib, mehmonlardan qolgan ovqatdan yedida, Yormat topib bergan bir eski ko‘rpachani quruq yerga yoyib, boshini bir bog‘ ho‘l bedaga qo‘yib uyquga ketdi... II Yoz kechasi qisqa. Yo‘lchi bir chimdim uxlab, begona joyga o‘rganmaganidanmi, ko‘zini ocharkan, tong otgan edi. Havo salqin, toza. Unda-munda qushlar sayraydi. Yo‘lchi o‘rnidan turdi, ariqda yuz-qo‘lini yuvib, tashqari sahnida bir oz kezdi Mehmonlar shiyponda shohi, atlas, adras ko‘rpalarda, boshlarini oppoq va yumshoq yostiqlarga ko‘mib uxlaydilar, ba’zisi pishillaydi, yana birovi xirillaydi, kimi sekingina burni bilan hushtak chaladi. Ba’zilari xurrak tortadi. Ular bir-birlari bilan o‘chakishganday, xurrakni daraja-badaraja oshirishga tirishadi: birisiniki avjga minganda, ikkinchisi boshlaydi. Mayin tong shabadasi rang-barang gullarni sekin tebratib, atirlarini har yoqqa sepadi. Yo‘lchi bu go‘zal gulzordan uzoqlashgisi kelmasa ham, lekin xurrakni eshitmaslik uchun, bu yerdan ketdi. Mana yangi va ko‘rkam izvoshchikning o‘rnidig‘ida ikki bukchayib, uzun qamchini qo‘ltig‘iga qis-irgan holda yazvoshchi Jo‘raboy dang qotib yotadi. Yo‘lchi otxonaga kirdi. Xashagini tugatgan otlar oldingi oyoqlarini yerga urib, tama bilan kishnadi. Yo‘lchi ularga beda tashladi. Keyin kurak va supurgi olib otxonani tozalay boshladi. U bolalikdanoq otlarni sevar, yaxshi otlarni boqib, tomosha qilishdan har vaqt zavqlanar edi. Bu yerdagi otlar turli tusda va turli bichimda bo‘lib, zotli, nodir otlar edi. Xalq bunday otlarni «bulutga sakraydigan ot» deydi. Kambag‘al yigit endi yorug‘da hamma otlarni ayrim-ayrim ko‘zdan kechirdi. Ayniqsa, oyoqlariga, bo‘yinlariga, boshlariga diqqat qildi. Toza supurgi bilan ularni boshdan-oyoq supurdi, qo‘llari bilan siypaladi, barmoqlari bilan yollarini taradi. Artgan, tozalagan sari semiz otlarning badandari yarqiraydi, ko‘zga yana ham tovlanib, chiroyli ko‘rindi. Mana. Jo‘raboy ham turib keldi. U o‘zining maxsus joyga bog‘langan otiga yaqinlashib: «Ha, jonidan, yaxshimisan? Ko‘ngling nimani tusaydi? Aylanay, qora boladan!» kabi so‘zlar bilan otni erkalay boshladi. — Uyquga qoniqdingizmi, Jo‘ra aka!— dedi Yo‘lchi. — Kucher ahli, ham har xil xizmatkor ahli tiriklikda uyquga qonadimi, uka?! O‘lganda — boshqa gap,— deb javob berdi Jo‘ra va oldingi tishlari tushgan og‘zini katta ochib esnadi. — So‘zingiz to‘g‘ri! — Sen ham ot quliga o‘xshaysan-a? — Bo‘lmasam-chi,— dedi kulib Yo‘lchi,— ot eng yaxshi hayvon, juda suyaman. — Suyganga yarasha, o‘zingniki bo‘lsa!— dedi xo‘rsinib Jo‘ra. — Ha...— deb javob berdi Yo‘lchi.— Lekin yaxshi niyat — yorti mol. Bir kun o‘z otimni minarman. Uchqur bo‘lmas, uloqchi, poygachi bo‘lmas, yomonroq bo‘lar... Jo‘ra qo‘llarini yoyib, yelkasini ojizona qisib umidsiz ekanini ifoda qildi. Otning yag‘riniga yopishgan bitta «itpashshani» tutib, so‘ka-so‘ka etik poshnasi bilan ezdi. Bo‘g‘iq, xasta ovoz bilan sekingina kuyladi: Lyublyu, lyublyu Mamajon, lyublyu, Mamajon, Stakanda choy ichgan lyublyu Mamajon. Keyin yengini shimarib, ot bilan chinakam mashg‘ul bo‘ldi. Yo‘lchi Jo‘raning otini va unga qanday parvarish qilishini tomosha qilarkan, Jo‘ra boshqa otlarga bir zum ko‘z tashlab, dedi: «Xo‘jayiningning samani yaxshi, agar ot tanisang, risoladagi saman — shu. O‘ziyam qizdek narsa-da». — Sizniki-chi?— dedi Yo‘lchi kulib. Jo‘ra oti haqida gap sotishni yaxshi ko‘rar edi, darrov tili qichidi: — Bu tug‘rida har qanday so‘z ortiqcha,— faxrlanib gapira boshladi Jo‘ra,— bu bittayu-bitta. Tengi-sherigi yo‘q. Buni chopganda ko‘r. Yosh-qari, jamiki xaloyiqning ko‘zi bunda! Uzoqdan qaraydi, qorasi o‘chguncha tikilib qoladi. Odamzodning ko‘zi yomon bo‘lar ekan, uka. Bir kun Eski Jo‘vada xo‘jayinni kutib to‘xtagandim. Bozor kuni, odam qalin. Hamma ko‘zini lo‘q qilib otga qaraydi. Tak, tak. Pashsha talayaptimi, hozir hammasini jahannamga yuboramiz qoracham!—pashshalarni ezib davom etdi Jo‘ra.— Haligi yerda bir mo‘ysafid kelib, hassasiga suyalib, tikildi-qoldi. O‘zi ilgari asli qallob ekan. «Mallaxondan beri yashayman, bolam, ne-ne xonlarning, ne-ne beklarning otlarini ko‘rganman, ne-ne otlar o‘z qo‘limdan ham o‘tgan. Ammo, bu otjon ekan. Qaysi boyniki, bahosi qancha?»—dedi. «Otni yeding» dedim ichimda. «Boshqasi bo‘lsa, qamchi bilan solar edim, lekin soqoling oqini hurmat qildim», dedim...— Ertasiga ot og‘rib qolsa bo‘ladimi! Kapalagim uchib ketdi. Yaxshiki mendan bo‘lak hech kim payqamadi. Xo‘jayinim otni tariqcha ham tushunmaydi. Kishi molini saqlash benihoyat qiyin, uka. O‘lib-netib qolsa baloga men qolaman. Xo‘jayin baqiroq odam. Yuvosh kishi ham xo‘jayin bo‘lgandan keyin, o‘zini bilmay ketadi, ko‘rganmiz. Xususan xizmatkorga o‘dag‘aylashni yaxshi ko‘rishadi. Nima qilish kerak? Boshim qotdi. Lip etib, bir azayimxon domlanikiga bordim. Nafasi o‘tkir deb eshitar edim.— Pup, pup, pup... changga botibsan, jonivor. Hozir hammomdan chiqqan qizday yaltiratib qo‘yaman...— ha, domlaga nima dedim? Uyimizda bir bechora bemor bor, shaytonlab yotibdi. Taqsir, borib dam solib keling, shoyad nafasingizdan shifo topsa... Xo‘p, deb yonimga tushdi domlam. Otxonaga boshlab kirdim. Taqsir, mana bemor, dedim. Domla kuldi. Hech bokisi yo‘q, kecha gavmush sigirga ham dam solgan edim, dedi. Keyin duo o‘qib, otga dam urdi, sufladi. Isiriq tutat, dedi. Domlaga o‘z yonimdan bir so‘lkovoy qistirdim, ketdi. Ammo ko‘zimga uyqu kelmadi. Qoq yarim kechada enam oldiga bordim. Birgina kampir enam bor, uka. Yoshim qirqqa kirdi. Na xotin, na bola-chaqa. Dunyodan toq o‘tdik hisob. Enam kinna solishga, kuf-sufga chaqqon. Kampirni uyg‘otib: «Tur, karomatingni ko‘rsat», dedim. Voqeani tushuntirdim. Kampir bilan jo‘nadik. Qish kechasi. Sovuq. Yer oynaday. Boyoqish enam sirpanib, necha yerda yiqildi; harsillab, nafasi bo‘g‘ilib, axir yetib bordi. Tong otguncha enam bechora otga kinna soldi. Gap shunday, uka. Izvoshda «kataysa» qilish iuqul rohat. Lekin, nafsilamrda bizga o‘xshash otboqarga, haydovchiga qiyin, juda qiyin. Chu, nari tur, arzandam, tagingni tozalab qo‘yay endi. Quyosh anchagina ko‘tarilgan edi. Mehmonlar o‘rinlaridan turib, kiyinib, gulzor atrofida o‘zaro gaplashib, kulishib beparvo yurishar edi. Ularning gaplari, muomalalari, yurish-turishlari Yo‘lchiga tamom begona tuyuldi. Ularga yaqinlashuv emas, hatto uzoqdan qarashga ham botinmadi. Jo‘ra o‘z ishini bitirgandan so‘ng, mehmonlar tomonga bemalol yurib bordi, hatto ba’zilari bilan ikki-uch og‘iz so‘zlashib, ko‘chaga chiqib ketdi. Yo‘lchi mehmonlardan uzoqda qo‘rg‘on ichidan oqib chiqayotgan ariq labida, daraxtga suyanib cho‘qqaydi. Qo‘rg‘on eshigidan Mirzakarimboy chiqdi. Yo‘lchi o‘rnidan turib salom berdi. Boy unga qaramasdan «vaalaykum» deb o‘tib ketdi. Bir ozdan keyin mehmonlar oldidan qaytdi-da: — Bu yoqqa yurchi, jiyan,— dedi. Boy ariqdan tetik hatlab, oldinda yurdi. Uning yangi amirkon kavushi yumshoq g‘irchillar, shohi yaktagi quyoshda jivir-jivir tovlanib, uchqunlanib yaltirar edi. U bog‘ning tashqariga qaratilgan kichkina eshigiga kirdi. Yo‘lchining ko‘ziga «jannatday» katta bog‘ manzarasi ochildi, tomosha qilib, keksa tog‘aning orqasidan yuraverdi. Orasidan Qo‘qon arava bemalol yuradigan keng, uzun ishkomlar ikki tanobdan mo‘lroq yerni ishg‘ol etgan. Ko‘m-ko‘k tok barglari ertalabki quyoshda jilvalanadi. Bog‘ning to‘rt tomonini o‘ragan baland, yangi paxsa devor bo‘ylab shaftolilar o‘sadi. Ko‘plariga tirgovichlar qo‘yilgan bo‘lsa ham, mevaning ko‘pligidan shoxlari sinib, yerga tegib yetadi. Bog‘ning quyisida katta olmazor... Yo‘lchiga shunisi qiziq tuyuldiki, bu yerda qay tomondan qaramang, hamma daraxtlar bir chiziq ustida, tekis saf tortib turadi, daraxtlar o‘rtasidagi masofa ham baravar. Daraxtlar tani pakana, mevasi mo‘l va yirik. Lekin hozir deyarli hammasi ko‘m-ko‘k. Bundan tashqari, bog‘ning turli joylarida har xil mevali daraxtlar — nok, o‘rik, behi, jiyda va hokazo anchagina. Mirzakarimboy bog‘ni aylanib, bir yerda to‘xtadi va kulib: — Ishga tobing bormi, jiyan?— dedi. — Ishga chanqovmiz-da,— deb javob berdi Yo‘lchi. — Xo‘p, bog‘ning shu ikki tomonidagi zovurni tozalaysan, ishkomni yaxshilab chopasan. Lekin bularni shunchalik aytib qo‘ydim-da. Oldin qilinadigan boshqa ish bor. Yur, uni ko‘rsataman. Ular bog‘dan chiqish oldida, bir yigitga duch keldi. Yo‘lchi uni tog‘asining kichik o‘g‘li Salimboyvacha ekanini payqadi. U ingichka, rangpar, qisiq ko‘zli, quyuq payvasta qoshli, peshanasi torroq yigit edi. Yoshi yigirma beshdan oshmagan bo‘lsa ham, qarimsiq ko‘rinar edi. Uning boshida yap-yangi tagdo‘zi do‘ppi, ustida cho‘ntaklari qop-qoqli, qaytarma yoqali uzui oq jujun kamzul, oyoqlarida ixcham, yangi etik. U to‘xtab gapirdi: — Dada, bu yigit jiyaningizmi? Qalaysan, eson-omonmisan? Durust, durust...— ko‘zlaridagi kinoya, labidagi sun’iy iljayish bilan Yo‘lchiga qo‘l uchini berdi va bir zumda bog‘ ichida g‘oyib bo‘ldi. Mirzakarimboy kechagi bedazorning etagida to‘xtadi. — Ko‘rdingmi bu to‘nkalarni?—Yo‘lchiga qarab gapirdi u.— Bu yer chakalak edi. O‘tgan yil hammasini kesib oldik. Endi sen ishga tushib, kundalarni qo‘por, yerni tozala! — Oldin buni bajaraymi?—to‘nkalarni ko‘zdan kechirib so‘radi Yo‘lchi. — Bugundan boshlayver. Bu zarur ish. Birinchidan, yer ochiladi. Ozgina yer emas bu. Taxminan chorak kam bir tanob. Yeni-veri bilan qo‘shilib, bir tanobdan mo‘l yer qo‘lga kiradi. Keyin yaxshilab chopasan. Yarmiga sabzi, yarmiga kartoshka ekasan. Shu bilan qishligimiz bemalol chiqadi. Yana bu joyda qancha o‘tin yotibdi? To‘nkalarni kavlab, bir chekadan yorilsa, talay o‘tin beradi. O‘tinsiz qozon kaynamaydi. chirog‘im. Har nimani bozordan olaversa, Sulaymonning g‘aznasi ham chidamaydi, jiyan. Ro‘zg‘orni bilish kerak. Boplab kundakov qil, ildizi qolmasin uqtingmi? Yo‘lchi boshini qimirlatib tasdiq qildi. Shu yerda nonushta qilgandan so‘ng, bir ketmon va bir bolta keltirib ishga tushdi. U har xil og‘ir yumushlarni qilib o‘rganib ketgan bo‘lsa ham, to‘nka kavlamagan edi. To‘nkalar juda ko‘p ham bir-biriga juda yaqin. Yer esa tosh-metin. Qayrag‘och, teraklarning ildizi yer bag‘riga qattiq singgan. Yo‘lchi ishga razm solib, qaydan boshlash kerakligini o‘yladi. U avval katta kundalarning tevaragini ketmon bilan chopishga boshladi. Ketmon yerga, naq toshga urilganday, tegadi. Yer ushalib, tosh parchalari singari atrofga sachraydi. U, bu yerga oldin suv qo‘yib, yer yumshagandan so‘ng kavlash kerakligini anglasa ham, vaqtni yo‘qotmaslik va tog‘aning amridan chiqmaslik uchun metin joyni kavlayverdi. Yer bora-bora kuchga bo‘ysunadi. Yo‘lchining zarbasi ostida to‘nkalar yalang‘ochlana, o‘zining qo‘pol, bahaybat gavdasini ko‘rsata boshlaydi. Birini qo‘porgandan keyin, ishning tiliga tushunadi. Tomog‘i qaqrasa, ariqdan suv ichib keladi, terlaydi, suvga chanqalganday ho‘l ko‘ylakni yechib, bir chekaga tashlaydi. Yo‘lchi katta to‘nkani yalang‘ochlab, ildizlarini, yo‘g‘on tomirlarini bolta bilan urib, yerdan ayirar ekan, o‘zidan o‘n besh-yigirma qadam narida, bedapoya etagida, yoniga paqirini qo‘yib, unga yashirincha tikilib turgan bir qizga ko‘zi tushdi. Qiz paranji o‘rniga churuk bir yaktak yopingan edi. Egnida eski, lekin oq chit ko‘ylak. Oyoqlarida juda eski kalish. Yo‘lchi ishdan bir lahza bo‘lsin to‘xtamadi. Lekin bolta urish uchun qaddini ko‘tararkin, uning ko‘zlari, go‘yo unga bo‘ysunmaganday, bir necha marta o‘sha qiz tomonga tortildi... «Bu kimning qizi, qaydan keladi, qayoqqa boradi, uning boqishlarini sszdimi, yo‘qmi»— Yo‘lchi bilmas, ammo uning go‘zalligini birinchi qarashdayoq his etdi. Qiz hali yosh bo‘lsa-da, bo‘ychan edi, bichimi ingichka va sambit guli novdasiday adl edi. Oppoqqina, nozik yuzi quyoshda shunday tiniq ko‘rindiki, go‘yo u nurdan yaratilganday. Peshana va chakkasida salqigan sochlarining jingalaklarida shu’lalar mavjlanib yonar edi. Nihoyat, Yo‘lchi boltani qo‘yib, manglayidan terini sidirdi-da, qizga dadilroq qaradi. Lekin qiz uyalib, darrov yuzini yashirdi. Bir minutcha qimir etmasdan, qayoqqadir qarab turdi, so‘ig paqirni ko‘tarib, bedapoya bo‘ylab yuqariga, boyning bog‘i tomonga yurdi. Yo‘lchi ko‘zlarini qizdan uzmay qotib qoldi. Qiz nariroq borib, orqaga bir qayrilib boqdi. Yigit uning yuzlarida, ko‘zlarida, qandaydir muloyim tabassum sezdi. Qiz bedapoyadan o‘tib, so‘l yoqdagi daraxtlar orasida g‘oyib bo‘lgach, Yo‘lchi yengil, lekin yurakning ichidan kelgan bir xo‘rsinish bilan yana ishga tushdi. Quyosh tik kelgan. Havo lovillab yonadi. Yo‘lchining yalang‘och yelkasini va orqasini quyosh qizdiradi. It akillamaydi, qushlar sayramaydi. Ular o‘zlarini soyaga olib mudrashadi. Yo‘lchi yerning tosh bag‘rini yorib to‘nka qo‘poradi. Qorni ochganligidan, ichi achishib, qandaydir behuzurlik sezadi. Na choydan, na nondan darak bor. «Mehmonlar bilan ovora bo‘lib, unutgan bo‘lishsa kerak...» deb o‘yladi yigit. Naq peshin vaqtida Yormat choy-non olib keldi, ularni yerga qo‘ymasdan, Yo‘lchini koyidi. — Tez chiqing-e... Kunning issig‘ini sezasizmi?!— Yo‘lchining bajargan ishiga ko‘z yugurtib, o‘zicha o‘yladi: «Devkor yigit ekan». Ular daraxt ostida, salqinda o‘tirishdi. Yormat nonni ushatib, dastlab Yo‘lchiga choy uzatdi va jiddiy tus bilan dedi: — Ishning pir urgani shu. Kishini chaqib qo‘yadi. — To‘g‘ri, ammo yigit odamga hech narsa emas,— beparvo javob berdi Yo‘lchi. Yormat maysa ustiga uzala cho‘zilib, qattiq «uh» tortdi va choponining yoqasi bilan ko‘kragini yelpidi. — Mehmonlarni kutib charchaganga o‘xshaysiz-a, Yormat aka?— kulib dedi Yo‘lchi. — Be... Mehmon kutish-a...— qo‘zg‘almasdan gapira boshladi Yormat,— har qancha mehmon bo‘lsa, o‘zlari kutishadi. Men qancha ish qilib keldim! Bir arava go‘ng ortib, katta yerga eltib tashladim. Bir qozoqda ming bog‘ bedamiz bor edi, qaytishda undan bir arava bosib keldim. Yo kechki salqin bilan, yo ertaga ertalab shahar hovliga olib tushaman. Qanday beda, deng, bog‘i quchoqqa sig‘maydi. Qozoq halol ishlaydi, bizning sartiyada insof yo‘q. O‘ziyam suv tekin tushdi. Xo‘jayin erta ko‘klamda shartlashib, pulni to‘lab qo‘ygan edi. — Puldorlar har bir narsani o‘z vaqtida g‘amlab, arzonga tushirishadi. Kambag‘alning sho‘ri quriydi, kerak vaqtda birni ikkiga oladi. — Nafsilamr, gapingiz juda to‘g‘ri. — Tog‘amizning yana boshqa yerlari bormi? Qaerda?— dedi Yo‘lchi. — Bu shunchaki salqinlab ketiladigan joy. Katta yer yuqorida, shu yerdan bir soat mo‘lroq yurasiz, u yerda nuqul paxta unadi. Unda xizmatkorlar, mardikorlar ishlab yotadilar. Eh-he, hali siz nima deb o‘tiribsiz. Ayniqsa, xo‘jayinning katta o‘g‘li Hakimboyvachcha paxtaga juda o‘ch odam. U kishi yolg‘iz vaxta savdosi bilan ovora. Toshkentdan, Farg‘onadan ham ko‘p paxta sotib oladi. Bularning hamma ishidan xabardorman. Axir kecha aytdim-ku, o‘n olti yildan buyon shu yerda xizmat qilaman. Shu yerga kelgan yilim, xudo bir qiz bergan edi, mana hozir bo‘yi yetib qoldi. Boshqa farzandim yo‘q, xudo umr bersin, ishqilib chirog‘imni o‘sha yoqsin... Yulchining yodiga haligi qiz tushdi: «Shuning qizi emasmikin?»—U piyolaga choyni quyib, Yormatning oldiga qo‘ydi. — Iching. Siz toshkentlikmisiz?— dedi Yo‘lchi. Yormat boshini ko‘tardi, bir qo‘lini yerga tirab yonboshladi. Choydan bir-ikki ho‘plab, so‘zga kirishdi: — Men Samarqandning bir qishlog‘idanman. Yosh pallamda yetim qoldim. O‘g‘irlikdan boshqa ishni — jamiki hunarni qilib ko‘rdim. Keyin samarqandlik bir boyga qarol bo‘lib yollandim. U kishi tog‘angiz bilan do‘st edi. Xo‘jayin Samarqand borsa, to‘g‘ri biznikiga borib tushar edi. Uch-to‘rt yil ishlaganimdan keyin, xo‘jayinim umri qisqa ekan, o‘ldi. Mol-mulki yosh bolalariga qoldi. O‘rtada har xil merosxo‘rlar ko‘paydi. Boylikning tagiga suv ketdi... Shu o‘rtada birdan bu xo‘jayin borib qoldilar. Toshkentga qaytishda meni ham olib jo‘nadilar. Chunki yaxshiligimni, to‘g‘ri, halol ishlaganimni bilar edilar. Umr ariqdagi suvdan tezroq oqar ekan. Shuncha yil o‘tibdi, ammo menga xuddi kechagiday bo‘lib ko‘rinadi. Yo‘lchi diqqat bilan tingladi, Yormat piyolani. bo‘shatib yana davom etdi: — Bu oilada nima sir o‘tsa, barchasi menga ayon. To‘y, aza — barisiga aralashaman. Mehmonlarini, qarindoshlarini ham taniyman. Boyning davlati ham menga ma’lum. Tog‘angiz miqti boy. Ayniqsa, mana shu besh-olti yil ichida boylik juda zo‘rayib ketdi, xo‘p deyavering. Xudoning qudratida, davlat bir kelsa, daryodek toshib kelar ekan... shunday, uka. Men bu dargohning o‘z odamiman. Dadangizni ham taniyman, bir-ikki suhbatlashgan edim, bu kun esimga tushdi. — Siz xo‘jayindan yillik haq olsangiz kerak? — Yormatning og‘ziga qaradi Yo‘lchi. Yormat bir nafas sukut qildi. Bu savolga qanday javob berishga qiynalgan kabi, nosqovog‘ini o‘ynab, yerga tikildi. So‘ng asta gapirib ketdi: — Xudo haqi, men xizmatimga bir narsa bering deb so‘ramayman. Insof o‘zlaringga bersin, deyman-da, yuraveraman. Qishda xo‘jayinlarning yonboshida bo‘lgan bir katalak hovlida yashayman. Yozda anov bog‘ning orqasida bir ayvonchada turamiz. O‘z dekchamizni o‘zimiz qaynatamiz. Xo‘jayinning qozonidan unda-munda bir totmasak... yo‘q, moysiz bo‘lsa ham o‘z dekcham yaxshi. Ayolim qishin-yozin ichkari hovlining yumushini qiladi, kir yuvadi, uy-joyii supuradi, non yopadi, ko‘rpa qaviydi. Xo‘jayinning qizi uchun palak, dorpech, qiyiq tikadi. Yumushdan ko‘pi bormi! Uka, bor-boricha, yo‘q — holicha, ishqilib, bir kunimiz o‘tib turibdi. Tirikchilik qiyin. Bir vaqtlar tuya yong‘oq, endi qumaloq ham ko‘zga dori. Non topolmay ko‘chada gadoylik qilib yurganlar ozmi, uka? Xudo shundan saqlasin... Yormat og‘ziga nosvoy solib, jim bo‘ldi. Yo‘lchi ham boshini quyi solib, bir oz dam olishni istadi. Nogoh jimjit va qizg‘in havoni yangratib, hofizning ta’sirli ovozi ko‘tarildi. Ashulaning kuyi, aytuvchiniig tom jarangli ovozi Yo‘lchining yuragiga bahor latofati kabi to‘qindi. U ko‘zlarini suzib, ashula yangragan tomonga qaradi. Kuy uzoqdan, boynikidan uchar edi. U zavqni buzmaslik uchun, Yormatga bu to‘g‘rida hech nima demadi. Yoqimli sadoning sehriga berilib, ko‘zlari sekin yumildi, boshi yana quyiroq tushdi. Uning ruhi go‘yo ashulada jimgina eridi. Muloyim, dilnavoz sadolar uning butun tomirlaridan hordig‘ini sug‘urganday bo‘ldi. Ashula nihoyasiga yetdi. Lekin bir zumdan keyin, yana ayni tovush parvoz qildi. Ammo o‘zga maqomda, o‘zga, yana chuqurroq mavjlanishlar, jilvalar bilan ko‘ngilni yana qattiqroq sehrlovchi ingichka titramalar va ranglar bilan... Havoda u kuyning so‘nggi mavjlari tinarkan, Yo‘lchi dedi: — Rosa ovozi bor ekan-da, yo‘lini ham qiyar ekan. Tog‘amiznikidanmi? Nosvoyini tuplab, iljayib javob berdi Yormat: — Ha, biznikida. — Kechasi hech nima aytmadi-ku, kunduz keldi shekilli. Yormat kuldi. — Bu hofiz butun olamga tanilgan. Yakkayu yagona ovoz... Ammo hozir o‘zi bu yerda yo‘q. — Nima deysiz,— hayratlanib dedi Yo‘lchi?— O‘zi bo‘lmasa, ashula qaerdan? — To‘g‘ri, o‘zi yo‘q, ashulasi bor... Gramofon degan buyumni ko‘rganmisan, yo eshitganmisan?— kulib so‘radi Yormat. — Yo‘q, u nima bo‘ladi? — Ashulachining ovozini mashinaga ko‘chiradi, ayrim-ayrim lagancha qilib... keyin shu mashinaning qulog‘ini burasang, lagancha gir-gir aylanib, ashula, dutor tanbur vang‘illayveradi. Xuddi jonli odamday. — Qishloqi deb meni laqillatmoqchimisiz?— qoshini chimirdi Yo‘lchi. — Nega laqillatayin?.. Ilm-hikmat bilan har nimani qilsa bo‘lar ekan. Shaharda ko‘nkani ilgari ot surgar edi. Mana endi ko‘nka otsiz yuribdi. Otsiz qanday yuradi? Hammasi ilmi hikmat. Gramofon ham shunday. U Farangistondan kelsa kerak. Tunov kuni bir bilgich odam: «U yoqda hunar baland bo‘ladi», degan edi. Gramofon boylar orasida rasm bo‘lib qoldi. Shunday o‘tirshilarda o‘rtaga qo‘yib chalishadi. Ishonmasang, kechqurun senga ko‘rsatay. Birdan boshqabirovoz eshitildi: kimdir tez-tez gapiradi, dam erkakcha, dam xotincha so‘zlaydi, dam chaqaloq bo‘lib «inga»laydi... Yo‘lchi taajjublanib, Yormatga qaradi. — Bu «Abdulla fonuschi» degan katta qiziqchi. Hozir gramofonda qiziqchilik qilayotibdi,— dedi Yormat. Yo‘lchi «tavba» deb o‘rnidan turdi, ketmonni olib ishga tushdi. Yormat choynak-piyolani ko‘tardi, ketar oldida qichqirdi: —Boshing sog‘ bo‘lsa, hali Toshkentda ko‘p ajoyib ishlarni ko‘rasan, yigitcha!.. III Mehmonlar juda ustalik bilan pishirilgan qozon kabobni ishtaha bilan yeb, ustidan bir kosadan «qobiliy sho‘rva»ni ichib, og‘ir nafas olishar edi. Yormat supa atrofiga suvni qalin sepgach, ular supaga o‘tishdi. Chaqnab yonib turgan qizil, yumshoq gilam chetlariga yozilgan shohi ko‘rpachalarda, katta par yostiqlarga yonboshlab choy ichar edilar. Issiqning va yog‘liq ovqatlarning damini kesish uchun hech kim piyoladan, choynakdan qo‘l uzmas edi. Me’daning to‘lganligidan va issiqdan semizlar ayniqsa behuzurlik sezar edi. Sakkiz mehmon ichida ikkisi benihoya semiz edi. Biri yaqinda boy bo‘lib, birdaniga semirgan, paxta zavod sohibi Jamolboy, ikkinchisi ota-bobosidan «boykalon» o‘tgan qo‘ychi Sultonbek edi. Ular supaning ikki tomonida, bir-birlariga ro‘baro‘ yonboshlab harsillashar, ba’zan bir-birlarining semizliklaridan kulib, do‘stlarcha yengil hazillashib qo‘yishar edi. Mehmonlarning aksari o‘rta yoshli — O‘ttiz-qirq orasidagi odamlar edi. Ular achchiq choyni sipqirib, savdodan, xotindan, banka muomalalaridan so‘zlashar, toshkentlik mashhur bir boyning xasisligi haqida eng keyingi, hali hech kimning qulog‘iga chatilmagan latifalar suhbatga «rang» berib turar edi. Bu yerdagilar esa o‘zlarini «tanti», balki «xotamtoy» deb hisoblar edilar... Qo‘rg‘ondan — ichkari hovlidan Mirzakarimboy chiqib keldi. Mehmonlarga: «Zerikmadingizlarmi?» deb, supaning bir chetiga o‘tirdi. Cholning hurmati uchun mehmonlar oyoqlarini yig‘ib o‘tirishga urindilar. — Bahuzur yoyilib o‘tiraveringlar. Dalada yoz pallasida yoyilib o‘tirish — rohat,— dedi mehmonlarga murojaat qilib boy. Gap-so‘z bir-biriga ilashmadi: chol oldida xotinlar haqida so‘zlanilmadi, xasis boy to‘g‘risidagi latifalar ham tugadi. Sultonbek pishillab mudray boshladi. — Mulla Abdishukur,— Mirzakarimboy mehmonlardan biriga murojaat qildi,— olamda nima xabarlar bor, gapirsangizchi. Ko‘pdan buyon siz bilan suhbatlashishga to‘g‘ri kelmadi. Abdishukur manglayi tirishgan, ko‘zoynakli, etsiz, qoramtir yuzi ichiga botgan, qisqa mo‘ylovining ikki uchini ingichka burab, burnining kataklariga yetkizgan, zamonasiga nisbatan qisqaroq kamzul kiygan o‘ttiz besh yoshli, oriqqina kishi bu yerdagilar orasida hamyoni quruq, so‘zga to‘liq shu edi. Toshkentning «Askiya» mavzuida otasining bir parcha yeri bo‘lgan. Butun oilasi bu yerga pomidor, piyoz, rediska, karam va hokazo rezavor ekib, mumkin qadar eldan burunroq bozorga chiqarib, «pul» qilishga tirishar edi. Abdishukur bu yo‘ldan ketmadi. Mahalladagi maktabni bitirib, madrasaga kirdi. Madrasa hujrasiga tiqilib, moddiy qiyinchiliklar ichida to‘rt yil o‘qidi. Keyin madrasa ilmlaridan ko‘ngli soviy boshladi, chunki imom bo‘lish uni sira qiziqtirmadi. Buning ustiga u mudarris ham mullavachchalar bilan yaxshi chiqisha olmadi. Tahsilini chala qoldirib, madrasadan chiqdi. Tahsil uchun Istambul yoki Misrga jo‘nash orzusi, mablag‘ yo‘qligidan, amalga oshmadi. Bir qancha vaqt bekor yurgach, «ishbilarmon» amakisiniig yordami bilan, nihoyat, bir boyga mirza bo‘ldi va xizmat uchun To‘qmoq shahriga jo‘nadi. Bu yerda bir tatar savdogarining xizmatiga o‘tib, Qozonga ketdi. Qozonda uch yil yashadi. Tatar savdogarlari orasida aylanarkan, uni-buni tanidi. Yoshlar bilan ham bir qadar aloqa bog‘ladi. Gazeta-jurnal mutolaasiga odatlandi. Toshkentga qaytgach, u o‘zini eng «ko‘zi ochiq» va «yangi fikrli» musulmonlardan hisoblab, «usuli jadid» maqtablarini ochishga tashqivot yurgiza boshladi. Shoirlik iste’dodidan tamom mahrum bo‘lishiga qarmay, u «millatni uyg‘otish» uchun vazni buzuq, fikri sayoz, rangsiz nazmlar yozdi. Hozir muntazam ravishda turk va tatar matbuotini ta’qib etadi. Tatar ruhoniylaridan Musabegiev va Rizaiddin Faxritdinlarni buyuk olimlar deb biladi. Turk adibi Ahmad Midhatni yagona «xazinaiy ilm va urfon» hisoblab, topinadi. Ruschada kitob mutolaa qila olmasa ham, lekin mukallima tiliga ancha-muncha epchil. U bolalik chog‘ida dadasi bilan birga yangi shaharda rezavor sotib yurgandayoq ruschaga tili yugurik bo‘lib qolgan edi. Abdishukurni ba’zilar «zakunchi» deydi, ba’zilar «dahriy» deydi. Hozirgi kunda Jamolboyning prikazchigi, do‘sti va kengashchisi. Kecha u xo‘jayini bilan izvoshga o‘tirib, bu yerga mehmon bo‘lib kelgan edi. U qutisi ustiga «Roza» deb yozilgan papirosni qo‘liga olib, gugurt chaqmasdan ilgari. Mirzakarimboyni qanoatlantirishga tirishdi. — Taqsir, olamda gap ko‘p... Yer yuzida bo‘lgan jami voqealarni har kun gazetalar yetkazib turadi,— dedi va eng so‘nggi xabarlar bilan eski xabarlarni aralashtirib, birmuncha ma’lumot berdi. Keyin islom olami masalalariga ko‘chdi, bo‘lib o‘tgan «Bolqon muhorabasi»ni tilga olarkan, urush voqealarini tinglashni yaxshi ko‘rgan Mirzakarimboy darrov uning so‘zini kesdi: — Qaysi qiron qaysi qiron bilan urushdi? Bolqon urushidan xabarsiz bir musulmon boyining savoliga u ichidan afsuslansa ham, lekin buni sezdirmadi, avvalgi tur bilan gapini davom ettirdi. Bu urushda qaysi davlatlar ishtirok qilganini va urushning oqibatini so‘zladi. — Bulg‘or, Yunon hukumatlari deysizmi? Bachchag‘arlarning nomlari juda xunuk ekan-da!— dedi bir savdogar. Abdishukur davom etdi so‘zida: — Butun olami islomning xalifasi Sulton hazratlari bu urushda tanho qoldilar, askarlari qattiq mag‘lub bo‘ldi. Musulmonlarning ittifoqsizligi, bir-birining holidan xabarsizligi natnjasida islomning obro‘sini tushirgan bunday foji voqealar ro‘y berdi... Xususan biz, Turkiston musulmonlari chuqur g‘aflatdamiz. Agar biz jahdu jadal qilib bu jaholat botqog‘idan qutulmasak, taraqqiy yulini tutmasak, boshqa musulmon mamlakatlari bilan ittifoqni mahkamlamasak, yaqin o‘rtada biz, musulmonlarning muqaddas yerlarimizni ham xristianlar bosib oladilar. Makkaiy Mukarramani, Madinaiy Munavvarani ham ular to‘pga tutishdan toymaydilar. — Bir narsaga oldindan hukm etish to‘g‘ri emas, Abdishukur,— salmoqlab dedi Mirzakarimboy,— har bir ish Olloning buyrug‘i bilan bo‘ladi. «Burnidan tortsa yiqiladigan», kuchsiz, xunukkina kishi — bazzoz Abdulxoliqboy qoshini chimirib, ingichka, xotinchalish ovozi bilan gapga aralashdi: — Siz oq-qorani tanigan odamsiz, Abdishukur. Bir narsani aslo yoddan chiqarmangki, Ka’batulloga hech bir kofirning qadami tegmas, inshoollo, nainki kofirlar bosib olsin, to‘pga tutsin! Nimaga desangiz, har bir musulmonga ma’lumki, Muhammad alayhissalomning qabr shariflari bor u yerda, yana u yerda qancha aziz-avliyolar yotibdi. U yerni Olloning o‘zi saqlaydi. Biz bir bandamiz, ammo aqlga sig‘adigan narsani so‘zlaymiz. — Xudoning uyiga kofirning zambaragi tushadimi!..— so‘zga kirishdi chinnifurush Tojixonboyvachcha,— O‘tgan yil amakim hajdan keldi. U kishining aytishiga qaraganda, payg‘ambarimizning qabrlari ustidan kaptarlar ham uchib o‘tishga jur’at qilolmas emish, shunday uchib kelib, ziyorat qilib, yondamalab, yana qaytarmish. — Qudratli parvardigor, shak keltirib bo‘lmaydi,— deb ming‘illadi Mirzakarimboy. Qalin, go‘shtdor labini sekin qimirlatib, Sultonbek so‘z oldi: — Rostini aytsam, shu zamonda gap-so‘z qaynab ketgan. Lekin birovining ham ma’nosi yo‘q, birida ham maza-matra yo‘q. Hammasi bosh og‘rig‘i gaplar. Bilmadim, bo‘yoqchining nili buzilganmi, yo oxir zamon yaqinlashib, ya’juj-ma’juj xuruj qilganmi?—Sultonbek atrofidagilarga ko‘l yugurtdi. Keyin burnini kavlab, harsillab davom etdi.— Har xil tirranchalar paydo bo‘libdi. Abdishukur ularni yaxshi taniydi,— istehzo bilan Abdishukurga qarab qo‘ydi,— tirranchalar har qadamda bo‘lmag‘ur maslahatlar berishadi. Shu yaqinda yor-do‘stlarim bilan o‘tirganimda, so‘z to‘y ustida bordi. Shu yil kuzda o‘g‘limni to‘y qilaman, degan niyatim bor, deb ulardan maslahat so‘radim. Yaxshi-yaxshi maslahatlar berishdi. Lekin mahallamizda gazet o‘qiydigan bir «shumtaka» bor, u haromi nima deydi? «Sultonbek aka, siz shariatga qarab, mavlud to‘yi qiling; butun yurtga ibrat bo‘lsin: «Sultonbekdek bir davlatmand o‘z o‘g‘lini mavlud to‘yi bilan kesdi, deb gazetaga yozaman», deydi... «Uka, u to‘ying qalay bo‘ladi?» «Yigirma-o‘ttiz odam chaqirasiz, mavlud o‘qiladi. Mana shariat to‘yi...» deydi. Buni eshitib, azbaroyi xudo, tutaqib, isitmam chiqib ketdi. «Arvoh oshi» bermayman, o‘g‘limni to‘y kilmoqchiman, to‘y, dedim. Uch biya, yigirma bir dona qo‘y so‘yaman, nog‘ora-karnay bilan uch kun osh beraman; ota-bobom haftalab to‘y qilgan odamlar, dedim. Xo‘sh, bu tirranchalar birovning to‘yiga nimaga aralashadi? Gazetangni o‘qib yuraver. Men katta to‘y qilsam, o‘z o‘g‘lim uchun qilaman, o‘z pulimni sarf qilaman. Menda ham orzu-havas bor. Agar shariatimiz mavlud to‘yini buyurgan bo‘lsa, nega ulamolarimiz hech nima deyishmaydi? Madrasa tuprog‘ini yalamagan u tirrancha qayoqdan shariatni biluvchi bo‘lib qoldi? Yana shunisiga dog‘manki, ba’zi bir boylarimiz, ba’zi savdogar bolalari ularning so‘ziga ishonadi. Mana Azimhojining o‘g‘li Tursunboyvachcha yangi maktab ochishga urinib yuribdi. Tunov kun biznikiga kelib, meni ham avray boshladi. Bir o‘g‘lim qorixonada o‘qiydi, bir o‘g‘limni Xadradagi o‘ris maktabiga berdim, shu bas dedim.— Sultonbek so‘zlab charchaganday, yostiqqa og‘ir yonboshlab qip-qizil bo‘ynidai va charx tovoqday yuzidan terini arta boshladi. — Xadradagi maktab bolalarimizga kifoya qiladi-ku, yana qanday maktab lozim?— dedi bir savdogar. Abdishukurning tili qichib, yangicha to‘y haqida, ulamo, shariat va maktab to‘g‘risida mufassal izoh bermoqqa chog‘langan edi, lekin so‘zni Hakimboyvachcha ilib ketdi. U yangi maktabga qarshi bo‘lmadi. Lekin, yangi maktabda «Qur’on karim» va boshqa diniy darslarning ko‘proq o‘qitilishi kerakligini ta’kidladi. To‘y to‘g‘risida shunday dedi: «Shariatda isrofgarchilik buyurilmagan, deb eshitamiz. Ammo, to‘y to‘g‘risida ulamolarimiz yo‘l ko‘rsatmaguncha, yoshlarning gapiga e’tibor qilib bo‘lmaydi. Zeroki, xalqning otasi, shariatning homiysi yolg‘iz ulamolarimizdir. Yoshlar «yangi fikr», «eski fikr» degan gaplarni yig‘ishtirib, ulamolarimiz bilan qo‘lma-qo‘l ishlashlari, ulamolar oldida adab saqlashlari kerak. Ulamodan tashqari shariat ishlariga aralashish — shariatga raxna solish, uni buzish bilan baravar. Buning oqibati, albatta, yomon. Ulamolarga aslo til tegizmangizlar, Abdushukur!» Hali va’z etishga oshiqqan Abdishukur, endi sukut qilishni lozim bildi, faqat, Hakimboyvachchaga iljayib qarab, uning so‘zini bosh qimirlatish bilan tasdiq qildi Bir zum cho‘zilgan sukutni Salimboyvachcha buzdi. — Ulamolarimizda ham ayb ko‘p,— akasiga qarab dedi u,— bid’at ishlarni yo‘qotish o‘rniga, ularni himoya qiladilar. To‘y-hashamlarda bo‘ladigan isrofgarchilikni ular man qilmaydilar. O‘zlari to‘yma-to‘y yurishni, yarqiroq choponlar kiyishni yaxshi ko‘radilar. «Boylar to‘ylarga sarf qiladigan pulni savdoga ishlatsin, teatr ishlariga bersin» deydi yoshlarimiz. Bu to‘g‘ri narsa. Ulamolarimiz gazeta o‘qigan odamlarni ham «kofir» deb hisoblaydilarku, bu jaholatdan boshqa narsa emas. Mehmonlar uning gapiga yaxshi e’tibor qilmagan bo‘lsalar ham, Mirzakarimboy o‘z o‘g‘liga o‘qrayib, boshini quyi solganini hamma sezdi. — Ukamiz Salim,— dedi Hakimboyvachcha,— og‘ziga nima kelsa, shuni valdirayveradi. O‘rtoqlari haligi tirranchalardan... Salim indamadi, soatining oltin zanjirlarini o‘ynab, avvalgiday o‘tiraverdi. — Shu teatr degani nima? Ot o‘yinimi?—Abdishukurdan so‘radi choyfurush Sadriddinboyvachcha. — Tamom boshqa narsa u, Sadriddin aka! Bir karra ko‘rsangiz, u har kim uchun bir maktab ekanini anglaysiz,— dedi Abdishukur. — Men ko‘rdim teatrni,— hovliqib, pixillab so‘zga kirishdi paxtachi Jamolboy, — Abdishukur qiziqtirgan edi, borsam boray dedim... Siz uni maktab deysiz. Abdishukur, qanday qilib maktab bo‘ladi u? Domla qani, shogird qani? Men borganimda bir ilmsiz bolaning bezori bo‘lib ketganini ko‘rsatishdi, xolos. — Maktab emas, ibrat deng,— kimdir izoh berdi. — Menga qolsa hech nima emas,— davom etdi Jamolboy,— O‘sha kuni Abdishukur ham o‘ynadi. Qizig‘i shuki, men uni sira tanimay qoldim. Bu kishi ola bayroq to‘n kiygan, uzun soqolli, bilmadim, imommi, eshonmi bo‘lib chiqdi... Ovozidan ham tanimadim. Abdishukur, ovozni bunchalik boshqacha qilishni kimdan o‘rgandingiz? Hunaringga balli-e... Lekin, to‘g‘risini aytsam, ot o‘yini ancha l.shq. Bularnikini ko‘rib bo‘lguncha, yuragim tars yorilib ketayozdi. Nuqul gap. Tag‘in belatga besh so‘lkavoy to‘labman. Belat bahosi emas, yordamingiz, deb qo‘yishdi! Bir marta ko‘rdim, bas, endi yelkamning chuquri ko‘rsin.— Jamolboy hammaga bir-bir qarab, «qih-qih»lab kulib qo‘ydi. — Ilgari hayit kunlari Ko‘mirsaroyda qo‘g‘irchoqbozlik, «Chodir xayol!» bo‘lar edi. Endi nomini boshqa qilishibdi-da mazmuni. — O‘lmagan qul har nimani ko‘raverar ekan,— dedi Mirzakarimboy peshanasini qashib. — Bizning teatr hali yangi-da. Usta o‘ynovchilar yo‘q,— izoh bera boshladi Abdishukur,— madaniyatli mamlakatlarda teatrlar baland darajada bo‘larmish. Ko‘p ma’nidor narsalar ko‘rsatilarmish. Xalqning rag‘bati ham katta bo‘ladi, deb eshitaman. Yaqinda bir o‘ris advokat bilan so‘zlashdim. Maskov, Peterburg teatrlarini gapirgan edi, og‘zim ochilib qoldi. — Maskovga, Peterburgga ko‘p qatnadim, oylab u shaharlarda qoldim. Bir marta ham ko‘rmabman-da,— dedi bir mehmon. — U yerlar boshqa. Peterburg oqpodshohning poytaxti. U yerda har qanday ajoyib ishlar bo‘lsa yarashadi,— chedi Hakimboyvachcha. — Oqpodshoh ham borarmikinlar teatrga?— kimdir so‘radi Abdishukurdan. — Albatta, albatta boradilar. — A, ha!..— bu sado bilan uch-to‘rt kishi birdan o‘z hayratini bildirdi. Abdishukur tushida ham ko‘rmagan poytaxt teatrlarini maqtamoqchi bo‘lib, endi so‘z boshlagan edi, Yormat dasturxon keltirib, norin tayyor bo‘lganini bildirdi. Mehmonlar o‘rinlaridan turib, uvushgan oyoqlarini uqalab, kerishib, kim qo‘l yuvishga, kim «tahorat ushatishga» tarqaldi. IV Yo‘lchi otxonaning bir tomoniga uyilib, sasib-bijib yotgan go‘ngni katta yerga eltish uchun aravaga tashimoqqa kirishgan edi. Uch hafta qadar bu yerda yashab, boy tog‘aning hamma yumushlarini yaxshi bajargani va mehnatga layoqatini, uquvini yaqqol ko‘rsatgani uchun boy unga katta yerga chiqib paxtada ishlashga buyruq bergan edi. Birinchi qopni darvozaga olib chiqib aravaga to‘qish oldida, Yormat uzoqdan qichqirib, uni to‘xtatdi: — Bu kun jo‘namaydigan bo‘ldik. — Nega? — Tog‘angizning xotinlari kelinlari bilan birga bir qudanikiga tug‘uriqqa borar ekanlar. Arava kerak. — Xo‘jayin koyimasmikin? — Ertaga jo‘naymiz-ku. Javobini xotin xo‘jayin beradilar. Boyoqish xotinlar ham bir yayrab kelsin-da. Yo‘lchi qopni devorga tirab qo‘yib, darvozaning yonidagi kichkina supachaga o‘tirdi. Yormat chelak bilan aravaga juda ko‘p suv sepdi. So‘ng, yaxshilab supurdi. Otga chig‘anoqli asboblarni taqib, yolini qizil lattalar bilan, o‘rib, otning atrofida aylanib, unga juda zeb berdi. Otni qo‘shgandan keyin aravaga qalin namat soldi, ustidan ko‘rpacha yoydi. Uning har bir harakati, xotinlar uchun mumkin qadar qulay, o‘ng‘ay joy hozirlashga tirishgannni ko‘rsatar edi. Xo‘jayinlarning xotinlarini, bola-chaqalarini aravaga solib, dabdaba bilan mehmondorchilikka, olib yurishni u juda yaxshi ko‘rsa kerak, shuning uchun hozir mag‘rur va shod edi. Lekin u shodligini bildirmas, hatto qovog‘i soliqroq ko‘rinadi. Yo‘lchi bu kishining qiliqlarini bir daraja sinagani uchun, uning «bola tabiati»ga ichidan kulib o‘tiraverdi. Arava tayyor bo‘lgach, Yormat bir muhim narsani unutganday, bir yoqqa yugura ketdi. Allaqaydan kichkina narvoncha keltirib, aravaning orqasiga tiradi. Ko‘lini beliga qo‘yib, o‘zi ham shu yerda qaqqaydi. Xotinlar ancha kechikib chiqishdi. Avval banoras paranji yopingan qaynana — Mirzakarimboyiimg xotini, harsillab-gursillab, narvonchaning har pog‘onasiga qadam qo‘yganda «bismillo»ni takrorlab, aravaga o‘tirdi. Uning ketidan, biri ko‘k duxoba, ikkinchisi zangori duxoba paranji yopingan qo‘sh kelin — Hakim va Salimboyvachchalarning xotinlari chiqishdi. Xotinlarning bema’ni qiy-chuvi, arzanda bolalarning xarxashasi hamma yoqni tutdi. Yo‘lchi bolalarni bir-bir ko‘tarib, xotinlar orasiga joylashtirdi. Yormat ichkaridan bir necha savat moykulcha ham dasturxondan isi, bug‘i burqib turgan bir tog‘ara palov va hokazo olib chiqdi. Arava liq to‘ldi. Yormat aravaning har qismiga razm solib, keyin chaqqonlik bilan otga mindi. U yangi, «havaskor» o‘spirin aravakash kabi, gerdayib, yelkasini qiyshiq qilib o‘tirdi. Keyin «chu» deb otga qamchi urarkan, Yo‘lchiga qichqirdi. — Hov, yigit, kechagi chopiqni bitirib qo‘ying! Yo‘lchi chopiqqa tushmasdan avval soch oldirish uchun guzarga chiqdi. Mo‘ysafid sartarosh uni bequvvat shalaq kursiga o‘tqazib, kirdan qatirmalanib yaltiragan lungini bo‘yniga ilib, boshini ishqalay boshladi. Qattiq suyak panjasi bilan uzoq ishqaladi. Atrofda g‘uv-g‘uv pashsha oyoqlarga yopishadi, burun kataklariga suquladi, quloqni uzadi, bir zum tinchlik yo‘q. Yo‘lchi soch oldirib bo‘lguncha, qiynoq ichida toqatsizlandi. O‘rnidan turgach, bir «uh» tortib, yengillandi. Mo‘ysafidning kaftiga yarim tanga qistirib, choyxonaga o‘tdi. Choyxonachi ellik yoshlarda bo‘lgan yumaloq —«girdigum» odam, harakati juda sust, qarashlari yalqov. Bir so‘zni o‘n bo‘lib bazo‘r chiqaradi. Qarshidagi choyxonachi uchqun tegishi bilan guv alangalanuvchi qirindi bo‘lsa, bunisi alangani so‘ndiruvchi ho‘l to‘nka, choyxonada odam ko‘p. O‘rtada davra qurib, bir to‘da yigitlar o‘tiradi. Aksarining qo‘lida bedana. So‘zlar ham bedanabozlar ustida. Yo‘lchi zerikdi. Choy chaqirmasdan tashqari chiqdi. Choyxonadan nariroqda, ko‘cha sathidan bir oz baland turgan va chirik taxtalari o‘rniga yo‘g‘on-ingichka xodalar yotqizilgan ko‘prik oldida qovun ortgan arava to‘xtaganini va dehqonning behuda urinishini ko‘rdi. Aravakash yelkasini gubchakka tirab itarsa ham, ot to‘rt oyog‘i yerga mixlanganday, qimir etmasdi. Ko‘maklashuv uchun Yo‘lchi yugurib bordi. Otning jilovidan tortdi, aravakash g‘ildirakdan turtdi. Ot siljimadi. Ot qari va benihoya oriq edi, dumini qimirlatishga ham erinar, boshini quyi solib, chirkinlashgan ko‘zlarini ojiz javdiragan edi. Arava ham ko‘hna, yamoq-yasqoq, g‘ildirak temiridan unda-munda parcha-purcha qolgan, kegaylari shaloq... — Dehqon aka, ehtiyot bo‘ling, aravangiz nobop...— boshini chayqab gapirdi Yo‘lchi. — Bilaman, lekin iloj yo‘q, uka, shaharga borish kerak,— dedi dehqon arava orqasidan. Yo‘lchi otning jilovini bir bolaga ushlatib, o‘zi bir gubchakka o‘tdi. Ikkinchi tomonda dehqon. Yo‘lchi: — Oling, dehqon aka!..— kuch bilan itardi-da, otga: «chuh, jonivor!» deb qichqirdi. Orqadan itargan ikki kuchning ko‘magi bilan ot oldinga intildi, tirisha-tirisha aravani ko‘prikka olib chiqdi. Lekin shu onda, nimadir, «qars» etdi. Ot to‘xtadi. Yo‘lchi aravaning nimasi shikastlanganini payqamay, hayron bo‘lib turar ekan, aravaning tagidan dehqonning ayanchli tovushi eshitildi: — O‘qi ketibdi, ish pachava... Dehqon tuproqqa botib arava ostidan chiqdi. Ko‘ziga tushgan katta eski qalpoqni ko‘tardi, juldur choponning etagi bilan burushiq peshananing terini artdi. Yo‘lchi uning ichiga botgan, chuqur ko‘zlarida chorasizlik qayg‘usini, mashaqqat og‘irligini ko‘rdi. Uning oftobda kuyib pishgan, etsiz, yirik yonoqli yuzida ko‘z yoshimi, termi, har holda tomchilar yumalanar edi. — Xafa bo‘lmang, aka,— dehqomning yelkasini qoqib yupatdi Yo‘lchi,— falokat emas, arava sinadi, tuzatiladi. — Ot-arava o‘zimniki bo‘lsaydi, jarga qulab ketsa ham mayliydi. Kishiniki, uka. O‘zimda ulov yo‘q. Qovunim pishib chirib ketdi... Qo‘shnimdan ot-aravani bir kunga tilab olgan edim. Jilla bo‘lmasa, bitta chetanda olib tushay-da, sotib, bolalarga kiyimlik olay, deb xayol qilgan edim. Bola-chaqa qipyalang‘och, uh... Falokat kutib turgan ekan. Atrofda odam to‘plandi. Ba’zilar achinadi, ba’zilar tomoshabin. Mana, shu guzarning o‘spirin baqqoli ham yetib keldi, och itday alanglab, qovunlarni ko‘zdan kechirdi. — Qani, dehqon aka, savdoni qilaylik, qo‘lni bering... Otingizning dumi ostidan yulduz ko‘rinib qolibdi. Arava bo‘lsa almisoqdan qolgan, yana sinibdi. Shu ot, shu arava bilan shaharga yuk olib borarmidingiz? Shahar qayda!.. Uylamabsiz-da. Necha pul beray?— baqqol bidirlab, dehqonning qo‘lini ushladi. Es-hushini yo‘qotib, garanglangan dehqon dastlab indamadi. Yosh baqqol vaysayvergandan so‘ng bir uh tortib, sekingina dedi: — O‘n to‘rt so‘m berasiz... — E? O‘n to‘rt so‘m? Tushingizni suvga ayting. — Shaharda o‘n sakkizga «g‘ing» demay oladi. Noilojlikdan deyman-da. Qovunga qarang. Har biri tuyaning kallasiday. Juda saralangan. — Shaharga bora olmaysiz,— bidirladi baqqol,— qovunni ham ko‘rdim. O‘rtacha. Agar yaxshi bo‘lsa, xalq yeb, sizni duo qiladi, men o‘zim yemayman. Keyin, kim biladi, bir palakdan har xil qovun yetishadi. Dehqon bo‘lmasak ham, buni fahmlaymiz. Uch so‘lkovoy beraman, xo‘p deng!.. — Saksonta qovunga-ya? Uch so‘m?— dehqon teskari burildi. — Insof qiling, baqqolaka!—qichqirdi Yo‘lchi. Yana birmuncha odamlar Yo‘lchining so‘zini tasdiqladilar: «To‘g‘ri, insof qiling-da!» Baqqol, bu so‘zlarni eshitmaganday avrayverdi: — Men sizning foydangizni o‘ylayman. Arava kishinikimi? Qovunini tushirib olaman shu yerda. Anov yerda usta Toshpo‘lat bor, bilarsiz. Arava ishida farang! Qovunning puliga aravani tuzattirasiz. Egasi xafa bo‘lmaydi. Iloji bo‘lsa, yamatganingizni aytmang, koyib-netib yurmasin tag‘in. Tuya ko‘rdingmi, yo‘q, vassalom... Ilojsiz qolgan dehqon bahoni sekin kamaytirib, yetti so‘mga tushdi. Boshqa bir raqib ilmasin degan andisha bilan baqqol ham bir tangalab oshaverdi. So‘z bilan dehqonning boshini qotirib, nihoyat, to‘rt yarim so‘mga ko‘nishga majbur qildi... * * * Yo‘lchi chopiqqa tushdi. Kunning issig‘ida ketmon tashlarkan, fikri xayoli haligi dehqonda bo‘ldi: «Ajab dunyo ekan! Har yerda dehqonning ishi chatoq. Yeri bo‘lsa, ulovi yo‘q. Ulovi bo‘lsa, yeri yo‘q. Ko‘pida ikkisi ham yo‘q. Mana, men!.. Hozir qayoqqa qarasang, menga o‘xshashlar... Haligi dehqon qovun ekibdi. Qancha mehnat, qancha mashaqqat! Yolg‘iz o‘zi emas, butun uy-ichi bilan ishlagan, albatta. Dastlabki sotish bu xilda bo‘lib chiqdi. U molini sotmadi — suvga oqizdi. Yo‘q, suvga oqizgandan battar bo‘ldi. Loaqal o‘n besh so‘m turadigan qovunni to‘rt yarim so‘mga sotsin, buni ham birovning aravasini tuzatishga to‘lasin. Foydani tulki baqqol urdi. Voy haromi, nrinsof! Men bunday mo‘ltonini sira ko‘rganim yo‘q edi... Endi dehqon, o‘z otasining shahardan qaytishini to‘rt ko‘z bilan kutgan bolalari oldiga qanday boradi. Ularga nima deydi? Qip-yalang‘och bolalar: kiyim qani desa, nimani ko‘rsatadi? To‘y o‘rniga aza!..» Keyin o‘z ahvoliga, qishloqdagi oilasiga qayg‘urdi: «Men chiqqanimda uy qoq edi. Na bir siqim un, na bir qoshiq moy! Nima bilan tirikchiliq qilishadi? Ukam ishlaydi. Lekin yosh bola xo‘jayinnikida o‘z qornini to‘ydirsa bunga ham xursandman... Kuzda tog‘amdan pul olib yuboraman-da. Lekin qarindoshlarimiz o‘lgunday pishiq odamlarga o‘xshaydi. G‘irromlik qilishmasa mayli-ya...» Chopiqni tugatib, boyning bog‘iga keldi. Tashqaridagi supada bir qancha vaqt cho‘zilib yotdi. Yo‘lchining kelganini bilib, Hakimboyvachchaning to‘qqiz-o‘n yashar o‘g‘li Rafiqjon non olib chiqdi. Bir ayol qo‘rg‘on eshigida, betini ko‘rsatmay, bir choynak choy uzatdi. Yo‘lchi uni tog‘asining qizi ekanini faraz qildi. U supada choy icharkai, Rafiqjon u bilan so‘zlashib o‘tirdi. Bu bolani, esli deb uyda qoldirib ketgan edilar. U juda zerikib, nima o‘yin o‘ynashni, kim bilan o‘ynashni bilmas edi. Yo‘lchi uni ovutish uchun toldan bir novda kesib olib kichkina hushtak yasadi-da; «Ma, chal, mirshablarning hushtagidan ham yaxshi bo‘ldi», dedi. Rafiq puflagan edi, juda qattiq churilladi. Bola benihoya suyundi. Uni ko‘proq quvontirish uchun, Yo‘lchi yo‘g‘on qamish topib, ichini tozalab, bir qarichdan mo‘lroq qirqib oldi-da, unga no‘xat sig‘adigan bir necha teshiklar yasadi: «Mana bu nay», dedi. Nay ham durustgina chalindi. Lekin Rafiq buni darrov sindirib tashladi. — Uyda yaxshi nayim bor,— bolalarcha maxsus maqtanchoqlik bilan boshini sarak-sarak qilib gapirdi Rafiq. — Rostmi? Olib chiq, ko‘raman. Rafiq ichkariga yugurdi, bir zumdan so‘ng nayni olib chiqdi. Nay chinakam, chiroyli nay edi Kumushdan ishlangan bezaklarini Yo‘lchi diqqat va zavq bilan uzoq tomosha qildi. — Dadang sotib olib berdimi? Necha pul turadi, bilasanmi? — Bir marta allaqancha dutorchilar kelib, kechasi bilan bu yerda chalishdi. Keyin bittasi menga shu nayni berib ketdi. Chalishni bilmayman. Katta dadam: «Chalma, sen naychi bo‘lasanmi, yomon ko‘raman» deydi.;. — Ha, men chalib beraymi?— kulib dedi Yo‘lchi. — Bilasizmi? — Oz-moz. Yo‘lchi nayni labiga qo‘yib, butun zavqi bilan chala ketdi. Nay sadosining mayin to‘lqinlari tip-tiniq havoda yoyilarkan, go‘yo hamma yoq jonlangan kabi tuyuldi. Hayratdan Rafiqning ko‘zlari taka-puka edi: «Bu mardikor qanday qilib chaladi!» deb o‘yladi shekilli u. Yo‘lchi chindan ham nay chalishni bilar edi va yaxshi chalar edi. Yoshlikda poda boqib yurgan chog‘larida, qamishdan, har xil tog‘ yog‘ochlaridan nay yasar va poyonsiz dalalarda, qoyalar ostida, suvlar bo‘yida chala-chala vaqtini o‘tkazar edi. Ilgari katta naychi bo‘lgan, keyin ko‘zdan qolib, uyga qamalgan bir ko‘knori hamqishlog‘idan ham bir oz ta’lim olgan edi. Yo‘lchi bir kuyni bitirib: «durustmi?» deganday Rafiqqa kulib qarar ekan, qo‘rg‘on eshigidan qizning ovozi yangradi: — Rafiq, nayni kim chaldi? — Yo‘lchi akam... — A!.. Rostdanmi! Aldama! — Rost, mana qarang, boshqa hech kim yo‘q-ku. Qiz bir ozdan so‘ng, boshini ikki-uch topqir eshikdan chiqarib, yana yashirinib, allaqanday erka ovoz bilan dedi: — Ayt, yana chalsin... Yo‘lchi bir nafas taraddudlanib, boshqa bir kuyni chaldi-da, keyin nayni bolaga berdi. U boshiga qo‘lini qo‘yib, supaga cho‘zildi. Kelgandan buyon har kuni ilk sahardan ishga tushar, kun qorayganda bo‘shar, uyquga sira qonmas edi. Bir chimdim uxlash uchun ko‘zini yumdi. Faqat, bir nafasdan so‘ng yana ochishga majbur bo‘ldi, uzoqdan qiz qichqirdi: — Hoy, boqqa suv toshib ketdi, tez kirib bo‘g‘ib qo‘ying! — Hozir-hozir...— Yo‘lchi irg‘ib o‘rnidan turdi va ketmon olib yugurdi. Boqqa tashqaridan kiriladigan eshikchaga yetganda, qizning bolaga xitobini eshitdi: «Rafiq, sen supada o‘tir, o‘tkinchilar yana bir nimani ilib ketmasin!..» Yo‘lchi bog‘ ichida aylanib, «quloqlar»ni ko‘zdan kechirdi, hech yerda suv toshish alomatini ko‘rmadi. Hayron bo‘lib, alanglab yurganda, ishkom orasi shitirlab, qizning titroq, hayajonli ovozi keldi: — Ana shaftoli tagiga oqib boryapti-ku. —- Ha, shumi?— kuldi Yo‘lchi.— Zarari yo‘q, shildirab oqyapti-ku, opa, shu ham toshishmi? Bog‘dan chiqish uchun bir necha odim yurgach, ishkom ichida poyaga suyanib turgan qizga ko‘zi tushdi, uyalganidan bir zumda qizarib-bo‘zarib ketdi, ketmoniga tikilib qadamini tezlatdi. — Yo‘lchiboy aka, qaerga qochasie, zerikmadingizmi yolg‘iz? Yo‘lchining yuragi qattiq urib, quloqlari jarangladi, taraddud ichida to‘xtadi, lekin orqasiga qaramadi. — Mana bu uzumni oling, juda yaxshi pishibdi, qo‘limni qaytarmang!—dedi-da, yigitlarning ko‘nglini larzaga soladigan sho‘x, karashmali kulgi bilan kuldi. Yo‘lchi bu so‘zlarni eshitdi-da, o‘z quloqlariga ishonmadi, ko‘z oldi qorayib, qo‘rqa-pisa atrofga alangladi va kuchli taraddud ichida o‘ylab qoldi: «Yopiray, bu qanday qiz ekan! Uyat-hayo qani? Bu chindan tog‘amning qizimikan, yo boshqa bir... tavba!» Nihoyat, ichki bir turtki, anglashilmas bir kuchning sehrli ta’siri ostida, g‘ayri shuuriy ravishda orqaga — qiz tomonga qayrildi. U oyoqlarida mador qolmagan kabi, kalovlanib o‘zidan yigirma qadamcha narida, ishkom boshida turgan qizning yoniga keldi va uning qo‘lidan bir katta bosh qora uzumni oldi. Qizarib-bo‘zarsa ham, tezroq qochmoq istasa ham, nimadir uni ushlab qoldi. U, nima deyishni bilmay dam uzumga, dam uyalibgina qizga qaradi. Qiz o‘n yetti-o‘n sakkizga kirgan, o‘rta bo‘yli, bir qadar keng va qoramtir yuzli, ko‘krakdor, to‘lagina, lo‘ppigina qiz edi, burni bir oz beo‘xshovroq esa-da, lekin uning umuman yuz bichimi kelishgan edi. Bodom qovoqlari ostidagi kichik qora ko‘zlari, qandaydir noz va ehtiros bilan yonadi. Yo‘g‘on tim qora ikki soch o‘rimi, uning egnidagi oppoq shohi ko‘ylak ustidan balqib turgan ko‘krak orqali pastga, kindikka qadar tushib turadi. Ko‘ylak yengi tirsakka qadar shimarilgan, tiqmachoqday bilaklarida ilon boshli oltin bilaguzuklar yonadi. Qalin tok barglari orasidan siljigan quyosh nurlari uning yuzida, sochlarida tovlanib o‘ynaydi. Yo‘lchi uzumdan bir necha donani og‘ziga tashladi, peshanasida mo‘l-mo‘l oqqan terni yeng uchi bilan, dehqonchasiga artib, yerga qaradi. Ishkom poyasiga suyanib, yigitdan ko‘z uzmagan qiz, unga dalda berish uchun gapira boshladi. Qishloqdagi «amma»sining hol-ahvolini, tirikchilikni va bu yerdagi ish ham odamlar Yo‘lchiga yoqdimi, yo‘qmi— shuning singarilarni so‘radi. Yo‘lchi, goh-goh ko‘zlarini yerdan uzib, qisqa-qisqa javob berib.turdi. Qizning tovushidan, nafas olishidan, ko‘krak titrashidan, uning ehtiros va sirli hayajonda ekanini bildi va: «Juda sho‘x qiz ekan», deb o‘yladi. So‘ng uni birdan qo‘rquv bosdi: go‘yo, allaqanday yashirin ko‘zlar tevarakdan ularni poylab turganday sezildi. Bu sodda, samimiy, nomusli qishloqi qizning so‘zlarini oxirigacha eshitishga bardosh qilmay, tezroq qochishga intilarkan, qiz uning qo‘llarini ohistagina ushladi... — Qo‘ying opajon, ishim bor, ham yaxshi emas...— ayni zamonda ham qaltirab, ham yonib dedi Yo‘lchi... Ikkinchi bob I Mirzakarimboyning qizi Nurinisoning tabiatida yengillik bilan makr ustun edi. Uni sinamagan ba’zi ayollar, yengilligini ko‘rib: «Bir qop yong‘oqday shaldir-shuldur, quvnoq qiz ekan» desalar-da, lekin Nurinisoni yaqindan taniganlar u bilan har vaqt juda ehtiyot bo‘lib muomala qilar edilar. Otasining davlati, katta og‘iz, hovliqma va takabbur onasining erkalashi qo‘shilib, qizga ortiqcha g‘urur bergan, harakatlariga o‘zboshimchalik, qiliqlariga noz-karashma bag‘ishlagan edi. Ota va akalarining huzurida jilla oshib-toshmasa ham, ular yo‘q vaqtda qiz o‘zini «uy boshi» hisoblar, har bir ishda o‘z ra’yini o‘tkazishga astoydil urinar, o‘jarlik bilan qorani oq deb isbot qilishga tirishar edi. Uning qahqahasi bir lahzada arazga aylanar, qanday bo‘lmasin bir bahona topib, kelinoyilari va hatto onasi bilan ham tez-tez aytishib olar edi. Nuri kiyinishni, bezakni sevar edi. Zirak, bilaguzuk, zarqokil, qo‘ltiqtumor, tillaqosh zebigardon kabi zargarlar to‘qib chiqargan oltin, kumush bezaklarga goyat o‘ch edi, bunday qimmatbaho buyumlardan quti-quti yiqqan... Har hayit uch kungina yasanib-tusanib, og‘irligi taxminan bir pudga yetadigan haligi bezaklarini taqib, uncha-muncha boy oila qizlarini taajjublantirar, kambag‘al, hatto o‘rta hol oila qizlarini oyoq uchi bilan ko‘rsatib, tomosha qilar, «kelin ko‘rish»ga yurar edi. Qizini yer-ko‘kka ishonmagan, uning butun nuqsonlarini bir maziyat bilgan onasi Lutfiniso erining davlatidan mumkin qadar ko‘proq qo‘porib, shu kenja arzandasiga sarf qilish uchun urinar, bu qizni katta shavkat va dabdaba bilan uzatishni orzu qilar edi. Shuning uchun ko‘p yillardan buyon uning yagona mashaqqati — qizga bezak mollari tayyorlash, yangi nusxalar toptirish, chevarlarga tiktirish va hokazodan iborat, qo‘sha-qo‘sha palak, qo‘sha-qo‘sha paranji, uch-to‘rt uyni yasatishga yetadigan dorpechlar, gulko‘rpalar, choyshablar, elliklab qoziqlungi, yuzlab sanama ro‘mollar sandiqlarni to‘ldirgan bo‘lsa ham, bu narsa Lutfiniso va uning qizini hali qanoatlantirgan emasdi. Nurinisoning es-hushi erga tegish... U ikki, balki uch yildan buyon o‘z to‘yini kutar edi. Bu to‘g‘rida ichkarida xotinlar orasida, ko‘pdan buyon gap-so‘z qaynaydi, go‘yo erta-indin to‘y-nikoh bo‘ladiganday. Kelinoylari deyarli har kuni unga xushxabar topshirishadi: «Otaboy o‘rtaga kishi qo‘ydiribdi: kichik o‘g‘liga sizni so‘ratibdi»; yoki «Musabeklarnikidan yaqinda sovchi kelarmish. Salim akangiz gapirdi, yigit juda chiroyli emish...» Nuri bunday gaplarni beparvolik bilan eshitishga urinib boqardi: «Ayajonimning bag‘rida o‘tiribman-da, shoshmasalar ham bo‘lar edi». Lekin ichida sevinchdan yuragi qoq yorilayozar, quloqlari karnay-surnay ovozlarini, «tortishmachoq» hangamalarini eshitganday bo‘lar, ortiq sabr-qarori qolmas, kechalari uzoq o‘ylab shirin xayol qanotlarida uchar, sirli kechinmalarga sho‘ng‘ir edi. Faqat, kelinoyilarining xabari bir necha kun ichida birdan yo‘qqa chiqardi, ular endi boshqa bir boyvachcha go‘g‘risida shivir-shivir gaplasha boshlashardi... Mirzakarimboy qizini sevsa-da, «musulmon ota» va «ulug‘vor erkak» bo‘lgani uchun, u bilan ko‘p gaplashmas, «bolam-bo‘tam» deb ba’zi yumushlarni buyurar edi, xolos. Qizni ulg‘aytirmasdan, o‘n uch, o‘n to‘rtda erga berish — har bir musulmon ota uchun «farz» ekanini yaxshi bilar, qizining yoshi o‘n sakkizga yetib qolganidan ba’zi vaqt ko‘ngli xira bo‘lar edi. Lekin birinchi kuyovning fe’l-atvori unga ma’qul tushmagani uchun, kuyov bo‘lajak yigitni har yoqlama tekshirishni, sinashni istar edi: yigit boy va obro‘li oiladan bo‘lishi bilan baravar, aql ham nazokat sohibi bo‘lsin!.. Uncha-muncha boyvachchalarni chol nazar-pisand qilmaydi. Ba’zan yigit unga yoqsa, o‘g‘illariga ma’qul tushmaydi. O‘g‘illariga yoqqan kuyovdan yo uning oilasidan Mirzakarimboyning o‘zi biron qusur topadi. Akalarining mehmonlariga, bog‘ va shahar hovlisiga qatnab yuruvchi do‘stlariga va umuman yigitlarga, sharoitga ko‘ra, goh eshik tirqishidan, goh devor orqali, goh daraxtlar orasidan mo‘ralashni sevgan Nuriniso, Yo‘lchi bu yerda ishlarkan, uni ham uzoq-yaqindan ko‘p marta ko‘rishga muvaffaq bo‘lgan, u qomati kelishgan yosh yigitga o‘z yuragida kuchli bir intilish sezgan edi. Keyin bir necha kun o‘ylab Yo‘lchi bilan maxfiy uchrashuvga qaror qildi. Bu orzu kundan-kun kuchaysa ham, o‘ng‘ay fursatni kutdi. Nihoyat, uyda yolg‘iz qolgan kun o‘z orzusini juda ustalik bilan amalga oshirdi. Nuriniso bog‘da, ishkom ichida Yo‘lchi bilan uchrashib, uning kuchli qo‘llariga bir zum o‘zini tashlab, quchoqlash, o‘pishga uyatchan, sodda yigitni majbur etgach, bundan so‘ng uning xayoli kambag‘al, unutilgan qishloqi ammaning o‘g‘liga bog‘landi. Lekik uchrashuvni takrorlash mumkin bo‘lmadi. Chunki ertasiga Yo‘lchi katta yerga jo‘nadi. Mana hozir ikki haftadan buyon Nuri xafa, Yo‘lchining yaqin o‘rtada qaytishiga ishonmaydi. Katta yerga borish u uchun mumkin emas. U ba’zan onasiga deydi: «Oyi, ammam boyoqishning o‘g‘lini dadam musofirlar, mardikorlar orasiga qo‘shib qo‘ydi. Dadamda sira insof yo‘q-da. O‘z urug‘ini shu yerda ishlatsa ham bo‘lardi. Nima ko‘p — ish ko‘p ..» Qizining ichki maqsadidan bexabar ona loqayd javob beradi: «Ixtiyor mendami? O‘z urug‘i, qaerda ishlatsa dadang o‘zi biladi bolam», yoki «Unaqa bemaza urug‘larning uzoqda turgani tuzuk. Uning nimasi ortiqcha? Ishlagani kelgan ekan, ishlasin...» Yo‘lchi dalaga — katta yerga kelgan kundan boshlab, bundagi qarollar, mardikorlar bilan opoq-chopoq bo‘lib ketdi. U muloyim tabiati, soddaligi, oz bo‘lsa ham, mazali, ma’nili gapi, kuch-quvvati bilan odamlarga yoqdi. Yormat esa Yo‘lchini o‘z qo‘ltig‘iga olib, boshqalarga qarshi qo‘yishni istar edi. Chunki bu yerda qarol va mardikorlar u bilan yaxshi chiqisha olmas edilar. Yormat ular bilan birga yashab, birga oshab, birga ishlasa-da, ularga to‘ng muomala qilib, o‘zini xo‘jayinning sodiq vakili sifatida ko‘rsatganidan, hammaga yot ko‘rinar edi. Ular Yormatning ko‘z oldida unga qarshi bir nima demasalar ham, orqavoratdan uni masxaralashar, hatto so‘kishar edi: «Xo‘jayinning laychasi-ku, burnini bir qarish ko‘targaniga hayronmiz...» Yo‘lchi chakki odamlarni topmadi. Yormatning haqsiz yekaniga ishonchi kundan-kun ortdi. Yormat bu yerda doimiy yashamas edi. Uch-to‘rt kun ishlab, jo‘nab ketar, yana tez qaytib kelar edi. U oziq-ovqat bilan baravar, xo‘jayindan har xil buyruqlarni keltirar edi. Buyruqlarning ko‘pini xizmatkorlar Yormatning o‘zi to‘qiganiga ishonardilar. Yo‘lchi o‘z hamqurlari bilan birga tong shabadasida ishga tushar, quyosh tik kelganda ovqatlanib, to qorong‘ilik tushguncha yana mehnat qilar edi. Ba’zi vaqtda sug‘orish paytlarida, kechalari ham tinimi bo‘lmas, suvni uzoqdan haydab kelishga to‘g‘ri kelar edi. Yo‘lchi ba’zan yolg‘iz, ba’zan o‘z yoniga birovni hamroh qilib qancha jar, qancha to‘g‘on va quloqlarni kezib, suv keltirar edi. Suv tinchlik bilan kelmaydi. Suv o‘z yo‘lida bir necha yerda shovqin-suron, ur-sur ko‘taradi. Suv tepasida odamlar o‘t bo‘lib yonadi, boshqa vaqtlarda eng sokin, eng halim odamlar, suv boshida janjal chiqsa, so‘z va dalil o‘rniga musht bilan, ketmon ko‘tarish bilan ish ko‘rishga tirishadilar. Lekin Yo‘lchi suv janjalini juda yomon ko‘rar edi. Miroblar bilan og‘iz-burun o‘pishgan katta yerlilar, boy dehqonlar zo‘ravonligidan, ekini qurib qaqragan kambag‘al dehqonlarga do‘q qilib, g‘alva ko‘tarishdan nafratlanar edi. Bir kun u suvni kambag‘al dehqonga berib, o‘zi keyinroq olmoqchi bo‘lib qaytganda, Yormat uni odamlar oldida bo‘sh-bayovlikda aybladi. — Yigit serzarda bo‘lishi, yiqilsa yer tishlab turishi kerak. Bu nima, og‘izdagi oshni birovga oldirish? Bo‘yraday joyga sholg‘om ekkan odamga ham suvmi!.. Eh-he, paxtamizga qancha pul sarf bo‘ldi, buni tushunish kerak... Yo‘lchi pinagini buzmay, odatda gapirganday, dedi: — Hechqisi yo‘q, bechora odam ekan, duosini olay dedim. Ikki haftadan beri suv ololmay xunob ekan. — Balli,— qovog‘ini solib dedi Yormat,— oltin olma, duo ol, degan qadimgilarning so‘zi bor. Lekin duo olaman deb xo‘jayinga zarar yetkazish yaramaydi. — Bir ozdan keyin sug‘orsak, nima zarar bo‘ladi?— Yo‘lchi o‘qrayib qaradi Yormatga,— hech bir!.. Bir bechoraning ekini qovjirasa durustmi? Balki u odam butun bola-chaqasi bilan ekiniga ko‘z tikib yotgandir, ekini bitmasa, och qolar, yalang‘och qolar... Biz suvga serobmiz, dehqon chanqoq, juda chanqoq. — Suv hozirgi kunda tanqis, harna oldinroq kelgani yaxshi. Boy otam yerga ko‘p pul to‘kdi-ya. Yo‘lchi indamasdan teskari burilib o‘tirdi. Faqat, bunda mardikor ishlovchi qashqarlik Alioxun chiday olmadi shekilli, og‘ziga yangi solgan nosvoyini tuplab, so‘lagini siyrak soqollaridan cho‘ziltirib, tajang gapirdi: — Sizni egam so‘zga pichib qo‘ygan ekan-da. Suv xudoyimning mulkimi? Xaloyiq tekis ichadi. Men bilsam, boyning paxtasi suvni ortiq ichib turibdi. — O‘lma, Alioxun, so‘zingda bitta xato bo‘lsa, Oppoqxo‘jam ursin!— deb qichqirdi bir mardikor. O‘jar Yormat taslim bo‘lishni istamadi, ming‘illayverdi. Shu vaqtgacha boshini egib, xomush o‘tirgan qarol Shoqosim qaddini rostladi va o‘shshayib, titrab gapirdi: — Bizdan Mirzakarimboy hech vaqt zarar ko‘rgani yo‘q. Paxta yildan-yilga mo‘l bo‘lib, foydasi ham oshib turibdi. Bo‘lmasa, paxtani bunchalik kengaytirmas edi xo‘jayin. Mana, Hakimboyvachchaning ovozasi olamni tutadi, nimadan? Insof bilan gapirganda, Yormat aka, bizga o‘xshash xizmatkorlarning sho‘ri quridi. O‘zingiz bilasiz, to‘rt yildan beri bu yerda ishlayman, tinim yo‘q, ishdan boshim chiqmaydi. Lekin hali ham bir choponim ikki bo‘lmadi. Hali ham qish-yoz bitta choriqni sudrayman. Mana, xotinim yotib qoldi, yostiqdan boshini uzishga darmoni yo‘q. Kissamda sariq chaqa yo‘qki, bechoraning og‘ziga yoqar ovqat bersam... Durust, xo‘jayin beradi, lekin qarzga... Qarzga yo‘liqqandan ko‘ra, baloyi nogahonga yo‘liqqan yaxshi. Hammasini sinadik. Xotinimni ham kambag‘allik yiqitdi, bu yerdagi og‘ir ish nobud qildi. Bu tomonlarga andak fikr yurgizib, keyin gapiring, Yormat aka. Hamma bir nafas jim qoldi. Hamma o‘z yarasining yorilganini sezganday bo‘ldi. Shoqosim o‘rnidan turdi, etigining changini qoqib, ketmonni yelkaga olib, o‘z chaylasi tomon asta jo‘nadi. Yormat ham uning so‘zidan ta’sirlangan kabi, orqasidan g‘amgin tikilib qaradi-da, dedi: — Har holda fig‘on-nola yaxshi emas, har banda qudrat qalami bilan yozilganni ko‘radi. Dunyo o‘zi shunday yaratilgan. Yo‘lchi, chirog‘im, suvni tezlating! II Yoziing kuchi ketib, havo bir oz salqinlangan bo‘lsa ham, shamolsiz kunlarda quyosh tik kelgach, hali ham kishining boshidan olov quygan kabi kuydirar edi. Manglayini ro‘molcha bilan bog‘lab, yalang‘och holda ketmon urayotgan Yo‘lchi bilan yonma-yon ishlovchi Alioxun keng, qahva rang yuzidan terlarini artib, harsillab: — Qorinda hech nima qolmadi. Yo‘lchi polvon, xotin taloq Yormating bizni o‘ldirmoqchi shekilli. Pirimning haqqi, shu keldi-yu, oshdan, nondan baraka ketdi,—dedi. — Picha vaqt bor hali, Oxun. — Yo‘q, vaqt o‘tdi, qornimning o‘zi yaxshi soat, to‘g‘ri ko‘rsatib turibdi. Ular yana yarim soat ishlab, ketmonlarini yelkaga solib paxtazordan qaytishdi. Boy yerining yuqorisida, balandgina bir parcha sahn xizmatkor va mardikorlarning qo‘shxonasi edi. Bu joydan boyning butun paxta dalasi ko‘zga tashlanib turardi. Besh tup katta jiyda daraxti bu yerga har vaqt qalin soya tashlar, ishdan horib-tolib kelganlarga o‘z salqini, shabadasi bilan birpasgina orom bag‘ishlardi. Alioxun ham ko‘rpasi, ham choponi bo‘lgan juldurni jiyda butoqlari orasidan olib, pichan ustiga soldi va oyoqlarini keng yoyib, qo‘lini yostiq qilib cho‘zildi. Bir necha minutdan so‘ng turib, kir, moy bosgan qatirma do‘ppisi ichidan to‘g‘nalgan ignani oldi, qaerdandir ip topib, eski seryamoq ko‘ylagining yirtig‘ini tikishga o‘tirdi. Yo‘lchi uning yoniga cho‘qqayib, «chevar»ning ishini tomosha qila boshladi. Yoshgina qirg‘iz yigit O‘roz va boshqa mardikorlar ham kelishdi. Har qaysisi har tarafda cho‘zildi. Ba’zilari so‘zlashga ham madorsiz kabi jimgina mudradi. O‘roz har kungi odati bo‘yicha, jiydaga suyanib, o‘zi yasagan kichkina do‘mbirasini chala ketdi. Yo‘lchi hammadan ko‘ra bu qirg‘izni ko‘proq sevardi, uning do‘mbirasini zavq bilan tinglar, aksar kechalari u bilan suhbatlashar edi. Bundan sakkiz yil avval, u o‘n yetti yashar o‘spirin ekan, «Qarqara»ga qatnovchi bir qo‘ychi boy, yiliga sakkiz so‘mdan yollab, Toshkentga keltirgan. Boynikida uch yil ishlagan, lekin butun mahrumiyatlarga ko‘niksa ham, tayoqqa chiday olmagan. O‘z yurtiga qaytishga bir yil qolganda, xo‘jayini bilan achchiqlashib, boshqa bir yer egasiga qarol yollangan. Yangi xo‘jayinda ham ikki yil ishlab, ajralishga majbur bo‘lgan. So‘ng yana bir necha boylarda sargardon kezgan. Yurtiga qaytishga imkon topa olmagach, nihoyat, o‘tgan yil Mirzakarimboyga qarol bo‘lib yollangan, ust-boshi kir, uvada bo‘lishiga qaramay, chiroyli, xush-fe’l, yoqimtoy yigit edi. Qovoqlari va bir qadar yirik yuz yonoqlarining farqiga bormagan odam, uni aslo qirg‘iz demas, «sartcha»ni juda yaxshi gapirar edi. U Alioxunga tegajaklik qilishni yaxshi ko‘rgani uchun, do‘mbirasini chertib-chertib, gap otadi: — Alioxun, hammamizga bir kampir kerak edi, yaxshi bo‘libdi, o‘z ichimizdan chiqdi. Cholvorimni yamab berasiz-da! Ketmon tutishga odatlangan dag‘al qo‘llar, igna ushlashga, qatim tortishga kelishmaganidan diqqati oshgan Oxun bir ko‘zini qisib, tikishda davom etarkan, tovushi shang‘illaydi. — Sen hali go‘daksan, ochib yuraver... Musofirchilik qursin, jonga tegdi. Tikmasam ko‘ylakdan ajralaman... Kambag‘allik kishini yurtdan yurtga sudraydi. Besh-o‘n qog‘ozni belimga tugib, ust-boshimni but qilib, yurtimga o‘ynab ketay degandim, niyatga yetolmay turibman. G‘ariblik qursin, o‘z shahrimda igna ushlamagandim. Hech vaqt, azbaroyi xudo. Qizil gulday xotinim qoldi... Voh, voh, peshanam. Qizil gulday...— Oxun peshanasiga shartta urib davom etdi.— Yodimga tushsa, jigarim xun bo‘ladi.., O‘rozboy, shamol seni sahrodan uchirgan, unda nimang qoldi? — Xotin chindan bormi, yo anchayin hangamami?— kulib dedi O‘roz. Oxun: «Nahotki, yolgon so‘zlasam!» deganday labini burib, o‘rtoqlarcha o‘qrayib qaradi O‘rozga: — Aytdim-ku, xumso, qizil gulday. Qashqirning qizi, juvoni olmaday bo‘ladi. Sen sahro bolaga so‘zni uqtirish ham qiyin... — Mingta qal’adan dalam yaxshi, Oxun. Bizning qizlarimiz ham juda sho‘x bo‘ladi. So‘z bilan, noz bilan, hangama bilan yigitlarning ko‘kragiga o‘t soladi qirg‘iz qizlari. Men dalada har kun qizlar, kelinchaklar orasida yurardim, Yosh bo‘lsam ham, sevgannm bor edi. Juda suluv qiz, o‘lanchi qiz. Endi erga tegib, oldi-keti bolalar bilan to‘lgandir. Ovuldan chiqar kun kechasi dalaga chiqib, ikkovimiz talay vaqtgacha quchoqlashib o‘tirdik. U yig‘ladi, men yig‘ladim. Qolishga chora yo‘q. Otam meni boyga sotib, aqchani olgan, ularga ovqat, kiyim kerak... Jo‘naymiz, Oxun, sen Qashqarga, men «Qarqara»ga... — Yo‘l yo‘q devona, piyoda jo‘naysanmi? — Hamma gap pulda ekan, Oxun,— toshkentlik bir indamas mardikor so‘zga aralashdi,— men o‘ttiz qironning yurtini ko‘rmadim, lekin oqpodshohning o‘ttiz shahrini kezdim. Bir vaqtlar sayoq yigitlarga qo‘shilib qolgandim-da. Sayoq uchun ikki dunyo bir qadam. Shohmashrab ham shunday ekanlar: kechqurun bir shahardan chiqsalar, ertalab boshqa bir shaharning darvozasidan kirar ekanlar. — U kishi avliyo-da,— shaqillab qaynagan katta qora qumg‘onni keltirgan Yormat uning so‘zini kesdi,— Shohmashrab yo‘lga chiqsalar, xudoning qudrati bilan yerning tanobi tortilib, yo‘l qisqarar ekan. — Nega men uchun yerning tanobini tortib, yo‘lni qisqartirmaydi!— O‘roz qichqirdi. — Bu zamonda puldorlar uchun yerning tanobi tortilgan,— so‘zini davom ettirdi haligi mardikor.— Ko‘p joyni ko‘rdim. Puldorga sahroyam bamisoli jannat. Senlar yurtlaringni maqtaysanlar, yurtlaringda to‘q bo‘lsalaring, bu yerga kelarmidinglar? Rostmi? Mana men toshkentlikman. Bundan nima foyda? Pulim bo‘lsa, har qaerda gashtimni qilaman. O‘ttiz to‘rtga kirdim, hali uylanganim yo‘q. Paranji ko‘rsam, esim og‘adi. Kampir enam qiz qidira-qidira tinkasi quridi. Qaysi eshikka bosh tiqsa, so‘rasharmish: savdogarmi, bog‘i bormi, uy-joyi bormi? Mardikorni, xizmatkorni, kosibni odam o‘rnida ko‘rishmaydi bu zamonda... — Ahli savdogar yurtning guli bo‘ldi, uka!—dedi Yormat. — Bizlar yurtning tikanimi?—dedi Yo‘lchi. — Qani, choy ichaylik, ish qolmasin, kechqurun gaplashaverasanlar, og‘iz, quloq senlarniki...— qopdan yasalgan bir dasturxonni Yormat o‘rtaga yozdi. Alioxun o‘rnidan turib keng, sertuk ko‘kragini qavartirib, kerishdi, barmoqlarini qisirlatdi va jimjit mudragan uzoqliklarga ko‘zini tikib, yangroq ovozini baland qo‘yib birdan kuylab yubordi. Men safarga chiqqanda Yer eshigida qolgan. «Qachon kelasan, yor?» dap Qora ko‘zga yosh olgan. Kunda ko‘rmadim yorni, Kunida ko‘rarman dap. Umid uzmadim yordin, O‘lmasam suyarman dap... Odamlar jonlandi. Ba’zilari chindan, ba’zilari esa hazil-mutoyiba bilan Oxunning tovushini maqtashdi. Sodda va samimiy hangoma bilan choy ichilar ekan, daraxtlar orqasidan ho‘ngrab yig‘lagan tovush eshitildi. O‘tirganlar hayrat bilan u tomonga boqishdi. Yig‘idan ko‘zlari, qovoqlari qizarib shishgan Shoqosim yetib keldi. — Vafot qildi, jonkashim, dardkashim. Hozir qo‘limda jon berdi. Holimga voy! Hammaning halqumini iztirob bo‘g‘di, og‘zidagi nonni yutishni ham, tashlashni ham bilishmay qoldi. Bir minut qadar cho‘zilgan sukunatdan so‘ng Yo‘lchi, Alioxun va boshqalar Shoqosimga ta’ziya bildirib, uni yupatishga tirishdilar. — Ota-onasiga xabar bering tezroq,— maslahat berdi Yo‘lchi. — Bechoraning hech kimi yo‘q, yetim qiz edi. Ikki g‘arib bir yoqadan bosh chiqargan edik.— Yana qattiqroq yig‘lab yubordi Shoqosim va yig‘i aralash Yormatga yalindi: — Endi xo‘jayindan bir oz pul qarz keltirib bering. Bu kun shomgacha o‘z makoniga eltib qo‘yaylik. Chaylada, yosh bolaning oldida jasadni saqlash qiyin. — Kun issiq, ertaga qoldirib bo‘lmaydi...— dedi O‘roz. Yormat katta mushkulot qarshisida qolgan odam kabi, boshini tebratib bir tutam soqolini yula boshladi. — Xo‘jayinlar shaharda,— dedi u odamlarga qarab,— shahar borib kelgunimcha — kun tamom. Bugun ko‘mishga ulgura olmasmiz... — Xo‘jayinning ayollarida pul topilib qolar,— dedi Yo‘lchi kuyunib,— yo siz, yo man g‘izillab borsak... — Ularda pul bo‘ladi, bilaman. Lekin ayollarning fe’li tor. Kafanlikka doka berishsa ham katta gap,— dedi ming‘irlab Yormat. — Bir bechora oshnamizni qarzga botiraveramizmi?— bo‘g‘ilib qichqirdi Oxun va odamlarni bir-bir ko‘zdan kechirib davom etdi. — O‘likni ko‘mib kelish qiyin emas, lekin yo‘g‘on chiqimlari keyin keladi, bilasanlar. Hali Shoqosim ko‘p qarz so‘raydi. Hozir unga besh-olti so‘m kifoya: go‘rkovga ikki so‘lkavoy, domla imomga ikki qog‘oz, yug‘uvchiga bir so‘m. Ish tamom. — Osh-suv qilmasam bo‘lmaydi, Oxun aka!—dedi Shoqosim,— sho‘rlik xotin dunyoda nima ko‘rdi. Jilla bo‘lmasa o‘ligini odamday ko‘may, arvohi quvonsin! — Keyin qilasan!— Oxun odamlarga orqasini o‘girdi. Juldur choponini timirskilab, u yoq-bu yog‘ini ag‘darib, uch so‘mlik shaldiroq qog‘oz olib o‘rtaga tashladi va o‘rnidan turib qayoqqadir ketdi. Oxunning shafqatiga hamma chuqur sezgi bilan qaradi, bu his ularning ko‘zlarida, yuzlarida ravshan mavjlandi. Qirg‘iz O‘roz belbog‘iga mahkam chandib tugilgan bittagina so‘lkavoyni (kim biladi, buni qachonlardan beri saqlab kelgan u) chiqarib, sekingina tashladi. — Hammaga pul kerak, o‘lik ham pul bilan yuradi,— dedi toshkentlik mardikor va ishtonining lipasiga qistirilgan bir bo‘z xaltachani — hamyonni olib, tanga, chaqa aralash bir so‘mni sanab to‘kdi. Yo‘lchi shu chog‘da qancha aqchasi bo‘lsa ham berishga tayyor edi, lekin yonida bir siyqa tiyini yo‘q edi. Pul bergan o‘rtoqlarini quchoqlab o‘pgisi keldi, ular shu topda dunyoda eng himmatli, eng qadrdon, eng mehribon odamlar bo‘lib tuyuldi. Ko‘zlariga quyulib kela boshlagan tomchilarni yashirish uchun boshini quyi soldi. Yormat o‘rtadan pulni yig‘ib olib, kaftida qisdi: — Qolgan xizmat bizdan bo‘lsin, darrov ashqol-dashqolni tayyorlayman. Choyni ichib, sizlar ishga tushinglar. Jo‘na, Shoqosim, chaylangga! Hozir atrofdan ayollarni topib olib boraman. Ularsiz ish bitmaydi. — Yaxshiliklaringni ikki dunyoda unutmayman sira! Azalaringga emas, to‘ylaringga yordam qilay!— Shoqosim o‘z chaylasiga yugurdi. Kechki ovqat oldida, nim qorong‘ilikda, qarol va mardikorlar tiz cho‘kib, qo‘llarini qovushtirib o‘tirishdi, ularning boshlari egilgan edi. Yo‘lchi yoshlikda onasidan o‘rgangan qisqa bir surani o‘z bilganicha qiroat bilan o‘qidi. Hamma qo‘l ochib marhumaning ruhiga bag‘ishladi. Ovqat ustida hech kim ortiqcha so‘z so‘zlamadi. Faqat kimdir, shunday dedi: — Pokiza ayol ekan. Go‘ri naq saroyday keng-katta ochilibdi... III Quyosh botganiga anchagina bo‘lgan. Qorong‘ilik quyuqlasha borar, ko‘kdagi yulduzlar chamani ham borgan sayin yorqinroq chaqnar, havo badanga sezilarli sovir edi. Dalada ishning tig‘iz vaqti o‘tgani uchun mardikorlarga bundan bir necha kun ilgari javob berilgan, paxta terimiga qadar qilinajak ishlar Yo‘lchi, O‘roz ham Shoqosimga yuklatilgan edi. Yo‘lchi jiydaning ostiga pichanni qalinroq yoyib, ustiga choponini qiya tashlab yotdi. O‘roz daraxtga suyanib do‘mbirasini chertar edi. Kechaning jimjitligida do‘mbira mungli, yig‘lagansimon jaranglar edi. Qani bir nay bo‘lsa, Yo‘lchi ham chalsa-da, butun ko‘ngil qayg‘ularini, oila o‘chog‘idan ayrilgan g‘arib, tanho ruhning to‘lqinlarini kechaning sukut to‘la og‘ushiga quysa... Nay to‘g‘risida o‘ylar ekan, tog‘asining qizi Nuriniso va u kungi uchrashuv yodiga tushdi. Voqea butun tafsilotn bilan uning xayolida jonlanarkan, yigitlikning sho‘x havaslari yurakda bir lahza chayqalib ketdi, u iljayib qo‘ydi. Lekin shu vaqtgacha biron marta uni eslamagan edi. U kun Nurinisoning hiylasiga ilinib, shohi ko‘ylak ichida balqigan yumshoq, qizg‘in badanni o‘z quchog‘iga bir lahza, olishga majbur bo‘lib, so‘ng qocharkan, uni bir necha soat qo‘rquv va sirli, shirin hayajon quchsa ham, keyin tezda ko‘ngli sovigan edi: «Bu hiylakor qiz, juda quv qiz. Meni sevmaydi yurakdan. U yolg‘iz ersirab qolgan. Unga o‘yin kerak. «Teng — tengi bilan, tezak — qopi bilan». Mirzakarimboyning qizi bilan mening oshiq-ma’shuqligim ertakka ham sig‘maydi...» deb o‘ylagan edi Yo‘lchi. Ammo uning qalbi goh-goh boshqa bir qiz yodi bilan to‘lib-toshar edi. U, Yo‘lchi quyoshning olov selida cho‘milib, to‘nka kavlar ekan, uchragan kambag‘al qiz, uzoqdan unga qayrilib boqib, sof, sodda, samimiy tabassum baxsh etgan go‘zal qiz!.. Yo‘lchi hozir Nuriniso bilan bo‘lgan uchrashuvni eslarkan, yuragi, xayoli, o‘yi yana o‘sha begona qizga bog‘landi. Bir zum qarash bilan yurakka naqshlangan uning chehrasini yana ko‘z oldida jonlantirishga tirishdi va: «Kimning qizi u? Yana ko‘rarmikanman?» deb o‘z-o‘zidan so‘radi. — Shoqosim nashani urdi, hidini qara, butun dalani tutdi-ya, bay-bay... puhu...— do‘mbirani to‘xtatib gapirdi O‘roz. Salqin shamol past tomondan, Shoqosimning chaylasi tomondan, nashaning chuchmal, qo‘lansa hidini keltirar edi. Yo‘lchi O‘roz tomonga bir ag‘darilib so‘radi: — Ilgariyam chekarmidi? Nega chekadi? — Nega emish! Ahvoli tang. Kambag‘alchilik.... Yana buning ustiga xotindan ayrildi... — Chakki qiladi Shoqosim aka. Nasha bir kuni uni rasvo etadi. — Yo‘lchi, mana erta-indin qish keladi, to‘rt yashar o‘g‘ilchasi bilan nima qiladi u? — Nasha ahvolini o‘nglaydimi! Qiyinchilikdan qo‘rqish kerak emas, dadil bo‘lish kerak. To‘g‘ri yo‘l — shu. Ikkisi ham jim bo‘ldi. Qorong‘ilik orasidan bir otliq kelib chiqdi. — Shundamisizlar? Ish qalay?— Yormatning tovushi yangradi. Otni daraxtga bog‘lab Yormat kelib o‘tirdi. Atrofdan bironta tarvuz topib keltirish uchun O‘rozga yalindi. Keyin Yo‘lchiga yangi xabarni, to‘g‘risi, xo‘jayinning yangi buyrug‘ini bildirdi: — Tantiboyvachchanikiga boramiz ertaga. U kishi xo‘janinning kuyovi bo‘ladi. Juda xo‘roz odam. Ko‘rsangiz o‘zingiz ham hayron qolasiz. Asli oti Mir Ishoqboyvachcha, lekin Tantiboyvachcha deb ot olgan. Sizni u yerga eltaman-da, o‘zim qaytaman. — Hamisha o‘sha yerda qolamanmi?— ikkilanib so‘radi Yo‘lchi. — Yo‘g‘-e... hasharga borasiz, bir qancha kun. Yeri ham yaqin, bizdan bir oz pastroqda. Boy otaning buyrug‘i, uka. Yo‘lchi «ma’qul» dedi. O‘roz, qaerdandir, katta tarvuz keltirib, o‘rtaga qo‘ydi. — Yeng,— dedi u Yormatni turtib,— bizlarga to‘g‘ri kelmaydi, qornimiz och... — Nima, oziq bitdimi, qozon osmadinglarmi? — Qozon qaynatishga suvdan boshqa narsalar kerak bo‘ladimi? Yo oshqovoqdan moy chiqarsakmikai, Yormat aka!— dedi kinoyali kulish bilan Yo‘lchi. Yormat hech nima demadi. Har vaqt maqtaydigap pichog‘ini qinidan sug‘urib, tarvuzni kesdi. Bir pallasiii o‘zi olib, ikkinchi pallani Yo‘lchi va O‘roz oldiga qo‘ydi. Kecha sukutini nog‘ora va chirmanda sadosi birdan buzib yubordi. U juda yaqindan, go‘yo boy yerining etagidan kelganday tuyuldi Yo‘lchiga. Yormat pichoq uchiga ilgan garvuzni og‘ziga otmay, quloq solib mo‘ljalladi. — To‘g‘on chavandoznikida emasmi, O‘roz? — Aniq o‘shanikida. — Chavandoz qurg‘ur dunyoning zavqini biladi-da,— hasadlanib gapirdi Yormat.— To‘g‘on chzvandoz deganimiz shunday odamki, Yo‘lchi, umrini uloq, eiyofat, bazmda o‘tkazib keladi. Qancha marta beli, qobirg‘asi singan, oyoqlari majaqlangan: jamisi uloqdan... Yuzi ham tirtiq-mirtiq. Bu ham uloqdan. Qirqta jo‘rasi bor, hammasi serzavq, yuragi o‘g‘itli odamlar. Mana o‘shalarniki... — Davlati kattadir?—dedi Yo‘lchi beparvolik bilan. O‘roz javob berdi: — Yer-suv ko‘p, xizmatkor undan ko‘p, har kuni bozorga besh-o‘n arava yuk tushiradi... yana unga nima kerak? Yaxshi taniyman uni. Eski xo‘jayinning oshnasi edi. Xizmatkorlari ovqatdan toliqmaydi. Lekin, chavandozning jahli chiqsa, xizmatkorlarni tutib uraveradi, yoshmi, qarimi, surishtirmaydi. Shuning uchun odamlar unda uzoq ishlamaydi... — Katta ko‘ppak deng,— dedi Yo‘lchi. Bazm borgan sari qizimoqda, chirmanda gumburiga qo‘shilib, yalpi qiyqiriqlar eshitila boshladi. Yormat tarvuzni tugatib, to‘satdan taklif qildi: — Boramizmi? Rostini aytsam, uchib ketgim kelyapti. — Guruch orasida kurmak bo‘lamizmi?— e’tiroz qildi Yo‘lchi. — Borasanmi, O‘roz?.. — Yo‘q! — Yo‘lchi, yur, uka, menga hamroh bo‘l! Bir chetda o‘tirib tomosha qilamiz. Qirg‘izga do‘mbira bo‘lsa bas. Shoshma, sindiraman uni.— Yormat o‘rnidan turib, Yo‘lchining qo‘lidan sudradi. Juda yaqin tuyulgan bazmga yetish uchun xiyla yo‘l yurishdi. Ilgarilashgan sari bazmning butun dabdabasi aniqroq sezilib, Yormatni bezovta qilaverdi. Katta darvozadan kirish bilanoq u Yo‘lchidan ayrildi. Keng, yop-yorug‘ sahnda yigitlarga yumush buyurib, ko‘ksini jo‘rttaga baland ko‘targan, yakka kift, gerdaygan, suyakdor, bo‘ychan, xunukkina odam — chavandozga duch keldi, qo‘l uzatib ko‘rishmoqchi bo‘ldi. Lekin Yormatning qo‘li muallaq qoldi, takabbur chavandoz payqamaganday turtib o‘tib ketdi. Faqat, Yormat hech qanday qisilish, sarosimalik sezmadi, bo‘ynini cho‘zib, u yoq-bu yoqqa alangladi-da, odamlar orasini yorib kirdi, davradan joy topib, yengini shimarib chapak chala ketdi. Yo‘lchi yo‘g‘on terakka suyanib, tek turib davrani qurshagan odamlar orqasidan tomosha qila boshladi. Bazm butun shavkati, butun an’ana va odati, nahshiy suroni bilan davom ztadi. Yuzlarcha odam siqilib, chor burchak tashkil qilib o‘tirishadi. Bularning orqasida tek turgan odamlar, bir-birlariga zanjir bilan bog‘lanib qo‘yilgan kabi, zich va tig‘iz. Bular orasida yigitlar, keksalar, bolalar bor, hammalari atrofdan kelgan tomoshabinlar. Nog‘orachilar va chirmandakashlar terlab-pishib, o‘zlarini unutayozgan kabi, keskin sachrab, keskin to‘lg‘anib, goh qiyshayib, goh keskin silkinib chaladilar. Davra qurib o‘tirgan bazmchilarning harakatlari, qiliqlari, bo‘g‘iq nidolarini tavsiflashga til kifoya kilmaydi!.. Chapakka chidagan qo‘llarga, shart-shart savashlarga bardosh bergan ko‘kraklarga balli! O‘rtada o‘n olti-o‘n yetti yashar bachcha o‘ynaydi. U rangsiz, xipcha, «tekisgina», yana to‘g‘rirog‘i, «popukday» bola... Uning ustida yangi, yarqirab yoqabeqasam to‘n, ko‘k shohi belbog‘ni pastroq bog‘lagan. Oyoqlarida bejirim xrom etik. U yumshoq gilamlarda yengil uchadi. Atrofda bir to‘p yigitlar shoshib-pishib, baqirib-chaqirib har xil yumushlarni bajarishadi. Daraxtlarga osilgan katta lampalar ko‘zni qamashtiradi. Bir tomonda «chars-churs» bilan gulxan yonadi, u ba’zan juda baland alangalanib, kechaning cheksiz qora og‘ushidan katta nur o‘pqini yoradi. Daraxtlarda yengil olov pardasi titraydi. Nog‘ora cho‘pining tez urilishi, bachchaning chir aylanishi va kuchli, yalpi qiyqiriq bilan bazmning birinchi qismi tugadi. Odamlar birpasgina yoyilib, hoy-huy bilan qirilgan, qaqragan halqumlarini ho‘llasha boshladilar. Bir kecha minutdan so‘ng o‘rtaga chiroyli bir «qiz» tushdi. Nog‘ora va chirmandalar avvalgidan ko‘ra ohistaroq, yengilroq chalindi. «Qiz» ayollarga xos noz va qiliq bilan raqs eta boshladi. Egnida uzun qizil shohi ko‘ylak, kimxob nimcha, boshida shaftoli rang yorqin tovlangan ipak durracha. Mayda o‘rilgan qora, uzun kokillar beliga tushadi, yengil yo‘rg‘alagan sari yoyilib silkinadi. Bu «qiz» haligi bachcha edi. Yo‘lchi o‘z ichida: «Voy shaytonlar, rosa o‘xshatibdi qizga!» dedi-da, jimgina tomoshaga berildi. Nogahon davrada bir nima «pang» yetdi. Keskin, quloqni bitiruvchi bir tovush! Hamma birvarakay o‘rnidan sakradi, arining uyasiga cho‘p tiqilganday, duv ko‘tarildi, ko‘zlar ola-kula. Hamma ust-ma-ust qulashib, parokanda bo‘ldi, o‘rtada kishi oz qoldi, «qiz» — bachcha yiqila-qo‘pa qochib, o‘zini hovuzga otdi. Chakmon kiygan, yo‘g‘on, yumaloq, qoragina odam qo‘lidagi to‘pponchani mahkam ushlagan holda gandiraklab, so‘kinib, hovuz labida «ovini» qidira boshladi. — Otmang, qutqaringlar!—Sado daraxtlar bilan qurshalgan hovuzda yangradi. Yo‘lchi bir sakrashda zo‘ravonning oldiga bordi, to‘pponcha tutgan qo‘lni mahkam siqib, orqaga qayirdi. To‘pponch» «shaq» etib yerga tushdi. U kishi so‘kinib, butun kuchi va g‘azabi bilan Yo‘lchidan qutulishga tirishdi. — Kimsan o‘zing, saniyam otaman, qo‘shmozor qilaman qo‘yvor!— to‘pponchani olish niyatida tipirchilandi. Yo‘lchi uni mahkam quchoqlab ko‘tarib, bir qancha qadam nariga yeltib tashladi. So‘ng chavandoz va boshqa jo‘ralar yalinib-yolvorib, nihoyat, uni bir yoqqa sudrab ketishdi. Odamlar to‘planishib, bir-birlaridan so‘rashadi: — Yopiray, nima bo‘ldi? — Bachchaga achchiq qildi-da. O‘zi mast ham tez odam, ma’lum-ku. — Ajali yetmagan ekan, bola bechora sog‘ qoldi... — Naq boshimdan oshirib otdi. Tuproqqo‘rg‘ondagi to‘pday gumburladi savil... Yo‘lchi qo‘lini beliga tirab, bir chetda sokin turarkai, Yormat zarda bilan turtdi: — Yuring endi, jo‘naymiz! Yo‘lchi unga xo‘mrayib qaradi-da, izidan jo‘nadi, bir qancha minut ikkisi jim ketdi. So‘ng Yormat asabiylanib dedi: — Odam degan har nimaga aralashavermaydi. Qaerda g‘alva qo‘psa, qochavering: och qornim, tinch qulog‘im. Kimni himoya qilasiz? Bir bachchanimi? Uzingizni otib qo‘ysa, ish nima bo‘lar edi? — Yormat aka, insof qiling,— beparvolik bilan javob bera boshladi Yo‘lchi,— bir quturgan mast odam ko‘z oldimda kishini otib o‘ldirmoqchi bo‘lsa, men qarab turaymi? Bu odamgarchilik emas. To‘g‘ri, jon shirin, har kim o‘z jonini ayaydi, lekin odamning yuragida boshqalarga mehr bo‘lishi kerak, kerakli vaqtda ko‘maklashish kerak. O‘sha bachcha ham odam farzandi. Ota-onasi kambag‘allikdan uni bachchalikka sotgandir. Yo u yetim qolib, shu yo‘lga kirgandir. Uyinini ko‘rib, esingiz og‘di, yana yomonlaysiz. — Bilasizmi, Yo‘lchi, bu yerda kimni sudradingiz? — Yo‘q, kim o‘zi u it? — Ana xolos!.. Eh, bilib qo‘ying: Tantiboyvachcha — shu, tog‘angizning kuyovi-ya. Yo‘lchi qattiq kuldi. — Kim bo‘lmasin, mayli!—dedi Yo‘lchi.— Lekin u ablahga ham yaxshilik qildim. Yormat aka, ertaga boramizmi, unaqa odamlar juda kekchi bo‘ladi-ku? Yormat indamadi. Yo‘lchi hozir qilgan ishidan o‘zi xursand. Bir ko‘p odamlar unga rahmat aytdi, ba’zilari uning yelkasiga qoqdi. Ishi Yormatday toshko‘ngilli, qo‘rqoq odamga yoqmasa yoqmasin!.. Yo‘lchi o‘z manziliga qaytib, pichan «to‘shakka» cho‘zilarkan, haligi yerdan yana nog‘ora taraqladi: bazm! IV Vaqt namozasrga yaqin edi. Tantiboyvachcha kechagi bazm va ichkilik kayfini butun kun cho‘zilgan uyqu bilan tiniqtirib, qo‘rg‘on eshigidan bog‘ tashqarisiga chiqdi. Yum-yumaloq qornini silab, bir necha minut kezdi. So‘ng, hovuzda yuz-qo‘lini yuvib, supada yonboshladi. — Qambar, chilim keltir!— daladan qaytgan xizmatkoriga buyurdi. Qambar ixcham, yarqiroq mis chilimni olib keldi, «pishitib» xo‘jayinga tutdi. — Xo‘jayin,— odatdagicha takallufsizlik bilan dedi u,— bukun bir talay ish qildik. Qaynatangiznikidan kelgan yigit juda yaxshi ishladi. — Aha, keldimi? Durust! Qaynatam ishning ko‘zini biladigan odam. Xizmatkorlari bari yaxshi ishlaydi. Mana sen bo‘lsang, ovqat yeyishdan boshqani bilmaysan. — Ana, kelyapti,— ketmonni yelkaga olib, og‘ir qadam bosib kelayotgan Yo‘lchini ko‘rsatdi Qambar. Yo‘lchi hovuz bo‘yiga yaqinlashganda Tantiboyvachchaga ko‘zi tushdi. Jo‘rttaga dadil yurib ketmonni devor tagiga qo‘ydi-da, shoshmay, beparvolik bilan betini yuvdi, belbog‘ini yechib ohista artdi, so‘ng boyvachcha bilan ko‘rishdi. — Horma, yigit, o‘tirchi, — Yo‘lchiga boshdan-oyoq tikilib dedi boyvachcha. Yo‘lchi uning qarshisiga o‘tirdi. Tantiboyvachcha unga jilmayib, bir nimadan o‘kingan kabi, boshini tebratib dedi: — Kechasi bazmda bormiding? U yigit sen emasmi? — Men edim,— dedi Yo‘lchi. — Mastlik, qursin, toza mashmasha qilibman, he-he-he,— sovuq kuldi boyvachcha. — Xo‘jayin, har yerda bir g‘alva qo‘tarasiz. Asli nomingizni «To‘polonboyvachcha» qo‘yish kerak edi,— iljayib dedi Qambar. Tantiboyvachcha uni hazilsimon koyib, keyin Yo‘lchiga so‘zladi: — Birinchi o‘qdan xudo asradi bachchani, ikkinchi o‘qdan sen saqlab qolding. Otar edim, kayfim taraq edi. — Nimaga u bechoraga o‘q uzdingiz?—voqeaning sababini yaxshiroq anglash uchunmi, yo jo‘rttagami so‘radi Yo‘lchi. U bir nafas sukut qildi. Yirik, lekin qizil, mayda tomirchalar bilan qoplangan xira ko‘zlarini qisib javob berdi: — Bilmayman, tutgan choyimni olmadimi, yo qoshini uchirmadimi, xullas, jahlimni chiqardi, la’nati. Xo‘p, o‘tgan ishga salavot. Qalay, ekinlarimiz durustmi? — Ekinlar juda soz. Ayniqsa, kartoshka bilan sabzi mo‘l hosil beradi. — Aniqmi? Mana bu cho‘loq,— Qambarga ishorat qildi boyvachcha,— ancha-muncha yerga ekin ekdim degan edi. O‘zim yaxshi qaraganim yo‘q. To‘g‘risi, dehqonchilikka sira tushunmayman. Mana shu cho‘loqqa ishonaman. Cho‘loq bo‘lsa ham qo‘li barakali. Ekini har yil ham chakki bo‘lmaydi, shundaymi, Qambar? Sho‘x, gapdon yigit — Qambar bir oyog‘ini sudrab bosar edi. U ayyorcha kulib, sariq tukdan iborat qoshlarini chimirib so‘zlab ketdi: — Mirishoq aka, jilla bo‘lmasa, mehmonlarning oldida cho‘loq demang... Qani, chopishasizmi men bilan? — Chilimni sol, cho‘loq, hazilni bilmagan kal Fozil! To‘g‘ri, o‘zi cho‘loq-ku, lekin shamoldan tez uchadi, hayronman. Ham o‘zi dilkash yigit. Ishni puxta qiladi. Bir aybi shuki — cho‘loq. Xax-xax, xax. — Yerni maymoq oyog‘im gullatib turibdi, xo‘jayin. Qani, torting chilimni. Muchangiz sog‘ bo‘lsa ham chilim so‘rishdan boshqa ishga yaramaysiz! Tantiboyvachcha chilimni tortib, tutun orasidan Qambarga jiddiy tus bilan so‘zladi: — Toyni minib shaharga tush, ikki shisha kon’yak ol. Tez. Uhu, o‘hu... yo‘tal qursin! Asqar polvonlar kelishadi, tushundingmi? — Ehhe, ish katta-ku. Omad tilayman, yo‘taldan cho‘zasiz-da. Lekin, toy yo‘q, Mirishoq aka. «Kichkina chavandoz» uloqqa minib ketgan edi. — Yo‘rg‘ani min! Shu vaqtda, egar-jabdug‘i yap-yangi bo‘lgan, manglayiga tumorcha va munchoqlar osilgan semiz, chiroyli qora toychani yetaklab «kichkina chavandoz» kirib keldi. Bu, Tantiboyvachchaning o‘g‘li Obidjon edi. U o‘n uch-o‘n to‘rt yoshli, oriq, chayir bola, o‘zini kattalarday tutishga tirishsa ham, butun harakatlaridan «erka qo‘zi» ekani ko‘rinib turar edi. U toyni Qambarga topshirib, kiyimlaridan changni qoqa boshladi. — O‘g‘lim,— deb qichqirdi kulib dadasi,— kimniki oldi? — Tohir gubchakning jiyroni. Ot bolasi unga to‘g‘ri kelmas ekan. — Iya, Obidjon,— tirjayib gapirdi Qambar,— men o‘ylovdimki, uloqni taqimga bosib kelasiz, bu yerda qozon osamiz deb, quruq tomosha deng. — Shoshma hali, Qambar, qozoningni moy qilarman bir kun...— kibrlanib dedi Obidjon. — Hazratalining duldulini hech bir ot quvib yetgan emas, kitoblarda shunday yozilgan. Toy o‘ssin, naq duldulday bo‘ladi. Ammo, uloq olish uchun chavandoz bo‘lish kerak, kuch kerak, ukam Obidjon!— deb Qambar toychaning qorinbog‘ini bo‘shatib, qoziqqa bog‘ladi. Keyin xo‘jayindan pul olib, boshqa otda shaharga jo‘nadi. Tantiboyvachchaning mehmonlari shomdan so‘ng kelishdi. Ular bedapoyaga qaratib solingan ayvonga o‘tqazildi, to Qambar kelguncha, xizmatni Yo‘lchi bajarib turdi. Hammadan Tantiboyvachchaning chilimi zeriktirdi. Minut sayin ayvondan baqiradi: «Chilim». Chilim uning yonida. Lekin sarxonani yangilab, o‘t qo‘yib tutish kerak... Boyvachcha chilimni bir marta yengil tortish bilan kifoyalanadi, lekin bir zum o‘tmasdan, yana talab qiladi. Qambar kelib, o‘zining malaka orttirgan xizmatini bajara boshlagach, Yo‘lchi qorong‘i supadagi taqir namat ustiga cho‘zildi. Qambar bir lagan sovib qolgan palov keltirdi, o‘zi ham o‘tirdi. — O‘yin boshlanganga o‘xshaydi... O‘yinni juda qiziqib o‘ynaydi, xo‘jayin. Qarang, chilim yodidan ko‘tarildi. — Qanaqa o‘yin?— dedi Yo‘lchi. — Qimor...— sekin javob berdi Qambar. — A, mehmonlari qimorbozga sira o‘xshamaydi-ku. Domla imomlarday salla-kallali odamlar. — Qimorboz deb kimni aytasiz?— og‘zidagi oshi bilan g‘uldiradi Qambar.— Ko‘kragi ochiq, qo‘shbelbog‘, yakka kift chapanilarnimi?.. Yo‘q, qimorbozlarning uchchiga chiqqani bular. Sersoqol, katta sallali — eshonning o‘g‘li. Bularning bog‘ida har juma zikr bo‘ladi. Dadasi bo‘lmaganda zikrga o‘zi boshliq bo‘ladi. Muridlari juda ko‘p. Katta eshon. — Tavba! Eshon «gardkam» deb oshiq otadimi, a? — Bular qartada o‘ynaydi. Baribir qimor-da, qaytaga, bu yana yomonroq... Ha, ichishini so‘rang. Nomi ichkilik bo‘lsa — bas. Cho‘lda bir hafta suvsiz qolgan tuyaday shimiradi. Bo‘zami, aroqmi, musallasmi, kon’yakmi,— qo‘ymaydi eshon. — G‘irt palid odam deng,— dedi-da, eshonni o‘xshatib so‘kib qo‘ydi Yo‘lchi. — Chilim, cho‘loq! Qo‘liga olgan oshini laganga to‘kib, yugurdi Qambar. U chindan oyog‘i sog‘ kabi, tez yugurar edi. Yo‘lchi ichida o‘yladi: «Cho‘loq odam uchun xizmatkorlik qiyin, boyoqish Qambar bu kamchilikni bildirmaslik uchun yugura-yugura yugurik bo‘lib qolganda». Tantiboyvachcha har safar «cho‘loq» deb qichqirar ekan, Yo‘lchiga qattiq ta’sir qilar edi: «hazil emas, mensimaslik bu» der edi ichida. — Menga qarab o‘tiribsizmi? Olavering,— qaytib kelib dedi Qambar.— Xo‘jayinning karmoni o‘pirilganga o‘xshaydi, tolei yo‘q-da. Shu bu yil yutqizishdan boshi chiqmay qoldi. Nuqul «boy beradi». Davlat zo‘r, unchalik bilinmaydi, ammo, pirovardi yomon bo‘ladi. Ana shunda ko‘zi moshdek ochiladi. Bu xarajat, bu isrofgarchilikka tog‘ ham chidamaydi, do‘stim Yo‘lchi. — Boyvachcha nima ish qiladi?—dedi Yo‘lchi. — Ish?—«piq» etib kuldi Qambar.— Oshdan oling, keyin eshitasiz. Lagan bo‘shagach, Yo‘lchi qo‘lini tortdi. Qambar laganga barmoqlarini ishqab, yaladi. So‘ng laganni chetga surib, Yo‘lchiga juda yaqin o‘tirdi, ovozini pasaytirib, so‘zlay boshladi: — Hemirilik ishi yo‘q... Otasi o‘lganiga o‘n besh yil bo‘lib qoldi, shundan buyon har qanaqa ishni yig‘ishtirgan. Men hammasidan xabardorman. Bu odamnikida to‘rt yildan buyon ishlayman... Lekin shaharda bir mahallada bo‘lganimiz uchun, ahvolini obdan yaxshi bilaman. Xo‘jayinning dadasi katta boy edi, mol-mulkni behad yiqqan edi. Bir qancha do‘kon, yana yer-suv, yangi shaharda bir necha qo‘ralar... Chol o‘ldi, o‘g‘il yeb yotibdi: gap-gashtak, bazm, uloq, mehmon-izlom inchunin. Mulla, eshon, boy, qimorboz yog‘ilaveradi. Har kun norin, manti, shilpildoq, palov. Mana yaqinda shaharga ko‘chamiz. Haligi bir qarich bolani uylantirmoqchi. Qizni beshikda unashtirib qo‘ygan ekanlar. Shu bola xotinning ma’nisini biladimi?! O‘g‘li ham o‘ziga o‘xshaydi. Na o‘qishni biladi, na to‘qishni... Xadradagi o‘ris maktabga bir qancha oy qatnab, tashlab qochdi. Bolaning es-hushi uloqda, otda, yosh-yosh boyvachcha jo‘ralar bilan ulfatchilik qilishda. Ota-bola birlashib davlatni kemiradi. Hozir, eshitishimcha, uchdan biri qolgan emish. Bu ham sotilib-sovrilib shamolga uchadi. Uzoqdan Tantiboyvachcha bo‘g‘ilib baqirdi: «Chilim!» Qambar so‘zini kesib, xo‘jayinga yugurdi. Bir zumda qaytib, yana shivirladi: — O‘rtada pul xirmonday uyulgan. Oqpodshoning surati tushgan nuqul shaldirama qog‘ozlar-a... Qarasam, ko‘zimdan olov chiqib ketadi. Bir-ikki donasi menda bo‘lsa edi, qaerga borsam: «Keling-keling, mulla Qambar!» U yo‘q: «Cho‘loq Qambar, mo‘loq Qambar!» — Xo‘jayin tanti deb tanilgan ekan, tantiligini sizga ko‘rsatdimi, Qambar aka?— dedi Yo‘lchi. — Tanti, lekin bizga emas,— shivirladi Qambar,— O‘zining oshna-og‘aynilariga ham o‘ziga tantilik qiladi. Ziyofatlarini yegan odamlar unga Tanti ot qo‘yishgan. Menga ovqat beradi, kiyim juda to‘zisa, kiyim qilib beradi. Lekin, pulchadan yo‘qroq... Qo‘ldan berganga qorin to‘ymas, degan gapni bilasiz-ku! Ba’zi vaqtda uncha-muncha pul ham so‘rab olaman. Lekin, chirt-pirt bo‘lib qo‘ldan uchadi-ketadi. Oh, pul! Ikki tanobgina yer olsam, oz bo‘lsin, soz bo‘lsin deganday, qantday ish qilar edim. Ko‘rdingiz-ku, qancha yerga ekin ekkanman. Yolg‘iz o‘zim!.. Har yil xo‘jayinga arava-arava hosilot beraman. — Birov ishlaydi, birov rohatini ko‘radi, yering bo‘lsa mehnati ham, rohati ham o‘zingniki bo‘ladi. Pul yig‘ib yer oling, Qambar aka!— dedi Yo‘lchi. — Xizmatkor yolg‘iz o‘zini boqadi, bir tiyin ham tugishi qiyin. Xo‘jayinlarning ostonasi shunday la’nati bo‘lar ekan, hatlayman desang, oyog‘ingdan chalar ekan... Shu topda xo‘jayinning mast va asabiy tovushi yangradi: — Cho‘loq, «doruv» dan olib kel! — Musallasga gal keldimi?-— dedi Yo‘lchi. — Eshonning boshini xumga tiqaman!— deb kuldi Qambar va qorong‘ida yo‘qoldi. Yo‘lchi quruq namatga yotib, ustiga ko‘rpacha yopdi. Ko‘rpachadan zax hidi bilan ot shiptirining qo‘lansasi dimoqqa urdi. Buning ustiga mast qimorbozlarning baqirishi, yakkam-dukkam «xirgoyilari» qo‘shilib, Yo‘lchining uyqusini o‘chirdi. Ochiq qolgan oyoqlarini nima bilan va qanday yopishni bilmay, urinib yotarkan, boshida Qambar egilib shivirladi: — Uxladingizmi? — Yo‘q. — Ichasizmi? Ozgina quyib beray. Juda xushta’m musallas. — Sira tatib ko‘rgan emasman. Kerak emas. — Xa, xa, xa! Qambar birdan qattiq kulib, Yo‘lchining yoniga yonboshladi. Og‘zidan musallas hidi gurkirar edi. — Oz-moz ichib turilsa, zarari yo‘q,— gapga tushdi Qambar,— ba’zi vaqt, Yo‘lchiboy, yuragim tars yorilguday bo‘ladi, dunyo ko‘zimga qorong‘i ko‘rinadi. Ana shunaqa vaqtlarda xo‘jayindan bekitib bir-ikki piyola ichib olaman. Ba’zi vaqt o‘zi ham beradi. Asli, meni xo‘jayin o‘rgatdi. Ilgari bir qatra og‘zimga olmas edim. Goh-goh dunyoni o‘ylab, xo‘jayinga tan beraman: umr qisqa, besh kunlik dunyoda eavq surish g‘animat. Mana uning isqirt dadasi yemadi-ichmadi, ammo molini mozorga orqalab ketmadi. — Ziqna odammidi u?— boshini ko‘tarmay so‘radi Yo‘lchi. — Ziqnaning pir urgani edi. Xasisligini, isqirtligini hamma biladi: Kimsan terifurush falonchi boy! Lekin ko‘rgan odam yamoqchimi, bo‘zchimi deb o‘ylar edi. Qish-yoz oyog‘ida og‘ir sag‘ri kavush. Mahsi ham ming yamoq. Boshida kir, to‘zg‘igan salla, choponi ham qo‘sqi. Keyin, har vaqt yerga qarab yurar edi. Ko‘chada yotgan eski taqa, zanglagan mix, tugmacha, shunga o‘xshash balo-battarga ko‘zi tushsa, darrov olar edi. Korimga yaraydi bir kun, der ekan. Bir vaqt, yosh pallamda, ikki dona arava mixni qo‘limdan aldab olgan edi. — Rostmi? Picha lofi bo‘lsa kerak,— dedi Yo‘lchi. — E... so‘zlaganlarim daryodan bir tomchi,— davom etdi Qambar,— shoshmang, mana bunga quloq soling: kuz kelsa mahalladan bir to‘da bolalarni mana shu dalaga olib kelar, xazon supurtirar edi. Bir yil bolalar bilan men ham keldim. Juda ko‘p xazon supurib, qanorlarga miqtilab joyladik. Kechki paytda qattiq shamol turdi. Daraxtlarda to‘kilmay qolgan barglarni shirt-shirt yulib, har yoqqa uchiraverdi. Shamol zo‘rayib, daraxtlarni silkitgan sari, barglarini osmonga pirillatib uchirgan sari, biz sevinamiz. Boy bizlarni so‘kadi, oyog‘i kuygan tovuqday notinchlanadi. «Ota, nimaga xafasiz?» dedik. U nima dedi: «Xudoning bemaza ishlari ko‘p bo‘ladi. Qaranglar, daraxtlarimda bitta yaproq qo‘ymasdan, barini ko‘kka uchirdi». — Obbo, la’nati kalxamak! — Shoshmang, yana bir narsani aytib beray, buni cho‘pchak deysiz, lekin o‘ngkay chin so‘z. Boy yaxshi ovqatlarni — palov, norin, qazi-qartani yemas ekan. Palov me’damga mixdek qadaladi, qazi-qarta mijozimga to‘g‘ri kelmaydi, der ekan. Albatta, hammasi bahona. Har kun yovg‘on xo‘rdi, so‘k oshi qildirar ekan. O‘g‘li — xo‘jayinim — uylangandan keyin, ro‘zg‘orni yaxshilab, ovqatlarni mo‘l-jo‘l qila boshladi. Lekin juda yashirin. Otasining pulidan o‘g‘irlab, xarajat qilaveribdi-da. O‘zlari shiringina taom pishirib yeb, kechqurun boyga g‘ozi yo‘q, suyuq osh tayyorlab qo‘yishar ekanlar. Bir kun shahardan boy ertaroq qaytadi. Yo‘lda uchragan bir yaqin qarindoshini ham uyga boshlab keladi. Suyuq oshini kutib hovlida gaplashib o‘tirishadi. Lekii shu vaqtda bir chekkaga uyulib qo‘yilgan bir necha bog‘ pichan orasidan buriqsib tutun chiqa boshlaganini sal ko‘rib qoladi-ku. Bu nima, deydi-da, darrov pichanga yuguradi. Orasini yorib qarasa: damlog‘lik qozon chiqadi, tuvoqni ko‘taradi. Palovning bug‘i, shirin hidi guppa uradi. Mana shunda hamma sir unga ayon bo‘ladi. Tushundingizmi? Xotinlar palovni damlagan vaqtda, boy kelib qoladi. Ular qo‘rqqanlaridan o‘choq, qozon ustiga pichan tashlaydilar. Boy o‘z joyiga borib o‘tiradi. Bezgakday shaq-shaq titraydi, qarindoshi uni yupatishga kirishadi: «Xafa bo‘lmang, xudoga shukur, siz davlatmand odamsiz. Yesa, o‘z farzandingiz yeydi. Ko‘pdan buyon bu hovlida ikki qozon osiladi, biri sizga, biri o‘zlariga. Kechiring ularni», falon-piston deydi. Bu gapni eshitgandan keyin keksa boy boshini quyi solib birdan ho‘ngrab yig‘lab yuboradi. Obdan yig‘lab shunday deydi u: «Yeshim yetmishda. Ellik yil mol, pul qayg‘usida yurdim. Yaxshi yemadim, yaxshi ichmadim, yaxshi kiymadim. Mana umrim o‘tdi, nuqul azob ichida o‘tdi. Bular rohatda, men hasratda yashabman. O‘z ahmoqligimga yig‘layman, qarindosh!» Mana otasi qanaqa, bolasi qanaqa!.. — Axir, pushaymon qilipti-da, go‘rso‘xta,— dedi Yo‘lchi hayratda, yoqasini ushlab. — Pushaymon qildi, lekin behuda. Bir oyog‘i go‘rda edi-da. Shundan keyin bir yil o‘tar-o‘tmas o‘lgan. Qani, siz ayting — otasining yo‘li qalay, bolasining yo‘li qalay? — Ikkisi ham ahmoq. Ikkisining yo‘li ham, menimcha, gumrohlikdan boshqa narsa emas. Biri yig‘ib o‘lgan, biri yeb o‘ladi,— dedi Yo‘lchi sekingina. Qambarni xo‘jayin chaqirdi. Yo‘lchi uxlash uchun ko‘zlarini yumdi, lekin uyqusi o‘chib, xayollarga cho‘lg‘ondi. Ko‘zi yumilarkan Qambar hozirgina tasvir etgan xasis boyni tushida juda mudhish tasavvur etdi. Uning ko‘z oldida xasis boy dahshatli qiyofalarda jonlandi. Goh uning skeleti go‘ristondagi och itlar bilan qorong‘ida suyak talashadi, goh pichan orasidan topgan qozondan palovni ag‘daradi, mozor ichida bir qarich tilini osiltirib, quruq qozonni yalaydi. Goh kuchli bo‘ron orasida chirpinib faryod ko‘taradi, faqat og‘zidan xazon to‘foni uchadi... V Yo‘lchining hasharga kelgani Nurining qulog‘iga yetgach, unda sabr qolmadi, fursatni g‘animat bilgani uchun, uzoq o‘ylamadi. Opasini sog‘ingani va qovun polizni sayr qilishni bahona qildi-da, akasining o‘g‘li Rafiqjon bilan birga yo‘lga tushdi. Mana hozir uch kundan beri bu yerda, opasining bog‘ida yashaydi. Uning maqsadi Yo‘lchi bilan uchrashuv, albatta. U boshiga yengil bir nimani ilib, har kun bir necha marta bog‘ni va polizlarni aylanadi, kezadi. Lekin Yo‘lchiga yaqin kela olmaydi. Yo‘lchi ertadan kechgacha, dam u ekinda, dam bu ekinda. Qambar bilan birga ishlaydi. Shuning uchun dadillik qilib qaltisroq qadam bosishga qo‘rqadi, ham bu yer uncha qulay emas. Chunki devorsiz, keng, ochiq dala. Baxtiga qarshi, Tantiboyvachcha ham odatdagicha biron yerga yo‘qolib ketmaydi. Har kun mehmon, har kun tashqarida ichkilik, shovqin-suron bilan vaqt kechiradi... To‘rtinchi kun kechasi, xuftondan keyin Tantiboyvachcha o‘g‘liga buyurdi: — Anov kim, ha, Yo‘lchiga chiqib ayt. Ayvonda yotsin. Ko‘rpa-yostiq, gilam hammasi u yerda qolgan. Qambar bu kecha kelmaydi. Bu so‘zni eshitish bilan Nurining so‘ngan umidi alangalandi, ko‘kragi yoniq orzular bilan to‘ldi. Sevinch va hayajonini bildirmaslik uchun opasining yumushlariga qarasha boshladi. Keyin bolalarga tezgina o‘rin soldi. Ularni dam qarg‘ab, dam ularga yalinib, nihoyat barchasini yotqizdi. O‘zi uchun kampir quda xolaning yoniga emas, bolalarning orasiga o‘rin soldi. Keng ko‘ylak ichida tog‘araday qornini osiltirib, pishillagan homilador opasi Umriniso hovlida mayda-chuyda ishlarni saranjomlab bo‘lgach, chirog‘ni o‘chirdi, erining yoniga kirib ketdi. Lekin bolalar qorong‘ida ko‘rpa-yostiqni tortishib, bir-birlarining ustlaridan dumalashib ancha vaqtgacha sho‘xlikni davom ettirishdi. So‘ng, kampir buvining dag‘dag‘asi bilan tinishdi. — Buvi, cho‘pchak aytib bering!— dedi bir nabira.— Jon buvi, ayyor kalni ayting. — Jim yot, kechasi ham tinchlik bermaysanlar, og‘iz ochishga darmonim yo‘q.— Kampir ko‘rpasiga burkanib oldi. Bolalar Nuridan so‘rashdi. Nuri ertak emas, bir necha topishmoq aytishga majbur bo‘ldi. Lekin og‘zidan chiqmasdan bolalar topaverdi. Topilishi qiyin topishmoqlarni ko‘p bilgan Nuri, hozir o‘ylay-o‘ylay, birini ham esga keltira olmadi. G‘o‘yo, hammasi boshidan izsiz ko‘chgan... Obidjon juda qo‘pol va beadab bir topishmoqni qichqirib aytgan edi, kampir uni qattiq qarg‘adi, «bolalarga qo‘shilib hingillashgan» Nuriga ham piching qildi. Hamma jim bo‘ldi. Ertadan kechgacha yaylov dalada tinmay o‘ynab, charchagan sho‘x bolalarni bir lahzada va birdan uyqu oldi... Qizda uyqu yo‘q. Uning badani qizigan, tomog‘i qaqragan, yuragi shiddatli uradi. «Chiqsinmi, chiqmasinmi?» Bu savolni u o‘z-o‘ziga beradi, goh sevinib, shirin xayollarga botib, sabrsizlanadi. Goh butun vujudini qo‘rquv bosadi. U butun diqqatini to‘plab quloq solsa-da, kampirning uyqudami, uyg‘oqmi ekanini payqolmadi. Nuri kampirdan qo‘rqar edi. Chunki og‘zida bitta tishi yo‘q, beli bukchaygan kampir hali ziyrak edi, quv edi. Har kimning yurish-turishidan ma’no qidirishni yaxshi ko‘rar edi. Nurining harakatida agar qitday shubha sezsa, qolganini kampir o‘zi to‘qib-jo‘yib ola bilishiga qiz ishonar edi... Mana hovli orqasidagi chakalakdan sekin-sekin oy ko‘tarila boshladi. Kechaning qorong‘isida erib yo‘qolgan daraxtlarni nurlantirib, ularga ko‘rkam, xayoliy manzaralar shaklini berdi. Oy yorug‘ida kecha jimjitligi yana chuqurlashgan kabi tuyuldi... Kampir kuchsiz xurrak torta boshladi. Nuri ancha vaqtgacha taraddudlanib, atrofga qarab yotdi. So‘ng, titrab o‘rnidan turdi. Kuz kechasining salqini uning qizg‘in badanini seskantirdi. Darrov qoziqdan nimchasini olib kiydi. Yo‘lchi uchun keltirgan tugunchak yodiga tushdi. Uni paranjiga o‘rab, taxmonning burchagiga yashirib qo‘ygan edi. Tugunchakni olish uchun oyoq uchida borar ekan, choynakni turtib, ag‘dardi. Qiz dir titrab, bir lahza qotib qoldi. Lekin choynakning shaqillashi hech kimning uyqusini buzmadi... Qiz tugunni qo‘ltiqlab hovliga tushdi. Kavushini kiymadi. Yalang oyoq, «ship-ship» yurib ketdi. Hovlining o‘rtasiga borganda to‘xtadi, atrofga qo‘rquvli nazar tashlab, quloq solib, yana eshik tomonga yumshoq yo‘rg‘aladi. Devor tagida katta sigir boshvog‘ini yerga yoyib, bemalol kavsh qaytarib yotardi. Uning qo‘ng‘ir tuklari oydinda oltinlanib yaltirardi. Nuri yaqinlasharkan, sigir beparvo nazar bilan boqib, pishillab, og‘ir nafas oldi. Nuri eshik zanjiriga qo‘l uzatdi, lekin birdan cho‘chib ketdi: «Zanjir jaranglaydi, eshik g‘ijirlaydi. Kampir uyg‘onib qolsa, nima bahona topaman? Bunga bahona topib bo‘ladimi? Bu eshik g‘ijirlarmikan, yo yo‘q?» Shuncha vaqtdan buyon bu narsaga diqqat qilmaganiga o‘kindi. Tavakkal qilib zanjirni ohistagina tushirdi. Eshikni juda ehtiyot bilan yarim ochib, o‘zini tashqariga oldi. Supaga qadar bo‘lgan sahn tutash tiniq oydin, hatto tuproq ham yiltiraydi. Boshqa yerlar ola-chalpoq nim oydinlik. Nuriga endi kecha va jimjitlik, nechundir qo‘rqinchliroq tuyuldi. Katta-kichik daraxtlarning yerga tashlagan ko‘lkalari, gerdayib ko‘kka uzaygan haybatli qayrag‘ochlar sirli, vahimali ko‘rindi. Qiz ularga qarashga botinmadi, go‘yo har tomonda «ajina»larning ko‘lkalari sakrashganday... U qattiq yugurib ayvonga bordi. Ertaklarda uchraydigan botir kabi g‘urur, salobat bilan uxlab yotgan Yo‘lchning bosh ustida cho‘kkaladi. Kechaning bir zum avval sirli va mudhish ko‘ringan manzarasi endi yo‘qoldii. Atrofda hammaa narsa to‘zal va yoqimli bir shakl oldi. Yigit ko‘kka qarab, tinch uxlar edi. Ayvon yoqasidagi ikki tun jaftoli orasidan tushgan oy nuri yigit yuzida ko‘lka aralash jim-jim titraydi. Nuri uning ko‘ksiga qo‘lini qo‘ydi, bir qo‘li bilan peshanasini sekin siladi. Yo‘lchi seskanib ko‘zlarini ochdi, boshini keskin ko‘tardi. — Kim bu? — Men, men... Nuri, Yo‘lchi aka. Jim, sekin...— Nuri o‘z yuzini yigitning yuziga taqadi. — Siz, shu yerdamisiz?—shivirlab, hayajon bilan dedi Yo‘lchi,— nimaga bemahal bu yerga chiqdingiz? Bilib qolsalar nima bo‘ladi? Barchaga sharmanda bo‘lamiz. Men bir xizmatkorlaring bo‘lsam... Siz juda yengil o‘ylaysiz. — Nima qilibdi, xizmatkor odam emasmi? Siz qarindoshimiz. Siz qanday yaxshisiz,— sovuqdanmi, yo hayojondanmi, Nuri titrab gapirdi.— Sizni deb bu yerga keldim, Yo‘lchi aka. Bu yerda ekanligizni eshitib, ko‘zimga xech nima ko‘rinmadi, uchib bora qolsam, dedim. Bu yerda uch-to‘rt kundan buyon kunduzi ham, kechasi ham es-hushim sizda. Tavakkal qilib chiqdim. Kuz kechasining salqin shamolida jimgina silkingan daraxtlarning barglari orasidai tushgan oy nuri kizning sochlarida, yuzida jim-jim o‘ynar, qizlik latofatiga sirli va sehrli bir nima bag‘ishlar edi. Yo‘lchi atrofga ko‘z tashlar, shamolda shildiragan har bargdan cho‘chir edi. U qiz bilan ikki og‘iz jiddiy so‘zlashib, kelajakka qanday qarashni bilmoqni istasa-da, lekin Nurining ko‘zlaridan, harakatlaridan uning bu yerga so‘z sotish uchun chiqmaganini sezdi. Qiyinlik bilan erishilgan bu nodir fursatda yoniq orzularini, sho‘x ehtiroslarini alangalanganiga qizda kuchli intiluv borligini ravshan ko‘rdi. Yo‘lchi qizga tomon yaqin egildi va ko‘zlariga tikildi va titroq lablari bilan bazo‘r dedi: — Shundaymi-a? Men uchun keldingizmi? — Yolg‘iz sizni deb... Yo‘lchi qizning qo‘llarini mahkam siqdi. Nuri o‘z boshini uning yelkasiga sekingina tashladi... Yigitning qo‘llari qizinig bellariga chirmashdi, ko‘kraklari bir-biriga qapishdi. Oy. Nozik jimjitlik. Salqin shamollargina qizning sochlari bilan o‘ynashadi... Nuri ketish oldida, tugunchakni Yo‘lchiga berdi. — Nima bu!? — Arzimaydi. Sizga bir ko‘ylak olib kelgandim. Pul kerakmi sizga? Yo‘lchi aka, aytavering, uyalmang— Yo‘lchining qo‘lini maxkam ushlab, dedi Nuri. Yo‘lchi og‘ir bir xo‘rsinib tugunchakni qizmnng oyog‘iga tashladi. — Olib keting. Menga hech nima kerak emas. Na kiyim na pul. O‘z kuchim bilan topaman. Oling xozir, opa — Men ataylab siz uchun olib keldim. Bir qo‘shni xotinga yashirin tikdirdim. Hozir biron joyga berkiting. Katta yerga borganda, kiyarsiz. — Oling, xafa bo‘laman. — Roziligimga qarang, Yo‘lchi aka!.. Nuri yana avvalgiday qo‘rquv ostida ehtiyot bilan qo‘rg‘on hovliga kirdi. Ayvonchaga oyoq uchida yurib bordi. Kampir uyquda ekaniga ishongach, yuragi birdan tinchlandi. Endi u, mabodo kampir uyg‘onsa, zaruriyat uchun turgan ekan, deb o‘ylasin, degan niyatda, jo‘rttaga dadil yurdi, yo‘taldi, ayvon oldiga yetgach kavushlarga qoqilgan bo‘ldi. Uchinchi bob I Kechikib kirgan qish endi kun sayin sovug‘ini kuchaytira boshlagan edi. Qor yo‘q, lekin ertalab yalang‘och daraxtlarda va tomlarda qalingina qirov yaltiraydi. Mirzakaribmoyning oilasi bir yarim oydan buyon shaharda. Sahni torroq, lekin to‘rt tomoni uy-ayvonlar bilan o‘ralgan tashqari hovlidagi naqshli, qubbali eshiklari keng, yaxlit oynali derazalari, tarnovlarning tepasida gerdaygan tunuka xo‘rozchalari, ganch uymalari, bo‘yoqlari bilan ko‘rkam — haybatli ikki mehmonxonaning birida qat-qat shoxi ko‘rpachalarda, issiq tanchaga suqilib Mirzakarimboy o‘tirar edi. Do‘kondan xoh erta, xoh kech qaytsin, u to‘ppa-to‘g‘ri shu uyga kirar edi. Faqat, ovqatni o‘g‘illari, kelin va nabiralari bilan birlikda yeyishni (mehmonlar bo‘lmaganda) o‘zi uchun shart qilib olgan. Bu kun peshin namozini Eski jo‘vadagi «Xotin machit»da o‘qib, bozordan barvaqt qaytgan edi. U tokchadan cho‘tni olib, miyasini ishg‘ol etgan «hisob-kitob»ni bir-ikki marta cho‘tga ag‘dargandan so‘ng, ko‘zoynak taqib, «Chohor darvesh»ni varaqlab ko‘zdan kechira boshladi. U ba’zi vaqt Xo‘ja Ahmad Yassaviyning «Hikmatlar»ini ham o‘qir edi. Hali bir betni o‘qib bitirmasdan, o‘g‘li Hakimboyvachcha kirib keldi. Dadasi bilan ko‘rishib movut chakmonining etagini ehtiyot bilan qayirib, tanchaga o‘tirdi. Farg‘ona safaridan qaytgan o‘g‘li bilan gaplashish uchun, boy kitobni yopdi. — Qachon kelding? Muncha tez? — Ertalab kelgan edim. Bankada aylanishib qoldim,— dedi-da, so‘zlab ketdi. Birinchi «sort» paxtalarni ikkinchi, balki uchinchi «sort» bahosiga sotib olganini, yana sakkiz ming pud paxta uchun pul tashlab kelganini va hokazoni bildirdi, qo‘qonlik boylarning, «ishbilarman» yor-do‘stlarning salomini topshirdi. Mirzakarimboy paxta savdosining turli tomonlarini sinchiklab bilib olgandan so‘ng, o‘g‘lining «kori»dan xursand bo‘ldi. — Buni omad deydilar. Bu to‘g‘rida birovga og‘iz ochma, savdo ishiday nozik ish jahonda yo‘q. Dadam rahmatlik baqqol edi. Bir kunda qancha sabzi-piyoz sotadi, buni hech kimga, uy ichidagilarga ham aytmas edi, he-he-he...— kuldi u o‘g‘liga tikilib. — Dada, endi paxta zavod qurmasak bo‘lmaydi. Modomiki, paxtachi bo‘ldim, zavodsiz iloj yo‘q. Garchi siz norozi bo‘lsangiz ham, ishni boshlab yubormoqchiman. Qo‘qonda nomerda bir o‘ris injener bilan tanishdim, bu to‘g‘rida maslahatlashdim. Ammo, siz «xo‘p» desangiz olam guliston. Mirzakarimboy «qix-tuf»dan so‘ng: — «Bu kor xayr...» Sendan ilgari men o‘zim tarafdorman. Lekin picha sabr qil,— u bir nafas sukunatdai keyin o‘g‘liga iljayib qaradi.— Balki zavod qurish uchun ovora bo‘lishga to‘g‘ri kelmas, biz tayyor zavodni, ishlab turgan zavodni qo‘lga olarmiz ham juda arzonga olarmiz! — Eh, qani endi, do‘ndirma ish bo‘lar edi-da!—Hakimboyvachcha labini yalab qo‘ydi. — Haligi gapimni sir deb bil!— davom etdi chol.— Paxta bozori misoli qaynab toshgan bir daryo... Birdan o‘zni otish ham yaramaydi. Oldin daryoning chuqur, sayoz joylarini bilish kerak. Ko‘rib turibman, ko‘p odamlar bu daryoning ostida yer tishladi, ko‘plar girdobga yo‘liqib, cho‘p-xasday gir-gir aylanadi, qo‘lini cho‘zib, qutqar, deydi. Qaysi mard ularni qutqarardi! Eh-he... Men bankaning chilani... Hammasining siri manga ravshan, o‘g‘lim. — Chakana-chukanalar shunday, dada. Ammo yo‘g‘onlar, beli baquvvatlarning ishi borgan sari avj olmoqda. Mirzakarimboy kuldi. — Otangiz bor, belingiz baquvvat-da, o‘g‘lim! — Siz savdo ishida juda dadil odamsiz,— bir qadar ranjib dedi Hakimboyvachcha,— sizdan dadilrog‘i, xudo biladi, musulmonlar orasida yo‘q, yo juda oz. Hayronman, nimaga zavodga qadamni bunchalik cho‘chib bosasiz. — Qiziq gaplarni gapirasan. Axir, soqolim gazlama savdosi bilan oqardi. Men dadil bo‘lmay, kim dadil bo‘lsin yana. Bir muddat ikkisi ham jim qolishdi. Chol hali kitob o‘qiganda ilgan oltin bandli ko‘zoynagini olib kursiga qo‘ydi. — Man bir vaqt sanga yo‘l chizib bergan edim-ku, shundan chiqma, paxtani birinchi qo‘ldan ol. Dehqonlarga pulni qishda tarqat. Dehqon qip-qizil yalang‘och, ahvoli tang. Unga pul kerak. Pul bilan oyog‘iga kishan ur. Shunday qilsang xohlagan shartingga ko‘naveradi. Kuzda hamma paxta seniki, o‘g‘lim. Hozircha bundan afzal yo‘l yo‘q. — Hali ham shu yo‘ldaman-ku. — Yana kengaytir! Mehmonxona eshigi ochildi. Bo‘ynini qisib, ko‘rishmoq uchun uzoqdan qo‘llarini cho‘zib Abdishukur kirdi. — O‘tiraveringlar, ziyoratlariga keldim,— u ota va bolaning qo‘llarini ta’zim bilan juda samimiy siqib o‘tirdi. — Baquvvatmisiz, otajon? — Alhamdulillo... — Shaharda ko‘rinmay qoldingiz, mulla Hakim aka?— boyvachchaga qarab, ko‘zlarini javdiratdi Abdishukur. — Qo‘qonda edim. — Qalay, xursandmisiz? Juda soz. Do‘stlarning xursandligi — mening xursandligim. Shunday emasmi, ota? Abdishukur yana cholga ta’zim qilda. Mirzakarimboy indamadi. U o‘g‘li bilan boshlagan jiddiy suhbatni kesgan bu «gazetparast mahmadona»ning kelishini jilla yoqtirmay, boshini egib, xomush o‘tirsa ham, Hakimboyvachcha durust, muomalada bo‘lda. U Abdishukurning xo‘jayini va do‘sti bo‘lgan Jamolboy bilan pul ham savdo muomalalarida buni qurol qilmoqchi edi. Shuning uchun bir qancha zamondan buyon Abdishukur bilan yaxshi aloqada bo‘lishga tirishar zdi. Kursi ustiga dasturton yozilib, meva-cheva to‘la patnis qo‘yildi. Samovardan chiqqan bug‘ uyni tutdi. Abdishukur bodom-pista chaqib, achchiq choy ichib, yayrab o‘tirda. Gap orasida qo‘ltig‘idan sariq qog‘ozli, yupqa bir kitobchani chiqarib, Hakimboyvachchaga uzatdi. — Zotan, kelishdan maqsadim shu edi, janobingizni madh etibdilar, sizga ko‘rsatishga oshiqdim. — «Oyna»...— O‘qidi kitobchaning nomini, so‘ng varaqlay boshladi Hakimboyvachcha. — Bu iima tag‘in?—Abdishukurga shubhali nazar bidan qaradi Mirzakarimboy. — Bu, otajon, majmua, joriyda,— dedi Abdishukur,— oyda ikki daf’a Samarqandda bosilib, ahli ilm orasida tarqaladi. Nima keragi bor, deysizmi? — yumshoqqina kulib, davom etdi Abdishukur.— Maqsadi diniy, dunyoviy har nav foydali yozuvlar millat islomiyaning ko‘zini ochish, haqiqat yo‘lni ko‘rsatishdir. Muharriri ilmda kamolotga yetgan nodir iisonlardan... — Ajab zamona ekan!—Boshini chayqab gapirdi Mirzakarimboy,— har xil gaplar chiqadi: majmua, joriyda... foydasi bormi?! Mana banka degan so‘z chiqdi. Ko‘rdik, foydasi, manfaati juda zo‘r, veksel’ degan so‘z chiqdi. Uni ham ko‘rdik, benihoyat zarur narsa, kredit, protsent, zavod, kompaniya, yana birmuncha so‘zlar borki, hammasi nuqul foydali narsalar. Sizlarniki-chi? Joriyda, yana nima, majmua!.. Tavba! — Taqsir,— tushuntirish uchun shoshildi Abdishukur— siz sanagan so‘zlarning ildizi mana shu majmuada... Bolalaringiz majmuani mutolaa qilsa, siz foydali hisoblagan nimarsalardan yana yaxshiroq, mo‘lroq foyda chiqarishga malaka hosil qilgan bo‘ladi. Hakimboyvachcha «Oyna»ni varaqlab, «madh»ni topa olmaganini Abdishukur sezib, toqatsizlandi, boyvachchaning qo‘lidan kitobchani so‘rab olib, kerakli joyini topdi. — Mana, o‘qing, Hakim aka!—dedi. Hakimboyvachcha diqqat bilan ichida, o‘qir ekan, yuziga tabassum yoyildi. O‘qib bo‘lib ix-ix-ix, deb kuldi-da, dadasiga qaradi. — Ovozingni chiqarib o‘qi, nima debdi? — Mirzakarimboy ham qiziqdi. — Oling, siz o‘qing, — Abdishukurga tutqazdi. Abdishukur oldin yo‘talib, qiroat bilan o‘qidi: «Hamiyatli, saxovatli, taraqqiyparvar boylarimizdan toshkentlik mulla Hakimboyvachcha Mirzakarimboy o‘g‘illari «Oyna»ga o‘n so‘m iona buyurmishlar. Zoti oliylariga joriydamiz chuqur tashakkurotini bildiradi. Bunday fidokorlikning hurmatli musulmon boylarimizga ulug‘ ibrat bo‘lishini tilaydi». Mirzakarimboy soqolini selkillatib kuldi va bu yozuvdan rozi bo‘lganini bildirdi. — Durust. O‘n so‘lkovoy yoniga tushadi-ku maqtamaydimi? — Yo‘q, ota, bu pul birovning karmoniga tushmaydi. Hozir qog‘oz, bosmaxona va hokazo xarajatlar uchun pul yetishmaydi. Chunki «Oyna» oz tarqaladi. Ziyon qilishi ham mumkin. — Ziyon?—Mirzakarimboyning ko‘zi o‘ynay ketdi — Ziyon ko‘rsa nimala chiqaradi, haligi. olim? — Musulmonlarning ko‘zlarini ochish va madaniyatga xizmat qilish degan maqsad bor ota!—dedi Abdishukur. — Xudo har kimga bir kasal yuborar ekan-da. Kimga kerak madaniyat? O‘zi nima degan so‘z?— Chol yana qizishib ketdi.—Alhamdulillo, hammaning ko‘zi ochiq, hamma o‘z ishida, har kim o‘z rizqini tarib, yeb turadi. Oqpodshohning qo‘l ostida tinch yashaymiz, obodonchilik... Madaniyat-da! — To‘g‘ri, podshohimizning soyasida tinch yashiymiz. Lekin, biz deymizki turmushimizda bir qadar isloh yuzaga chiqsin, bema’ni ishlarni yo‘qotaylik dini islomning ravnaqiga qo‘shish qilaylik. Eski maktablardagi bolalarimizning umr zoe bo‘ladi. Yangi maktablar ochib, Qur’oni karim va boshqa. diniy darslar bilan birga, jug‘rofiya, tarix, hisob kabi ilmlarni ham ta’lim beraylik. Boylarimiz o‘zi yordamda bo‘lsalar, ya’ni maktablarning holidan ogoh bo‘lib tursalar, biz Turkiston musulmonlari tez kunda madaniyat olamiga o‘zimizni tanitgan bo‘lar edik,— dedi Abdishukur. — Xo‘p, maktablarda kim o‘qiydi?— dedi boy. — Musulmon bolalari. — Ha, Eshmat, Toshmatning bolalari o‘qiydi, ilm oladi, nega bunga boylar pul beradi? — Mirzakarimboy ko‘zlaridagi ayyor tabassum bilan Abdishukurga tikildi, so‘ng davom etdi, — Bola o‘qisa, foydasi o‘ziga, keyin ota-onasiga tegadi. Bolalarini o‘qitmoqchi bo‘lganlar xarajatini o‘z zimmalariga olsinlar. Boylarning o‘ziga yarasha ishi bor, tirikchiligi bor, orzu-havasi bor. Keyin, ukam Abdishukur, boylar yaxshilik qilsa ham, xalq minnatdor bo‘lmaydi... Xalqning fe’li ma’lum. — Isloh, albatta, lozim,— patnisning chetiga barmoqlari bilan chertib, beparvolik bilan so‘zladi Hakimboyvachcha, — bizda har xil bid’at ishlar ko‘p. Biz sartlarning yurish-turishimizni ko‘rib, yevrupoliklarning kapalagi uchadi. Yangi maktablarda o‘qiladigan ilmlar shariatga xilof kelmasa, ulamolar fatvo berishsa, har bir ota o‘z bolasi uchun qo‘ldan kelgancha yordam qiladi, albatta. Hozir eski maktablarimizda bolalar har payshanba non, yo nonning pulini olib boradilar. Bundan boshqa bo‘yra puli, ko‘mir puli, idiliq puli ham bor. Mana shu taomilni qo‘ldan qo‘yish kerak emas. Shunday yangi maktabda ham bolalar non o‘rniga har payshanba kuni besh tiyin, o‘n tiyin pul olib borsinlar. Shunday qilinsa, toma-toma ko‘l bo‘lar, deganday, muallimga birmuncha mablag‘ to‘planib qoladi. — Yigirmanchi asr talabiga javob beradigan mukammal maktablarni bu usulda tashkil qilish mahol,— dedi Abdishukur,— faraz qilaylikki, shu yo‘lni tutdik. Lekin ko‘p otalar shu juz’iy yordamga, har hafta uch tiyin, besh tiyin berishga ham qodir emaslar. Bunga nima deysiz? — Besh qo‘l baravar emas,— dedi Hakimboyvachcha,— birov olim, fozil bo‘ladi, birov mardikor, hammol bo‘ladi. Bundan boshqa iloj yo‘q manimcha. — Har qim o‘qiyversa, podani kim boqadi: — dedi achchiqlanib Mirzakarimboy. — Mardikor, ahli kosib, beva-bechora o‘z qornini to‘ydirsa bas-da!.. Ularning bolalari o‘qib, ilm olib nima karomat ko‘rsatar edi? Miri bor oilalarning bolalariga maktab ham, madrasa ham yarashadi. Endi Abdishukur gapirmadi. Qand bilan choy ichib, bodom chaqib, o‘ylab ketdi: «Darhaqiqat, ahli savdogar bolalari ko‘chalarda oshiq o‘ynab, it urishtirib, yoqavayron kezgan bir pallada fuqaroning bolalariga ilm tahsili chikora?! Yo‘q, avval yurtning homiylari bo‘lgan boyonlar o‘z o‘g‘illarini hozirgi zamon ilmfununi bilan tarbiyalasinlar. Shu ham katta gap. O‘n yil muddatida uch-to‘rt doktor, ikki-uch advokat va Davlat Dumasida otashin nutqlar so‘zlab, Turkiston musulmonlarining huquqlarini mudofaa eta biladigan to‘rt-besh arbobi siyosat yetishsa, biz uchun katta sharaf emasmi? Endi maorif uchun tashviqotni, albatta, savdogarlarimiz, mulk-dorlarimiz o‘rtasida yurgizish kerak. Zotan, Turkiston o‘lkasining istiqboli bu guruhning qo‘lida. Shuning uchun ularni g‘aflatdan uyg‘otish darkor...» Dasturxon yig‘ishtirildi, namozgar yaqinlashganidan, uchovlari tahorat qilgani turishdi. Namoz shu yerda — mehmonxonada o‘qildi, Abdishukur imom bo‘ldi. Keyin katta laganda palov keltirildi. Gangir-gungur suhbat bilan palovni yeb, Abdishukur ketishga ruxsat so‘radi. U dahlizdan kalishini kiyar ekan, Mirzakarimboy qichqirdi: — Mulla Abdishukur, ertaga ojizamizga to‘y keladi, marhamat qiling, durustmi? — Muborak bo‘lsin, juda soz, albatta, kelaman. II Arava sig‘maydigan, ichkarilik ko‘chaga bu kun jon kirgan. Ertadan buyon Yormat bu ko‘chani dastakli supurgi bilan qirtishlaydi, chuqurchalarga tuproq solib, tepkilaydi. Bu kun uning boshida yangi, lekin beo‘xshoz do‘ppi. Amalga yangi mingan hovliqma odamdek burnini ko‘targan, yuzi ma’nisiz jiddiy va mag‘rur. Tumov orqasida burnidan to‘xtovsiz oqqan suvni ham sezmaydi... Chag‘ir-chug‘ur qilib, oshiq o‘ynovchi mahalla bolalarini tiriqtirib quvlaydi. Onalari, buvilari bilan to‘yga kelgan mehmon bolalarga — ularning kiyimlariga yaxshi razm solgandan so‘ng — tegishli muomalada bo‘ladi, yo dag‘al so‘zlaydi, yo «akasi jonidan» deb shirin gapiradi. Ko‘chani chinniday tozalagandan so‘ng, machitdagi hovuzdan obkashlab suv tashimoqqa boshladi. Ba’zi bir «ta’bi tortgan» odamlarga: «to‘yga birga bo‘ling!» deb qo‘yadi o‘zicha. Kuyov tomondan «to‘y kelish» vaqtiga hali erta. To‘n sohibi Mirzakarimboy ham mehmonxonadan chiqqan emas. Lekin, ko‘chada qatnov, qiy-chuv borgan sari kuchaymoqda To‘da-to‘da xotinlar kelishdi: duxoba, shohi, banoras, qalami va hokazo xilma-xil paranjilar o‘tadi, kelinlar, juvonlar, kampirlar aralash-quralash bo‘lib, Mirzakarimboyning dang‘illama darvozasiga kiradilar. Aksar xotinlarning oldi-orqasi to‘la, katta-kichik, yasangan-tusangan, ukpar taqqan bolalar. Patnislarda, tog‘aralarda, savatlarda kulcha, qovirma chuchvara, varaqi, qatlama va boshqa har nav meva-chevalar... Yormat darvozadan besh-o‘n qadam narida turib xotinlarga tilyog‘lamalik qiladi: «o‘taveringlar, kiraveringlar, barakalla!» Katta tugunlarni xotinlarning qo‘llaridai, boshlaridan olib, ichkariga kiritishga yordamlashadi. Kelayotgan ayollarning soni yo‘q. Boylarning to‘ylarini ko‘p ko‘rgan Yormat ham hayratda: «Buncha xotin, buncha bola-chaqa, buncha tavan qaerga sig‘adi?» Anchagina ichkarilikda bo‘lgan hovlida xotinlarning shovqin-suroni, ko‘krak emadigan bolalarning chirqillab yig‘lashlari va qiy-chuv tovushlar yangraydi. — Hov, Yo‘lchiboymi! Keling, nasiba-de.— Yormat qichqirib, uzoqdan Yo‘lchini qarshiladi. — Qanaqa to‘y, Yormat aka?—dedi yaqinlashganda hayron bo‘lib Yo‘lchi. — Ey, bugun xo‘jayinning qiziga to‘y keladi, bilasizmi, xo‘jayinnint Nuriniso degan qizlari bor-ku. Aravani katta ko‘chada qoldirdingizmi?.. Durust. Otni darrov otxonaga kirgizing. Yumush ko‘p,— dedi Yormat Yo‘lchining qo‘lini siqib. Yulchi shu vaqtgacha dala ishi bilan ovora edi. U har kun aravada shaharga, qandaydir bir saroyga, paxta tashir zdi. Ko‘pincha ikki marta qatnar, oqshom vaqtida, ba’zan undan kechroq dalaga qaytar edi. Bu kun bir qatnovdan so‘ng, otga taqa qoqtirish va arava temirini yangilatish uchun boyga uchrashgani kelgan edi. Otxonaga otni bog‘lab, shu yerda bir muddat turdi. U har vaqt dalada yashagani uchun Nurining to‘yi to‘g‘risida hech nima eshitmagan edi. Shu jihatdan bu to‘y unga, har bir kutilmagan hodisa kabi, qiziq ta’sir qildi. U Tantiboyvachchaning bog‘idagi uchrashuvdan so‘ng Nurini ko‘rmagan bo‘lsa ham, uning o‘sha vaqtdagi hayajon bilan aytgan so‘zlariga ishona boshlagan edi. «Qiz menya sevmasa, ketimdan qidirib yuradimi? Qo‘rqmasdan, tutilib qolganda gap-so‘z bo‘lishni nazar-pisand qilmasdan, kechasi yonimga chiqarmidi?» deb o‘ylagan edi. Ammo shu bilan baravar, qizning sevgisiga u katta ahamiyat bermagan ham edi. U hali ham kambag‘al «begona» qizni yodlar, hali ham uning boshini goh-goh band qilgan: «U kimning qizi? Uni yana bir ko‘rish peshanamga yozilganmikan?» kabi savollar edi. Hozir esa Nurining to‘yini eshitarkan, yuragi allanechuk o‘ksinganday bo‘ldi, kimdir, uni kamsitganday sevildi. U o‘z ichida shunday o‘yladi: «Nima qilsin, bechora Nuri! U ota-onasiga «men falonchini sevaman» deya oladimi? Yana kimni? Menday bir kambag‘al xizmatkor yigitni!.. Albatta, u o‘z yuragini hech knmga ocha olmagan. Dardini o‘z ichiga yutgan... Agar men bir boynnng o‘g‘li bo‘lsam, Nuri meni sevsa, buni ota-onasiga aytmaganda ham, atrofdagilarga sekin bildirgan bo‘lar edi. Har holda Nuri o‘z to‘yidan rozi bo‘lmasa kerak. Hozir bir burchakda qisilib, yig‘lab o‘tirgan bo‘lishiga shubha yo‘q... Ammo kim biladi, boyvachcha kuyov yaxshidir, xotinlar uni maqtashgan bo‘lsalar, Nuri meni unutgandir. Nuriga o‘xshash qizlarning ishqi bahorda yoqqan qorday: bir yoqdan yog‘ib, bir yoqdan erib ketadi. Xo‘p, bo‘ladigan ish bo‘libdi, boyning qiziga uylanish xotirimdan kechganmidi?..» U otxonadan ko‘chaga chiqqan zamon, Yormat obkash va chelak tutqizdi va pochapo‘stinga o‘ralib, mag‘rur yurgan Mirzakarimboyga kulib, dedi: — Ota, bu kun hovuzni yarimlatadigan bo‘ldik. Boy, uni eshitmagan kabi, «g‘iq» etmadi. Yo‘lchining salomiga ming‘illab javob qaytardi. Qiyom vaqtida bir qancha bolalar: «to‘y keldi, tuy keldi» deb baqirib-chaqirib yugurishdi. Yuk orqalagan, og‘ir qoplar ostida ikki bukilgan aravakashlar va mahalla yigitlari ham ko‘rinib qoldi. Yormat Yo‘lchini sudrab ko‘chaning boshiga, aravalar to‘xtagan joyga yugurdi. To‘y uchun kuyov tomoindan o‘n besh arava yuk yuborilgan. Har bir aravada boshqa-boshqa mollar va buyumlar... Bu yerda qiyg‘os-to‘polon bilan aravakashlarning yuzlariga un sepildi. Aravakashlar boshlarini unga tiqqanday yo tegirmonchiday oqardilar, Yigirma bir qo‘yning ma’rashi, so‘kish, askiya, mahalla bolalarining qiy-chuvi ichida aravalarni ildamlik bilan bo‘shatib, yuklarni boynikiga tashishga kirishildi. Arava-arava un, guruch, qop-qop bodom, pista, kajavalarda holvalar, qirq-ellik katta-kichik yashikda har xil mevalar... Mahallaning ba’zi bir o‘spirinlari pichoq bilan qopni yo yashikni teshar, cho‘ntaklariga qo‘rqa-pisa meva solardilar. — Shu bilan nafslaring orom oladimi, qanday betsiz odamsanlar! Hoy, senga aytaman, qopni teshma!..— baqirdi Yormat. — Ha, to‘ychilik-da. Og‘zimiz chuchib qolsin!— kulishadi yigitlar. — Yukni bekorga tashiymizmi, qobirg‘amiz sinay dedi!— qichqirishadi boshqalar... Aravalarning ostida bolalar chumoliday g‘ivirlashadi, qoplardan, yashiklardan to‘kilib, tuproqqa, loyga qorishgan mevalarni terishadi. Juda yaxshi kiyingan, nozikkina bir yigitcha bilan birga Hakimboyvachcha paydo bo‘ldi. U qovog‘ini solib, qiy-chuvdan mamnun emasligini ko‘rsatdi va bolalarga o‘dag‘ayladi: — Enalaring ko‘chada tuqqanmi, bu nima hangama!— Bolalar qochisharkan, odatda nikoh kuni aytiladigan xunuk, beadab so‘zlarni baland qichqirishdi. Ko‘chaning bir chekkasida ish tikib o‘tirgan Soli yamoqchi bolalar orqasidan baqirdi: — Azamatlar, bu gap nikoh kuni aytiladi. Bu kun to‘y!— kinoya bilan xaxoladi. Hakimboyvachcha bu «pastkash»ning so‘zini eshitmagan bo‘lib, nozik do‘sti bilan o‘tib ketdi. — Soli aka, sizga qachon ma’ni kiradi?— jahl bilan dedi Yormat. — Ma’ni?— ko‘zini olaytirdi Soli.— Ma’nini senlarga berdim, ekib qo‘yinglar... To‘y bolalarniki, har qaysi to‘yda bolalar o‘ynaydi. Senlar nuqul quvasanlar, shu ham ma’nimi? «To‘y keldi» hangamasi bitdi. Bir soatdan so‘ng «yiroq-yovuq»dan to‘yga da’vat qilinganlar kela boshladi. Eshik oldiga, ko‘chaning ikki yuziga qator qo‘yilgan skameykalarda Mirzakarimboy, mahallaning imomi, boylari, boyvachchalari ularni kugib oladilar. Keluvchilar «ahli rasta», ya’ni savdogarlardan, so‘ngra ulamo, mudarris va eshonlardan iborat. «Ahli rastalar»da boylarcha zohiriy mutavozelik va ichki mag‘rurlik, din namoyandalarida — soxta viqor va savlat... Ayniqsa, bular salmoqdor odim otib, sekin-sekin yurib kelishadi, epchil, ziyrak «to‘y boshilar»ning muloyim muomalalari bilan qarshi olinib, boyning tashqari hovlisiga «qadam ranjida» qiladilar Yana bir qancha minutdan keyin, ayni dabdaba bilan moyli soqollarini silab, kekirib chiqadilar. Lekin har birining qo‘ltig‘ida katta tugun — non va har xil meva-cheva. Ayniqsa, ulamo va eshonlarning tugunlari semizroq bo‘ladi. Mahalla fuqarosiga hali navbat kelmagan. Eski choponlardan bitta-yarimtasi soddadillik bilan mabodo kelib qolsa, to‘y boshilarning ko‘zlari olayadi, qo‘l uchi bilan ishorat qiladilar, u bechorani ohista turtib bir chetga, devor tagiga qaqqaytiradilar: «Nega muncha sabrsizlik!» yoki uni boshqa bir uyga cho‘kkalatadilar. Xususan, bu narsaga Mirzakarimboy qattiq rioya qiladi. U to‘y boshilarga oldindan uqtirib qo‘ygan edi: «Tartib buzilmasin, har toifani o‘z vaqtida, o‘z yeriga o‘tqazish, o‘ziga yarasha kutish kerak». Bu salobatli odamlar orasida xizmat qilgan Yo‘lchi g‘oyat siqildi. Yursa kalavlaganday, birovni turtganday tuyuladi. Yo‘lchiping jahlini chiqargan va sababini tushunmagan narsa shu edi:—Hamma yoq suv quygandek jim-jit. Hamma shivirlab gapiradi. To‘y boshilarning tili kesilgandek. Ular o‘zaro nuqul imlashadi, boshqalarga ham qo‘l va ko‘z harakati, imo bilan ish buyuradilar. Necha lagan osh, necha patnis va hokazo hammasi imlash, imo bilan bildiriladi. Yurganda qadamni mumkin qadar tez, lekin yumshoq bosish, qo‘l bo‘shaganda, darrov qovishtirish kerak. Hatto choynak-piyolalarni shiqirlatish ham mumkin emas... Yo‘lchi o‘z ichida o‘yladi: «Haligi bolalar qani, haligi sho‘x yigitlar qani? Nega ularni aralashtirmaydilar? To‘y emas, aza bu!» Chindan ham har bir to‘yda to‘polon qilib, bearmon o‘ynab-kulishga o‘rgangandan bolalar bu «ulug‘ to‘ydan» norozi edilar. Ularning har bir o‘yiniga, har bir hangamasiga «ona bosh» bo‘luvchi To‘xtasin o‘rtoqlarini yig‘di, ularga shivir-shivir bilan bir nimani tushuntirdi. Sakkizta bola birdak: «Bo‘pti, juda soz!» deyishdi-da, devorga tirmashib, tomga g‘izillashdi. To‘xtasin oriq-iflos bir kuchukvachchani ko‘tarib, hammadan keyin chiqdi. Tomdan tomga sakrab, to‘y bo‘layotgan ko‘chaga yondoshgan baland tomga kelib, bo‘g‘ot labida jimgina, pisib o‘tirishdi. Muhiddin bilan Nurmat To‘xtasinni qistadi: — Nega bo‘zarib qolding, qo‘rqasanmi? Bizga ber! — Shoshma, qiziqroq bo‘lsin-da!— jidday javob berdi To‘xtasin. — Anov boyvachchaning ustiga chiptiraymi? Juda qistanib turibman?—Sobir jiddiylik bilan maslahat so‘raydi o‘rtoqlaridan. — Yo‘q... Ana o‘ziyam bilganday naryoqqa ketdi. — Nisholdani maza qilib yeb o‘tirgan hov anu sallalikni kesak bilan boplaymi?— dedi Mahmud. — Yo‘q! U kishi domlamiz-ku,— javob beradi biri. Mahmud quyoshdan ko‘zlarini pana qilib, tikiladi: — A, domlamiz ekan! Umrlarida nisholda ko‘rmaganday, boshlarini ko‘tarmaydilar-a. Hammalari kulishadi. Pochapo‘stin kiygan, sersavlat, bir-biridan takabbur boylar eshikdan gerdayib chiqib, bir necha qadam bosishgan edi. To‘xtasin kuchukbachchani baland ko‘tarib tashladi. Hamma bolalar birdan va-xa-xolab qochishdi. Kuchukbachcha naq haligi «kazo-kazo»larning oyoqlari ostiga tushdi... Ular cho‘chib alanglanib orqaga chekinishdi. Kuchukbachcha quloqnn yirtadigan tovush chiqardi: «ang-ang-ang...» Ayanchli ko‘zlari bilan bir zum atrofga javdirab qarab, keyin oqsoqlanib, to‘ppa-to‘g‘ri Mirzakarimboy o‘tirgan stulning tagiga kirib ketdi, sekinroq, lekin dardchil ingrovchi tovush bilan yana angillay boshladi. G‘azabdai Mirzakarimboyniig ko‘zlari pir-pir uchdi, rangi oqardi, Yormat tom tomonga ko‘zlarini olaytirib, qochgan bolalarning orqasidan boplab so‘kishni mo‘ljalladi-yu, lekin qaerda, kimlar o‘rtasida turganini darhol esiga olib, tovushini halqumda bo‘g‘di, lablari mudhish qiyshayib, qimirladi, barmoqlari bilan tomga do‘q qildi. Yo‘lchi kulgidan o‘zini tuta olmay, bir chetga burildi: «Rosa tomosha bo‘ldi, bolalar o‘chlarini oldi!» dedi ichida. Hassakashlar qatorida, skameykada yonma-yon o‘tirib, xushxo‘r, xushta’m qiyomdan va nisholdadan boshlarini ko‘tarmay, soqol-mo‘ylovlariga oqizib-tomizib, kavshayotgan imom — maktab domlasi va bir mudarris ham, bu munosabat bilan bolalarga husni axloqi ta’lim xususida bir oz dahanaki jang qilishdi. III Vaqt shom bilan xufton orasi edi. To‘yning yumushlaridan endigina qutulgan Yo‘lchi to‘qqiz yog‘ochli, pastgina, kun tushmas, zax uyda, shishasi yarmidan uchgan kichkina lampani tutatib, yolgaz o‘tirar edi. Bu uy —«xizmat-korxona», boyning tashchqari hovlisining quyi tomonida, baland, ko‘rkam uylaridan chetda, bir burchakka tiqilgan, shuning uchun ko‘zga chalinmas edi. Uyning to‘riga churuk qora namat tashlangan. Quyi tomoni yalang‘och yer, taxmonda bir eski yashik. Uning ustida ikkita uvada ko‘rpa, toshday qattiq, kir, «shalvrak» yostiq. Daladan biron yumush bilan qaytgan xizmatkorlar bunda qo‘nar edi. Bu kun Yo‘lchi bu uyga birinchi daf’a kirgan edi. U «mo‘l-ko‘l» to‘yda yumush bilan ovora bo‘lgani va o‘zining tortinchoqligi orqasida, qornini unchalik to‘yg‘iza olmagan. Sovuq devorga orqasini suyab o‘ylar edi: «Hamma o‘zini biladi, o‘zim bo‘lay deydi. Qornim to‘qmi-ochmi, qarindosh xo‘jayinlarning parvoyi palagiga ham kelmaydi». Eshik ochildi, Salimboyvachcha go‘yo bu uyga kirgali hazar qilganday, boshini tiqdi. — Yo‘lchiboy, shu yerdamisan? — Assalom,— Yo‘lchi o‘rnidan turdi,— to‘yda ko‘rinmadingiz, Salim aka? — Do‘konda edim. Yormat yo‘q, sen izvoshni qo‘sh, bir yerga borib kelamiz. — Izvosh?— hayronlik bilan ko‘zini katta ochdi Yo‘lchi. — Ko‘rmagansan-a... Bir oydan beri minamiz-ku, yangi ot, yangi faytun. Katta maydondagi saroyda. Ha, qo‘shishni, haydashni bilasanmi? — Urinib ko‘ramiz. — Tez bo‘l! Izvosh yangi shahar ko‘chalaridan birida, derazalaridan elektr yorug‘i ko‘ringan bir qavatli, yangi bino qarshisida, bir necha izvoshlar qatoriga taqalib to‘xtadi. Salimboyvachcha aravadan tushib: «Meni shu yerda kutasan», dedi-da, zinadan tez-tez hatlab, binoning ichiga kirib yo‘qoldi. Kecha juda qorong‘i va tumanli edi. Keng, tekis ko‘chaga uzoqdan chiroqlar tuman ichida xira sovuq nur sepadi. — Qalaysan, uka!— birov kelib turtdi. Yo‘lchini. Yo‘lchi bu kishining yuzini ko‘rmasdanoq ovozidan tanidi. — Ha, salomatmisiz, Jo‘ra aka!— qo‘lini uzatdi unga. — Qachon olibdi, oti chog‘roq ko‘rinadi,— ko‘zini dam otga, dam aravaga tikib, dedi Jo‘ra. — Yaqinda olishibdi. Birinchi haydashim, Yormat aka haydab turar ekan shekilli. — Bu kecha otamlashar ekanmiz. Bu yomon hunar. Izg‘irin urgan bargday sovuqda bujmayasan, zerikasan. — Qaerga keldik?— so‘radi Yo‘lchi. — Ishing bo‘lmasin. bu yer arshi-a’lo. Uncha-munchaga nasib bo‘lmaydigan joy... Pullarni shu yerda soviradi boylar. Qani, beri kel, xangamalashamiz. * * * — Xo‘sh, nima buyuramiz?—so‘radi labini yalab Salimboyvachcha. — Qattiqrog‘i bo‘lsin, men kon’yak,— javob berdi paxtachi Jamolboy. — Qo‘ying, men qizil ichaman,— dedi Salimboyvachcha. Salimboyvachcha katta gavdasi bilan stulni qisirlatib, yo‘g‘on, go‘shtdor qo‘llarini qorday oq surp to‘shalgan stolga qo‘ydi. — Ta’bi shumo...? Abdishukur, ayting! — Menmi?— Muallimning to‘satdan bergan savoli qarshisida dovdiragan bola kabi, taraddudlanib, javob berishga urindi Ashdishukur,— menmi? Menga nima rom kelishini o‘zim ham bilmayman. Lekin, doktorlar kon’yak buyuradilar, mayli, kon’yak bo‘lsin... — Siz har vaqt Jamolboy akam bilan cho‘qishtirasiz, bizga jo‘r bo‘ling, qizil iching!— Salim hazillashdi Abdishukurga. — Bu kishi mening valine’matim, pirim bo‘ladi,— jiddiy javob berdi Abdishukur. — Qiziq. Ilmsiz, hatto qo‘l qo‘yishni bilmaydigan odam qanday qilib sizdek ilmli odamga pir bo‘ladi?— ko‘zlarini ayyorcha qisdi Salim. — Tarixdan ma’lumki, ko‘p avliyolar tamom omi bo‘lganlar. Payg‘ambarimiz ham omi edilar, Salimjon!— javob berdi kulib Abdishukur. — Abdishukurni xudo gapga bichgan, yengib bo‘lmaydi — dedi Jamolboy pixillab. Ofitsiant bir shisha kon’yak, bir shisha qizil vino olib keldi, bir ozdan so‘ng turkistoncha va kavkazcha kaboblar taqdim etdi. Stakanlar bo‘shalgan sari, yuzlar qizarib, gapning kalavasi chuvala boshladi. — Iching, Salimjon, iching, Abdishukur!—xitob qildi Jamolboy,— besh kunlik dunyoni kayfchog‘lik bilan shiringina o‘tkazish kerak. Kecha bir oz karta o‘ynab, ketidan toza ichibmiz, Maskovdan kelgan bir favurkonchi o‘risning to‘rt ming so‘mini yutibman. Ichishda ham qochirdim uni, azbaroyi xudo! «Sart» ham shunaqa ichadimi, deb hayron bo‘ladi. Qani, sovib qolmasin, ichinglar! Yolg‘iz boylarga ham katta amaldorlarga muyassar bo‘luvchi bunday hashamatli restoranda o‘tirgani uchun xursand bo‘lgan, kayfi ko‘tarilgan Abdishukur Umar Xayyomning mana shu ruboiysiii yoddan o‘qib ketdi: Chandon bixuram sharob, kin bo‘yi sharob, Oyad zi turob, chun ravam zeri turob, To bar sari xoki man rasad maxmure Az bo‘yi turobi man shavad mastu xarob. So‘ng bundan hech nima tushunmay, ko‘zlarini baqraytirgan do‘stlariga bu ruboiyning ma’nisini tushuntirish uchun shoshildi. — O‘zi juda lazzatli bayt ekan,— zavqlanib gapirdi Jamolboy,— shuni tojiki qilmasdan, o‘zimizcha to‘qisangiz bo‘lmasmidi? — Kechirasiz, buni ruboiy deydilar. Shoir Hakim Umar Xayyomniki...— javob berdi Abdishukur. — Xah, munday deng. Sizga bunaqa baytlarni to‘qish tosh ichidan suv siqqanday og‘ir gap-ku, albatta, lekin mulla Abdishukur, shunday lazzat beradigan qilib to‘qishga urining.— Jamolboy stakanni og‘ziga ag‘darib, yana so‘zida davom etdi:— O‘zi ham mendan battar araqxo‘rga o‘xshaydi, oti nima u tojikni, Umar Bahrommi?.. Ha, jinday yanglishibman, Xallam... Sizniki bo‘lsa, nuqul «ko‘z ochaylik», «ilm bog‘ida sayraylik», «jaholat pardasini kuydir», tag‘in qiziqlari bor, xo‘sh, «zambilg‘altak», «Qo‘qon arava»... Kimning ko‘zi yumuq? Menimi? Salimjonnimi? Hakimboyvachchanimi? Hakimboyvachchadek hushyor yigit qayda? Boyonlaramizning bari hushyor. Aqli bo‘lgani uchun boy bo‘lganda. Shunday emasmi, Salimjon? — Durust, Jamolboy aka,— Salimbayvachcha so‘zga kirishdi,— ko‘zimiz ochiq. Lekin savodli, o‘qigan boy bilan o‘qimagan boy orasida farq bor. O‘qigan boy yo‘l-yo‘riqni tushunadi, ishda oz qoqiladi. — Bu juda to‘g‘ri gap. O‘zimdan qiyos qilaman. Ishim yomon emas-ku, lekin yo‘l-yo‘riqni oz bilaman. Zakunga tushunmayman. O‘ris orasida yurib, besh-o‘nta so‘z o‘rganib olganman, shuni ishga solaveraman. Endi bolalarimni o‘qitmoqchimanu, ammo dini susayib ketmasmikan, deb qo‘rqaman. Tunov kun bir abrazavan o‘ris bilan uchrashganimda, endi bizning «sartni» bolalari ham shkolda oz-moz o‘qiyapti» desam, u xafa bo‘ldi... «Sart» chistiy xalq, shkolda «sart»ning dini buziladi, senlarning eski shkollaring yaxshi» dedi. Kofir bo‘lsa ham, insofli ekan, deb o‘yladim. — Jamolboy aka,— ko‘zlarini mastcha suzib gapirdi Salimboyvachcha,— diniy islomni qo‘ldan bermasdan, shariatni dilimizga mahkam joylab, zamon ilmlarini o‘qilsa, zarar qilmaydi. Sayidalim akaning o‘g‘li gimnaziya degan katta maktabda o‘qiydi. Maktabga shapka kiyib bordi-ya. Tushundingizmi, shapka! — Bekor gapdir, musulmon bolasi shapka kiysin?— Jamolboyning ko‘zlari o‘ynab ketdi. — Lekin, o‘z uyida besh vaqt namozni kanda qilmaydi. Men yaxshi bilaman. Ichaylik.— Salimboyvachcha stakanni ko‘tardi. — Apel’sin, kon’yak! — Bir shisha «marsala»! — Jamolboy, bir daqiqa ruxsat yeting, kichkina izoh beraman...— asta turtib Jamolboyni o‘ziga qaratdi Abdishukur,— men sizga ko‘p daft’a gapirsam ham, g‘olibo maqsadimni hali tushuntirishga muvaffaq bo‘lgan emasman. Kaminaning g‘oyaviy hayoti shunday, yana takrorlayman: milliy sarmoyani o‘z boylarimiz — musulmon boylarimiz to‘la egallasinlar, ya’ni butun Turkistonimizda tijorat shu boylarning qo‘lida bo‘lsin, bu bilan qanoatlanmay, zavod-fabrikalar qursinlar. Maskovga, Varshavaga va hokazo shaharlarga o‘zlari mol olib borsinlar, u yerlardan o‘zlari mol keltirsinlar, deyman. O‘rtadagi shu yahudiy, o‘ris savdogarlarining dumini qisib qo‘yish kerak, deyman. Milliy sarmoyani kuchaytirish uchun savdo-sanoat ilmini bilish, zamondan ogoh bo‘lish lozim, Jamolboy aka. To‘g‘ri, bizda hushyor savdogarlar, epchil boylar bor, ular ko‘paymoqda. Ammo bu kifoya qilmaydi. Komersant bo‘lish kerak, ya’ni ilmiy iqtisodni, ilmiy tijoratni bilgan savdogarlar yetishuvi kerak. Kaminaning dardi endi bir daraja anglashildimi? Milliy sarmoya uchun ichaylik! — Komersant bo‘lish kerak. Milliy sarmoya uchun ichaman!—stakanni bo‘shatdi Salimboyvachcha. — Oqpodshohning g‘aznasidan chiqqan hamma pul juhudda,— stakanga kon’yakni to‘ldirib, pixillab gapirdi Jamolboy,— shu bachchag‘arlarni sindirishga iloj bo‘lsaydi. Gapiring Abdishukur, juhudning pulini qanday qilib o‘zimizga ag‘daramiz? — Buning uchun komersantlar kerak, bu bir, so‘ngra ittifoq kerak, ya’ni musulmon boylari bir-birlarini qo‘ltiqlasalar...— samimiyat bilan javob berdi Abdishukur. — E... bizda boylar bir-birini ko‘ra olmaydi, birlashmaydi, shunisi chatoq-da,— shikoyatlandi Salimboyvachcha. — Biz jadidlar ham bu ahvolga achinamiz...— boshini chayqab dedi Abdishukur — Men kim? Jadidmi?—kulib so‘radi Jamolboy,— Men sizni ko‘pdan buyon jadidga aylantirganman. O‘zingiz sezmaysiz-da!—Jamolboyning yelkasiga qoqib javob berdi Abdishukur. Bir shisha kon’yak, bir shisha «marsala» va chiroyli vazaga qubba shaklida terilgan apel’sin keldi. Jamolboy hali tetik edi. Abdmshukurniig ko‘zlari xiyla besaranjom. Ikkinchi shishaga avvalgiday ishtaha bilan yopishmadi. Salimboyvachcha «marsala»dan ikki stakan ichib xiyla mast bo‘ldi. Endi og‘ziga kelganini qisilmasdan gapishrishga, xotinlar bilan ko‘z urishtirishga, ularni imlashga boshladi. Restoranda hayot borgan sari qaynaydi. Muzika har xil kuylarni chaladi. Odam qalin, aksari yaxshi kiyingan yevrupolik boylar va amaldorlar. Tatar savdogarlaridan ham ko‘rinadi. Turkistonliklardan esa, bu stoldagilardan tashqari, yana bir qancha kishi o‘tiradi. Bir tomonda qo‘ychi Sultonbekning ukasi Arslonbek, u yolg‘iz, mastlikdan mudraydi, stol to‘la pivo shishasi. O‘rtada zavodchi boyning o‘g‘li Mirkomilboyvachcha ikki yosh xotinni yoniga olib, do‘ppisini stolga qo‘yib o‘tiradi. Dam oyog‘ini chalishtirib, kichkina, bichimsiz yuzini mastlarcha burushtirib, papiros tutatadi, dam xotinlarning og‘ziga vino tutadi, ularga nimalarnidir shivirlab «hiring-hiring» kuladi. Bu yosh boyvachcha uchun restoranda go‘yo hech kim yo‘q, bu joy yolg‘iz uning ayshgohi... Pastroqda, burchakdagi stolda, toza buyumlardan, lekin qo‘polroq tikilgan kiyimlarda gavdali, miqti to‘rt kishi — aftidan, to‘qmoqlik yo olmatalik «sart» savdogar o‘tirishadi; stolni shishalar qoplagan, ular to‘kmada, yo gap-gashtaqda o‘tirganday, qichqirib gaplashadi, qattiq kulishadi. Bu «ulfati chor» ichida katta sallali, oppoq soqolli, lekin vajohati yigitday, bir keksa kishi o‘zining serzavq kulishi, ichishi, xullas, butun siymosi bilan ko‘p odamlarning diqqatini o‘ziga jalb etadi. Salimboyvachcha o‘z yoniga bir xotinni o‘tqazdi. Xotinning yoshi o‘ttizdan oshgan bo‘lsa-da, upa-eligi, pardozi bilan yoshroq ko‘rinar edi, u yelkasi keng, ko‘krakdor, lo‘ppi yuzli edi. — Shampanskiy!— buyurdi boyvachcha. — Kerak emas,— yolg‘onni rostday qilib dedi xotin. — Yana nima kerak? Shirinlikdan nima?— mastlikdan ruscha so‘zlarni yarim-yorti g‘uldirab, so‘radi Salimboyvachcha. Jamolboy lablarini yalab, betoqatlanib gapirdi: — Durust, do‘ndiqqina ekan. Abdishukur, imlang bitta oyimchani, u yoq-bu yog‘ini kishi bilmas ushlab o‘tiramiz-da, keyin olib jo‘naymiz. — Shu xotinning o‘rtog‘i bor edi. Yaxshi jonon. Qayoqqa yo‘qoldi ekan. Hali shu bilan birga edi-ya. — Sizga-chi? Siz ham ayshdan chetda qolmang! — Ikkalangizning mahbubangizni tomosha qilsak, bas. — Be... taomni hidlag‘an bilan qorin to‘yadimi! — Jamolboy xotinga tikilib g‘uldiradi.— Madam, ich, ich. Xursand bo‘lasan, ich. Apato‘m gulaytga boramiz. — Qiziq,— ko‘zlarini qichiq suzib, xotin gapira boshladi,— sartlar yo sira ichmaydilar, yo bir ichsalar, ularni to‘xtatib bo‘lmaydi. Umuman aziyatlar ajoyib xalq... U, avval Salimboyvachcha, keyin boshqalar bilan cho‘qishtirib shampanskiyni ichdi-da, yirik-ko‘kchil ko‘zlariga sho‘xlik va ishva berishga tirisha boshladi. Undan qo‘z uzmagan uch «sart»ning fikri va ehtirosiga hokim bo‘lish uchun saxiy tannozlikning ingichka tomonlarini birin-sirin o‘rtaga otaverdi. U o‘z rolini qo‘lga oldi, ichkilikni o‘zi quyadi, ichishga zo‘rlaydi, ovqat va ichimliklar varaqasiga ko‘z yugurtib, o‘z xohishicha tanlab, mo‘l-mo‘l buyuradi. Tinmasdan gapiradi. Soddaroq va beg‘amroq, shu bilan birga haybatli ko‘ringani uchunmi, Jamolboyga ko‘proq gap otadi, hazillashadi. Jamobloy uning ba’zi hazillariga yaxshi tushunmaydi. Qalin tilini chiqarib xotinga ko‘rsatadi, kallasini tebratadi va Abdishukurga murojaat qiladi. — Abdishukur, masxara qilyaptimi do‘ndiqcha? Tilmochlik qiling. — Yo‘q, es-hushi sizda, muhabbatingizning domiga tushdi,— javob beradi Abdishukur. — Muhabbatni bilarmidi? Ilinji pul... Puling bo‘lsa, hammaga yoqaverasan, onasi o‘pmagan malika qizlar senga quchoq ochadi. Bu zamon — pul zamoni. So‘rang, do‘ndiqchaning oti nima ekan? — Anna, Anna,— dedi Abdishukur. Shu vaqtda baland bo‘yli, juda ko‘rkam kiyingan, ko‘zlari va oq nafis yuzlari kulimsiragan, butun andomi, siymosi durust oilada tarbiya ko‘rganligini tasdiqlovchi yosh xotin Annaga yaqinlashdi, unga egilib, uzoq shivirlab bir nimani so‘yladi, so‘ng ikkisi ham kulishdi, xotin ketmoqchi ekan, Jamolboy uning qo‘lidan dadil ushladi-da, bir qo‘li bilan bo‘sh stolni o‘z yoniga surdi: — O‘tir, madam, o‘tir!— kafti bilan stulni tap-tap urdi. Xotin bir minut taraddudlanib, so‘ng jimgina o‘tirdi. Anna Salimboyvachcha bilan mashg‘ul bo‘lganidan, o‘rtog‘ining o‘tirganini sezmay qoldi. Keyin, ogoh bo‘lgach, qoshlarini chimirdi, xo‘rsindi, ko‘zlarida norozilik sezildi. Yana yangi ovqatlar, ichimliklar, laganchalarda anor va olmalar keldi. Ishrat qizib ketdi... * * * Yo‘lchi soyaboni ko‘tarilgan izvosh ichida o‘tirar edi. Kuchli izg‘irin yuzning terisini shilganday, achitadi, quloqlarni kesadi, sovuqdan oyoqlarining barmoqlari uvushadi. Uning qorin och, ichaklarini bir nima yulganday, sovuq shamol ichiga kirib, butun ichini kemirganday... Qoq yarim kecha. Atrofda — mirshablar va baqirishgan bitta-yarimta mastlar, istisno qilinsa — boshqa o‘tkinchi, boshqa tovush yo‘q. Faqat shu yerdagina bir oz harakat bor. Izvoshchiklar kelib-ketib turadi. Xotinlar, erkaklar yot tilda chug‘urlashadi, kulishadi, yana bir zumda ko‘chaga jim-jitlik quyuladi. Jamolboyniig xizmatkori Jo‘ra aysh-ishrat, fahsh to‘g‘risida ko‘rgan, bilgan va eshitganlarini ancha vaqt so‘zlab: «Uxlayver, bu kun tongotar qilishadi xo‘jayinlar» deb o‘z aravasiga yumalagan edi. Ammo, o‘rganmaganlikdan, qorin ochlikdan, Yo‘lchining uyqusi kelmadi — Yo‘lchiboy, shu-shundamisan?— to‘rt-besh qadam naridan bo‘g‘iq, mast ovoz eshitildi. — Salim akami? Nima, ketamizmi? — Shosh-shoshma! Yo‘lchi yerga sakradi. Salimboyvacha qorong‘ida daraxtni quchoqlab, uzoq o‘qchidi. So‘ng, chayqalib-chayqalib Yo‘lchining qo‘lini mahkam ushladi. — Yur, yur xozir! A-arava turaveradi. Bo‘b-bo‘ri yemaydi. U men-meniki, yur!— Yo‘lchining qarshilik ko‘rsatishiga qaramay, o‘jar mast mahkam yopishib, sudrab ketdi. Yo‘lchi ko‘z qamashtirarlik yorug‘ va g‘ovur-g‘uvurli zalga kirishi bilan boshi aylanib, sarosima bo‘lib qoldi. Bu joy, undagi odamlar, asbob-uskunalar uning uchun tamom begona edi. Salimboyvachchaning orqasidan ketavermasdan, bir muddat eshik oldida to‘xtadi va uni ko‘zdan qochirdi. Atrofga alanglab, boyvachchani qidirar akan, uni boshi bilan imlab chaqirgan Abdishukurga ko‘zi tushdi. Uyalsa ham dadil yurib bordi, stulga o‘tirgach, ko‘zlarini qayoqqa yashirishni bilmay qoldi. Ikki xotinning o‘rtasida o‘tirgan Salimboyvachcha bir stakan to‘ldirib, uning oldiga qo‘ydi. — Ich, ovqatni ur! — Men ichmayman, rahmat. — Ichkilik bo‘lsa Jo‘ra o‘zini tomdan tashlaydi. Ko‘chada sovuqlagansan, ich, yigit!— dedi Jamolboy gerdayib. Yo‘lchi ichmadi, ovqatga ham ishtahasi bo‘g‘ilgan edi. Sovib qolgan kabobdan bir six oldi. Ikki xotin — Anna bilan Mariya — Yo‘lchidan ko‘z uzishmay, uning to‘g‘risida shivir-shivir so‘zlashmoqqa, gavdasiga, kuch to‘la go‘zalligiga suqlanib boqib, ma’sumligidan, soddaligidan kula boshladi. Mariya stakanga shirin vinodan to‘ldirib, o‘rnidan turdi-da, Yo‘lchining oldiga o‘tdi. — Vino yaxshi, yaxshi,— stakanni o‘z qo‘li bilan Yo‘lchining og‘ziga tutdi. Yo‘lchi vinoni hidlab, yuzini burishtirdi-da: — Yo‘q!— boshini chayqadi u. Xotin o‘jarlik bilan ichkizishga tirishaverdi. Abdishukur yordami bilan «ich» degan so‘zni o‘rganib, qistadi: — Gerkules, ich, yaxshi vino... Yo‘lchi bularga masxara bo‘lmaslik uchun stakanni qo‘liga oldi-da, ikki qultumda bo‘shatdi, labini artib yana sekin o‘tiraverdi. Xotinlar ko‘kraklarini silkitib, qattiq kulishdi. Anna ham Mariyadan orqada qolishni istamadi. Stakanga vino to‘ldirib bolani aldaganday, bachkana qiliqlar bilan Yo‘lchiga tutdi. Yo‘lchi qo‘lining keskin harakati bilan ichimlikni rad qildi-da, teskari burildi. Anna taklifni takrorlamaslikka majbur bo‘ldi. Yo‘lchining orqasidan kimdir turtdi. Yigit yalt etib qaradi: baland bo‘yli, yo‘g‘on, sersoqol, tekis sochlari moy surkalganday yiltiragan keksa rus uning orqasida turardi. U «eshikka chiq!» degan ma’noni qo‘l bilan ishorat qildi. Yo‘lchining boshidan olov quygandek tuyuldi. U qizarib o‘rnidan turarkan, Salimboyvachcha o‘tirishni qat’iy ravishda buyurdi va cholga bir nimalarni tushuntirdi. Chol «ixtiyor menda emas» degan kabi yelkasini qisdi-da, so‘ng, birdan bo‘shashib iljaydi. — O‘ltiravering, chol ham choy chaqa oladigan bo‘ldi, — dedi Abdishukur Yo‘lchiga. — Ichaylik!— Salimboyvachcha bir qo‘li bilan Annani qo‘ltiqlab, ikkinchi qo‘li bilan stakanni simirdi. Jamolboy hali ham tetik. O‘zining yo‘g‘on, go‘shtdor barmoqlari bilan goh Mariyaning ingichka, nafis qo‘lini, goh uning tizzasini silab qo‘yadi. Ichkilik ta’sirida xotinlarning qiliqlari juda yengillashadi, ko‘zlari, yuzlari yonadi. Tinimsiz gapirishadi, kulishadi. Abdishukurning kayfi baland bo‘lsa-da, hushi hali o‘zida, mumkin qadar o‘zini hushyor tutishga tirishadi. Oz ichib, ko‘proq ovqat yeydi. Hozir uning qulog‘i qo‘shni stulda, ikki rusning muhokamasida, ularning biri keksaroq odam, u yo chinovnik, yo katta savdogar, yoki ayni zamonda har ikkisi... Ikkinchisi o‘rta yoshlar, ko‘zoynakli va kiyimga g‘oyat zeb bergan odam. Buni Abdishukur injenerga o‘xshatdi. — Ko‘rdingizmi, bu osiyoliklar vahshiy bo‘lsalar ham, ba’zi bir fazilatlarga ega ekanlar, mana bu «sart» o‘z xizmatkori, balki quli bilan birga ichishadi. Demokratiya!— dedi injenernamo. — «Sart»lar irq jihatidan, albatta, past,— tarelkadagi go‘shtni pichoq bilan kesa turib gapirdi chinovnik,— ular madaniyatga mutlaqo qobiliyatli emas. Yaqinda bir professor ilmiy jamiyatda bu da’voni juda yaxshi isbot qildi. Bilasizmi, men bu issiq mamlakatda yigirma yildan beri yashayman. «Sart»larning psixologiyasini yaxshi o‘rgandim. Ular irqan past. Leqin bunga qaramay, ba’zi xususiyatlarni ko‘rsatadilarki, buni fan hali oydinlata olmaydi. Mening mushohadamga qaraganda, ularda, masalan, badiiy sezgi ancha o‘sgan. Ular gulni sevadilar. Kiyimlari chirkin bo‘lsa ham, quloqlariga gul qistirib yuradilar. Ashulani, o‘yinni juda yoqtiradilar... Lekin, ularning hammasi qo‘rqoq, hammasi ayyor. Ularning orasida oz-moz samimiy bironta odamni uchratganim yo‘q, ishonasizmi? — Ba’zi vahshiy xalqlarning, masalan, negrlarning musiqiysini, kuylarini maqtaydilar. «Sart»larniki qalay?— so‘radi injenernamo. — Qo‘llariga bir lagancha, yo patnis olib baqiradilar. Bundan siz va men o‘n chaqirim nariga qochamiz,— stakanni bo‘shatib, lablarini oppoq sochiq bilan soqol aralash artib, gapirdi chinovnik.— Lekin, ular boshlarini bukib, mutlaq sukut bilan tinglaydilar. Bir necha musiqiy asboblari ham bor. G‘oyat ibtidoiy. Yana ahmoqlarcha odatlari bor: yerda oyoqlarini bukib o‘tiradilar. Bizga bu narsa katta bir azob. Ularga rohat emish! Boy bo‘lsin, kambag‘al bo‘lsin, baribir, «sart»ning uyida bitta piyolasi bo‘ladi. Ikkita qilsa, odat buziladi ham katta gunoh hisoblanadi!.. — Vasiliy Ivanovich!— vinoni ichib, bifshteksdan kichkina bo‘lakni og‘ziga tashlab, so‘zlay boshladi injener,— bilasiz, men bu yerda yangiman, yaqin o‘rtada jo‘nashim mumkin. Lekin Toshkentning osiyo qismini ko‘rganim yo‘q hali. Yolg‘iz borishga, to‘g‘risini, aytsam, qo‘rqaman. Chunki, «sart»lar siz deganingiz kabi, gulni, ashulani qanchalik sevmasinlar, har holda vahshiy xalq. Vahshiy xalqlarda qonxo‘rlikka tamoyil zo‘r bo‘ladi. Bu—shubhasiz haqiqat! Kecha Peterburgdan xat oldim. Xatda xotinim naq shu masala to‘g‘risida gapiradi, mening to‘g‘rimda xavflanadi, ehtiyot bo‘l, deydi. Shuning uchun «sart»larning shahriga kim bilan borishimni bilmayman, sizning vaqtingiz musoida qiladimi, birga tushar edik? — Juda yaxshi, men tayyor,— javob berdi chinovnik,— sizga o‘rta asrni, balki undan avvalgi davrlarni ko‘rsataman. Vahshiy, lekin go‘zal manzara!.. Ayniqsa, siz uchun, peterburglik uchun!.. Peterburgga qaytganingizda o‘z taassurotingizni poytaxt xonimlariga so‘zlab bersangiz, ajib bir poema kabi tinglajaklariga shubha qilmayman. Abdishukur «sart»lar hayotini o‘rganishga maroqlangan bu peterburglik ziyoliga ba’zi ma’lumotlarni muloyimlik bilan tushuntirishni istasa ham, lekin buning uchun imkon topmadi. Endi uning diqqatini o‘z stolida paydo bo‘lgan yangi ovqatlar jalb etdi. Salimboyvachchaning kayfi — mastligi haddiga yetgan. Ammo u endi oz ichsa ham, ovqat, ichimliklarni avvalgidan ko‘proq buyuradi. Stolda shishalar, har xil asboblar qalashib yotadi. Anna bilan Mariya ikki boyning pinjida, noz qiladilar, kuladilar, ichadilar va ichishga majbur qiladilar, ba’zan noz bilan koyiydilar, ba’zan erkalaydilar. Katta zaldagi shovqin-suron, muzika, ichimliklarning, xotinlar pardozining hidi Yo‘lchining boshini aylantirdi. U atrofiga qarab, yuzlarcha odam orasida o‘zi kabi bironta kishini ko‘rmadi. Bu yerda xursandchilik qilgan odamlar har bir jihatdan unga begonadirlar. Hammaning ko‘zi unga qadalganday, hamma unga boqib: «Nima qilib o‘tiribsan, joyingni top!» deganday tuyuladi. Hali chol uning yelkasidan turtib eshikni ko‘rsatgandayoq, uning ko‘ngli chil-chil bo‘lgan, bu yerda bir minut qolgisi kelmagan edi. Hozir qanday qilib qochishni bilmas, u o‘z ichida bu yerga mastlik bilan sudragan Salimboyvachchani va unga bo‘ysungani uchun o‘zini so‘kar edi. Nihoyat irodasini to‘pladi-da, stoldagilarning ko‘zlarini shamg‘alat qilib, o‘zini sekingina eshikka oldi, g‘izillab ko‘chaga otildi. Yuziga urgan sovuq shamol bo‘sadek yoqimli sezildi. Qorong‘ida sokin turgan otning bo‘ynidan quchoqladi, barmoqlari bilan yolini taradi va boshini silab: «Sovuqmi, sovuqmi? Aynalay!» — dedi. IV Yo‘lchi ertalab uyg‘onarkan, yirik qor parchalari xizmatkorxonaning kichkina derazasiga urilar, uning siniq oynasidan uy ichiga ham uchab kirar; nam ta’sirida eski namat qo‘lansa is tarqatar edi. Yo‘lchi o‘rnidan turib yelkasita eski yupqa paxtalik choponni tashladi, deraza orqali ko‘ringan bir parcha ko‘kka qaradi, yuragida qandaydir bir bo‘shlik, hayot bilan robitasizlik sezdi. Qo‘nji ukpa, yuzi toshdan qattiq qandaydir qalin, qo‘pol charm bilan qoplangan, Yormatgami, yo boshqa bir sobiq qarolga uzoq ish berib, iyig‘i chiqqan, poshnasi qiyshiq etikni kiydi, belini bog‘ladi, otxonaga chiqib, go‘ngni to‘pladi, oxurlarni tozaladi. Jodida beda qirqar ekan, Yormat keldi. Ertaga nikoh bo‘lgani uchun arava kerakligini, xo‘jayin bir-ikki kun shaharda qolishga buyurganini bildirdi. Aravakash otni egarlab, eshikka olib chiqayotganda, qayrilib Yo‘lchini chaqirdi: — Katta oyimning yumushlari bor ekan. Menga buyurgan edilar ishim zarurligidan, sizni ko‘rsatdim. Siz uchrashing. Unutmang! Yo‘lchi Mirzakarimboyning ichkari hovlisi yo‘lagiga kirib, eshikning halqasini qoqdi. Ichkaridan yugurib chiqqan bolaga: «Katta oyingni chaqir!» dedi. Sirtiga qora duxoba qoplagan ko‘rkam po‘stinli, boshiga yung ro‘mol o‘ragan yumaloq kampir, sovuqdanmi, yo ko‘krak xastaligidanmi, harsillab keldi. — Esonmisan, Yo‘lchiboy? — To‘y mubarak, oyi! Menda yumushingiz bormi? — Ha, san, izvoshni qo‘sh— ovozini pasaytirib, deyarli shivirlab gapirdi Lutfiniso,— bir yerda nafasi benihyat o‘tkir domla bormish. Nuri u kishiga borib dam soldirib keladi. Zinhor hech kimga og‘zingdan chiqarma, tog‘ang bozorga ketdi, hozir olib borganiig yaxshi. — Xo‘p, xo‘p. Yo‘lchi orqaga qayrilarkan Lutfiniso yana chaqirdi: — Hoy shoshma, munda kel! Aravani orqa ko‘chaga olib chiq, Nuri o‘shanda tushsin. Mahalla odamlari qursin,o‘tirsa o‘poq deydi, tursang so‘poq, uqdingmi? — Xo‘p oyi, hozir tayyor qilaman.. Yo‘lchi izvoshga otni ildam qo‘shib tegishli joyda Nurini kutib turarkan, shunday xayolga botdi: «Bu narsa Nurining hiylasi emasmikin? Domlaga dam soldarish, albatta, bahona... Qiz men bilan uchrashishni istagan. Meni sevishi to‘g‘ri. U juda dadil va ayyor qiz. Uning qo‘lidan har qanday ish keladi. Hozir meni bir yerga sudraydi. Nima qilaman, qanday nasihat qilishim kerak?.. Bordi-yu, u birdan shunday desa: «Men seniki, otam, onam zo‘rlab bir boyvachchaga uzatadi. Men sendan boshqani xohlamayman, bog‘da bir kechasi nima degan edi! Yo‘l ko‘rsat, nima qilamiz?» Shunday voqealar bo‘lgan-ku axir... Yo‘li goh bunga shubhalanadi, goh ishinadi. Fikr va xayollari uchib, allaqanday sarguzashtlar manzarasini chizadi. Lekin yuragi ajib, qiziq, aldamchi, yorqin ko‘ringan bunday sarguzashtlarga berilshini istamaydi.— U qorni shiddatli elagan to‘niq ko‘kka qaraydi, xo‘rsinadi... Mana qarshi ko‘chadan to‘q qizil shohi paranjida Nuri shoshib-pishib chiqdi, atrofga qarab, hech kimni ko‘rmagandan so‘ng, chachvonni ochmasdan, Ylchiga yaqinlashdi. — Yulchiboy aka, qaerda jim bo‘lib ketdingiz, dalada hali ham ish bormi? — Ishdan qo‘l bo‘shaydimi. Ixtiyor menda emaski,istaganimcha kezsam...—dedi ohista Yo‘lchi. — Kutilmagan vaqtda to‘yim bo‘lib qoldi... Haytovur to‘yimga yetib kelibsiz, eshitib juda sevindim...—Jaranglatib kuldi-da, yana atrofga qarab qo‘ydi Nuri. — Chiqing aravaga!— dedi xomush bo‘lib Yo‘lchi. — To‘xtang, boshlab boradigan xotin chiqsin. Nuri izvoshga o‘tirda va shikoyatlandi: — Aksiga, qor yoqqanini qarang. Shu vaqtda domlaga borish nimasi! Har balo oyimdan chiqadi. Irim-chirim bo‘lsa bas... Uyda issiqqina o‘tirgandim, xudoy ko‘tarsin domlani... Yo‘lchi uch-to‘rt minut ilgarigi o‘ylari, xayollari, tashvishlanishlarni eslab, o‘zini tuta olmadi, birdan xaxolab kulib yubordi. — Nimaga kulasiz?—Nuri shubhalanib so‘radi. Yo‘lchi bir zum nima javob berishni bilmay qolda, so‘ng dedi: — Qo‘yavering. Dunyoda nima ko‘p—kulgi ko‘p. Bir qiziq narsa esimga tushdi, opa. Nuri boshqacha tushundi. — Ha, bilaman. Endi doim eslab-eslab kulaverasiz, mayli. — Yo‘q. Unday o‘ylamang. Churuk paranji yopingan bir xotin uzoqdan shang‘illab kelaverdi: — Qor ham qursin, kavushim ham qursin. Nurioy, xurmachaning tagini xo‘p yalagan ekansiz-da. — Yo‘q, Xayri xola, sira yalamasdim. — Izvoshlaring shunaqa yumshoqmi-a? Naq baxmal to‘shakday, jonning huzuri-ya,— O‘tirgan zamon shang‘illadi xotin. Yo‘lchi «Xadra»dan, «Oxun guzar»dan o‘tib, xotinning ko‘rsatishicha, torroq ko‘chaga kirdi, bir xaroba uyning shalaq eshigi oldida otni to‘xtatdi. Tomlarda, daraxtlarda qor ancha qalinlashgan. Yana shiddat bilan yog‘ishda davom etadi. Ko‘chada bolalar ko‘p. Aksarining ust-boshi yupun, mahsilarining yirtiqlaridan kir paytavalari osilib turadi, kimlarda poxol tiqilgan eski kalish, kimlarda jag‘i yirtiq kavush, lekin ular shod. Birinchi qor atrof manzarasini o‘zgartib, ularga yangi o‘yinlar keltirgan. Qiy-chuv, so‘kish, baqirish, xoxolash ko‘kni tutadi. Ular ikkiga bo‘linib «qorbo‘ron» o‘ynaydilar. Qordan kichkina yumaloq yasab, dumalata-dumalata, o‘z bo‘ylaridan baland, katta kurra yasaganlar. U juda og‘irlashgan. Besh-oltita bo‘lishib arang qo‘zg‘atadilar. Barmoqlari achishadi, dam-badam og‘izlariga, qo‘ltiqlariga tiqadilar, puflaydilar... Yo‘lchini bir nafas tinchsizlangan haligi xayollardan endi iz ham yo‘q. Unga endi hamma narsa ravshan, yaqin-dagina, seni yaxshi ko‘raman, deb uning bo‘yniga osilgan qiz, bu kun uning oldida taqdirga tan berganligi haqida bir og‘iz uzr aytish emas, yo butunlay sukut qilish emas, hayosiz bir suratda o‘z quvonchini bildirdi. Yo‘lchi uning har bir so‘zida, ovozida, kulgisida quvonch ham taqdirdan rozilik sezdi. Bu narsa kambag‘al yigitning izzat-nafsiga tekkan edi, albatta. Lekin qizning sevgisiga ilgaridan shubhalangandi, o‘z ko‘nglida ham u qizning muhabbati yonmagani, Mirzakarimboy xonadonida o‘z vaziyatini yaxshi bilgani uchun, aqlli Yo‘lchi bu hodisaning tabiiy ekaniga chuqurroq ishondi, ko‘nglida bir lahza uchgan behuda, aldamchi xayollardan qutuldi. U hozir bolalarning sho‘x, jonli, qaynoq o‘yinlarini tomosha qiladi. O‘zining kechmish bolaligi, qishlog‘i, o‘rtoqlari yodiga tushadi. U ham yaqinda kichkina, olovday bola edi. U, hamma qishloq bolalari kabi, yoshlikdan mehnatga kirishgan bo‘lsa-da, ammo o‘yinlarga ham vaqt topar edi. Xususan, qish chog‘larida... Faqat bunday tor, siqiq ko‘chada emas, keng maydonda, shovqin-suronli qish o‘yinlari — baland tepadan oynadek sirpanishlar, dumalashlar, chanalarda uchishlar... Kaftda siqila-siqila qattiqlashgan, tuxumday qor «yovga» tegmay, adashib, Yo‘lchining boshini yalab, do‘ppisini qiyshaytirib o‘tadi. Bolalar kulishadi. Yo‘lchi ham samimiy kuladi. Uning ko‘ngli ochiq, sodda yigit ekanini bilib bolalar birin-sirin yaqinlasha boshlaydilar. Hammasining ko‘zi otda va izvoshchida, ularning ko‘zlarida yongan orzu: izvoshga o‘tirsalar, otni qattiq choptirib, «po‘sht-po‘sht!» bilan shaharni aylanib chiqsalar, hammani hayron qoldirsalar... Ba’zilari otga tegajaklik qiladilar, ba’zilari aravani ushlab, silab qo‘yadilar,— nimadan yasalgan? — Necha pulga olgansiz?— so‘radi qora, sho‘x bola. — Egasidan so‘ra, men qaydan bilay,— kulib javob beradi Yo‘lchi. — Izvosh o‘ziniki bo‘lsa, shunaqa kiyim kiymasdi,— bolalarcha haqgo‘ylik bilan tushuntirdi ikkinchi bola. — Shu yerdan, naq shu yerdan Shayxantovurgacha qanchada borasiz?— biri jiddiy so‘raydi. — Ko‘z ochib-yumguncha. — A, bizani boqqachi?— hovliqib so‘raydi boshqasi. — Bog‘ingizning qatta ekanini bu kishi biladimi? — deb birdan xaxolashadi bolalar. Yo‘lchi ham butun azamat gavdasini silkib kuladi. Churuk paranjili xotin, ovozini barala qo‘yib, qorni, kavushini qarg‘ab, Nuri bilan birga domlanikidan chiqdi. Nuri o‘tirmasdan ilgari, qo‘sha-qo‘sha oltin bilaguzuk taqqan bilaklarini chiqarib, paranjini tuzatdi. Xotin valdiradi: — Nurioy, oyingizdap to‘rt gazgina chit olib berasiz, albatta. Lozim qilib kiyaman, unutmang. Xudoyo kuyov bola bilan qo‘shaqaring! — Xo‘p dedim-ku, ming marta gapirasizmi?—dedi siltab Nuri. — Shu ukamga ham xudo yaxshi qiz ato qilsin!— yana valdiradi xotin. — To‘ylarida man ham xizmat qilay...— kulib dedi Nuri. Yo‘lchi bu so‘zlarni eshitmaganday bo‘ldi. Ayollar o‘tirishgach, uzun qamchini havoga ko‘tardi: «chuh!» Qor aralash shamol uning yuziga keskin urdi. Quloqlarida orqada qolgan bolalarning ovozlari yangradi: Yomg‘ir yog‘aloq, Echki tug‘aloq. Boyning qizining Qorni yumaloq... Yo‘lchi qaytab, zax uyga — xizmatkorxonaga kirdi. Uyning devorlaridan nam, mog‘or hidi va sovuq esadi. U qish chog‘i boshpanasiz qolib, iliq joyni qidirgan sho‘rliklar singari bir burchakka tiqildi. Qor va shamol kuchaya borda. Tashqarida qishni va qorni sog‘ingan qarg‘alarning qag‘illashlari... Nuriniso esa ichkari hovlidagi to‘rt uydan biriga — onasining uyiga kirdi. Chunki bu uy xoli edi. Boshqa uylarda qarindosh-urug‘lar va nikohni poylab yotgan to‘yparast, daydi, turli xotinlar bor edi. Qiz domlaning «o‘tkir nafasi» tekkan bir siqim choyni, ro‘molchaga tugilgan qandni, go‘shangada kiyilajak yurqa oq ko‘ylakni (bunga ham domlaning «nafasi» tekkan!) va bir parcha qog‘ozning yuziga qora, quyuq siyoh bilan o‘ng-teskari, qandaydir, xarflar yozilgan va ikki tomonning ko‘ngliga «o‘lmas muhabbat» soluvchi «ezibichki»ni birga qo‘shib, ro‘molchaga tugib, ertaga unutmaslik uchun, belgili joyga qo‘ydi. So‘ngra, nima bilan shug‘ullanishni bilmay, uy ichida aylandi. To‘y munosabati bilan o‘ziga atab yasalgan to‘qqiz duxoba va to‘qqiz har xil shohi ko‘rpani tomosha qildi. Ular yerdan shipga yetarli qilib taxlangan... Bir tomondan qor tepaday uyulgan oppoq par yostiqlar.... Kuyovnikidan kelgan sarpolar kecha xotinlar orasida ochilib, mo‘lligi, rang-barangligi, toza, asilligi bilan hamma xotinlarning ko‘zlarini qamashtirgandan so‘ng, uning ko‘zidan ham alohida kechirilgan edi. Buncha sarpo kelishini Nuri esga olganmidi? U sarpolarning ovozasi, kecha ko‘rib ketgan xotinlar orqali, endi butun Toshkentga bo‘lmasa ham, har holda shaharning yarmiga tarqalgan!.. U, mollarning hammasi sandiqlarga joylangani uchun ham, unday buyumlardan o‘zida ham o‘sha miqdordan ko‘proq bo‘lgani uchun qayta ko‘rishni istamadi. Faqat ingichka, uzun zanjirli, kichkina, lekin g‘oyat chiroyli, mo‘jaz qopqog‘ida brilliantlar yongan oltin soatni olib, tomosha qildi. Chunki quti har nav oltin-kumush bezaklarni ko‘rgan bo‘lsa-da, shu vaqtgacha soatsiz edi. Soat olish o‘zining ham, onasining ham esiga aslo kelmagandi. Nuri oltin zanjirni bo‘yniga osdi, soat ko‘kragidai pastroqda yulduzdek yarqiradi. Qulog‘iga tutdi: «chiq, chiq». Lekin savodsizga kitob hech nima demaganday, soat unga hech nima ko‘rsatmadi. Kecha borganda o‘rganib olishga qasd qilgan bo‘lsa ham, keyin bu fikrdan kechgan edi: «Ko‘rkam bezatilgan uyda kuyov-kelin o‘ynashib-kulishib o‘tirganimizda, o‘zi o‘rgatib qo‘yadi!..» Xayollarga, umidlarga ko‘kragi to‘lgan Nuri, oshiqqani, itilgani baxt bilan o‘zi orasini ayirgan bir kunni qanday kechirishni bilmasa-da, onasi, kelinoyilari va boshqa qarindosh xotinlar orasiga kirsa, qabul etilgan tashqi odob va nazokatga muvofiq darrov boshqacha bir tus olishga tirishar edi: go‘yo to‘yning umumiy nash’asiga qo‘shilmaganday ko‘rinadi, yuzida qayg‘ulanish, ota yurtidan ketayotgani uchun o‘ksinish hislarini beradi, ko‘zlarini xasta noziklik bilan suzadi. Ba’zan bu rolni juda qiyinlik bilan bajaradi, keyin yolg‘iz qolganda o‘zi qotib-qotib kulada. Lekin kelinoyilari va yaqindan taniydigan xotinlar bu holni hiyla va shaytonlik ekanini yaxshi anglasalar ham, hovliqma, laqma-engil Lutfiniso bunga chindan ishonar, astoydil xafalanar, kim ko‘rinsa shunga ko‘z yoshi qilar edi. Eshikni ohista ochib, tanchaga solish uchun qo‘lida bir xokandoz to‘la laqqa cho‘g‘ bilan yosh qiz kirdi. Bu — Yormatning qizi Gulnor edi. Nafis, nozik, ma’sum bir qiz... Bo‘yi yoshiga qaraganda balandroq, lekin butun gavdaga mutanosib. Bolalarcha kulimsiragan va yuqoridan pastga tobo mayin ingichkalashgan oq, tiniq yuzi, qalam bilan chizilgandek ingicha, ma’nodor qoshlari, uzun, quyuq kipriklar orasida yongan yirik qora ko‘zlari bor edi. Bu ko‘zlarda tuyg‘unlik, olijanoblik, ko‘ngilning bahoriy tozaligi, iliqligi va qandaydir, parmshon xayolchanlik jilvalanar edi. Ammo, Gulnorning kiyimi cho‘ri qizlarniki kabi edi: boshida eski, to‘zigan qizil shol ro‘mol, egnida paxtasi yupqa solingan yoki, yuvila-yuvila yupqalashgan kaltagina qora lipis kamzul, etaklari g‘ijimlangan, rangi aynigan chit ko‘ylak. Mo‘jaz oyoqlarida mahsi ham yo‘q... — Nura opa, zerikmadingizmi?—deda tanchaga o‘tni ag‘darib Gulnor. — Yurak-bag‘rim qon bo‘lib ketdi,— qovog‘ini solib bobilladi Nuri,— ertadan beri yolg‘iz o‘tiribman. Sen o‘lgur bu uyga bir marta ham boshingni tiqmading. Choy ichmadim, ichimga tuz ham kirmadi. — Allaqayoqqa borib, hozir keldingiz-ku. Nega yashirasiz?—dedi kulib Gulnor. — Hamma narsaga razm solib, kavlab yurasan-a, pismiq!— jerkib tashladi Nuri.— Tez bo‘l, yuz-qo‘limni yuvishga issiq suv ber! — Suv tayyor, hozir beraman,— qo‘rqmay, lekin itoat bilan gapirdi Gulnor.— Nima qilay, Nuri opa, tong qorong‘isidan beri menda tinim yo‘q. Ikki uy to‘la xotin, beto‘xtov choy ichishadi. Yana ovqat tashiyman, bolalarga qarayman. Tashqari hovlini yig‘ishtirdim, katta oyim buyurgandilar... — Tashqarida dadam bormi? — Yo‘q. Xizmatkorxonada Yo‘lchiboy aka bor ekan,— dedi tabassum bilan Gulnor. — Men bilmabman, bir vaqt ko‘zim tushib qolib, yugura qochdim, eshikka urilib boshimni yoray dedim. — Jo‘rttaga ko‘ringansan, yosh bo‘lsang ham balosan...— teskari qarab, labini burishtirdi Nuri. Gulnor aytganiga pushaymon qildi, xatosini to‘g‘rilash uchun so‘zlamoqqa majbur bo‘ldi: — O‘la qolay, opajon, nahotki men jo‘rttaga ko‘rinsam... Shoshmang, boshidan-oyoq gapirmasam, ishonmaysiz...— Gulnor tanchaga suyalib cho‘qqaydi va so‘zini davom ettirdi:—Tashqari hovlida hamma uylarni yig‘ishtirdim, ko‘rpachalarni hovliga olib chiqib qoqdim. Bu yoqqa tashib ovora bo‘lmayin deb, idish-tovoqlarni tashqari hovlida yuvdim, artdim. Bir vaqt, munday qarasam, xizmatkorxona derazasidan Yo‘lchi akaga ko‘zim tushdi. Yugura turib, eshikka qarab qochdim. Mana shu. Jo‘rttaga! Nega jo‘rttaga? — Ilgari ko‘rganmiding?— sinamoqchi bo‘lib so‘radi Nuri. — Uzoqdan bir martami, ikki martami ko‘rib qolgandim. — Senga yoqadimi? — Qo‘ying shunday gaplarni!— Gulnor qizarib, tezgina uydan chiqdi. Nuri yolg‘iz qolarkan, yozning issiq chog‘ida ishkomda kechirgan bir necha minut va kuzning oydin kechasidagi qo‘rquvli, lekin uning uchun eng totli damlar yodidan o‘tdi. U chog‘larning lazzatini shunda yana bir qayta tatigandek, lablari titradi, yuragi urdi. Ammo bir ozdan so‘ng butun vujudini birdan vahima bosdi: qanday qilib u o‘zini saqlab qoldi? U ishq o‘yiniga butunlay berilmoqchi ekan, otashin orzularning sehri bilan u ko‘r ekan, kimning nomusi, kimning aqli, kimning sabri, og‘irligi uni sharmandalikdan qutqarib qoldi? Agar yigit ham yengillik va sho‘xlikka berilsa edi, bu to‘y bo‘larmidi? Yo‘q! U yo o‘z-o‘zini o‘ldirardi, yo xizmatkor yigit bilan bir yurtga qochib, kambag‘allikda, non gadoyi bo‘lib yashardi. Butun umrga ota-onasidan, akalaridan voz kechardi... Nuri uzoq o‘ylagandan keyin, sevinib entikdi va o‘z ichida shunday dedi: «Man ko‘r ekanman, kambag‘al bo‘lsa ham ko‘zi ochiq, nomusli yigit ekan. Uning bitta qusuri — kambag‘alligi. Koshkiydi u boyvachcha bo‘lsa...» * * * Nikoh to‘yi favqulodda suronli va tantanali bo‘ldi. Namozasrga yaqin kuyov katta olomon bilan keldi. To‘rt karnay, olti surnayning shovqini ko‘kni tutdi. Dongga o‘ch boyvachcha kuyovlar nikohga, odatda, qo‘sh karnay, qo‘sh surnay bilan kelishardi. Qishning izg‘irinli kuniga qaramay, hamma tomlar boshlariga paranji yo choponni nari-beri yopgan xotinlar, qizlar bilan to‘ldi. Hatto erta-kech tanchaning bir tomonini band etishdan o‘zga ishga yaramagan zabun kampirlar ham past, qing‘ir-qiyshiq devorlarga tirmashib bo‘lsa-da, bu «xon taqlid to‘yni» tomosha qilishdan o‘zlarini tiya olmadilar... Qadimning qoidasiga muvofiq, har ikki tomonning shumtaka bolalari ko‘chada bir-birlarini qorga dumalatib, bir nafas mushtlashib oldilar. Mahallalarining «izzat-nafsi» va «or-nomusi» uchun shunday paytlarda o‘zlarini sher hisoblaydigan, har noma’qulchilikka ko‘rlarcha otiladigan ba’zi yigitlar mushtlariga tupurib bir-birlariga ko‘z olaytirarkan, keksalar payqab qolishdi-da, otalarcha koyish bilan bosdi-bosdi qilib qo‘yishdi. Kuyov, ahli rasta olifta boyvachchalar orasida odatga muvofiq o‘zini yashirib, dang‘illama darvoza tomon yurdi. Boyning katta hovlisida, mutlaq sukunat ichida, qari imom nikoh o‘qidi. Kuyov boshidan mo‘l-mo‘l sochiqlar sochildi. Keyin kuyov tomon ajoyib so‘zanalar, qimmatbaho buyumlar bilan bezatilgan xonalarga taklif etildi. Ziyofat, odatdagicha, tez tugadi. Kuyov uzun va keng zarbof to‘n kiyib, katta sallasiga ko‘rkam oltin jig‘a qo‘ndirib havoni titratgan karnaylar, surnaylar sadosi bilan o‘zinikiga ketdi. Ichkarini yana ayollar to‘ldirdi. Lutfiniso iiqillab, harsillab qizini olib jo‘nashga kirishdn. Nuri alohida xonada o‘z o‘rtoqlari — obro‘li oilalarning qizlari bilan o‘ltirar edi. Uning egnida qadimona tikilgan keng, uzun oq shohi kuylak (qutli kunda «burma ko‘ylak» kiyishni onasi man etgan), boshida baytlar yozilgan katta «sanama» ro‘mol, oyoqlarida ipakday mayin guldor mahsi, quvonchi ko‘ksiga sig‘masa-da, nazokat va odob yuzasidan o‘zini xomush, hazin tutishga tirishar edi. Ba’zi qizlar nikoh vaqtida uning shoshganligidan kulishar ekan, u o‘zini soddadillikka solib der edi: — Qaydan bilay, yana domla pochchamning jahllari chiqmasin, deb ikkinchi so‘roqdayoq javob berib qo‘ya qoldim-da. O‘zlariyam juda salmoqlanib so‘zlar ekanlar... Lutfiniso dam o‘tmasdan kelib, yomon ko‘zdan saqlasin uchun, isiriq tutattirar, goh qizini quchib yig‘lar, goh kulib, qizlarni o‘yinga, sho‘xlikka undar edi. Nuri pochapo‘stinni kiyib, vazmin, zarbof paranjini yopinib, hovliga chiqqanda, katta hovli xotinlar bilan qaynar edi. Mirzakarimboy hayajonli, titroq tovush bilan qiziga fotiha berib, soqolini siladi. Nurini ayollar o‘rtaga olib, boshlariga katta qimmatbaho palak tutdilar. Yallachilar chirmandalarni urdilar, yuzlarcha xotinlarning «yor-yor» qo‘shig‘i yangradi. Shu qiy-chuv ichida Mirzakarimboy bilan xotini o‘rtasida bir oz achchiq-tiziq gap o‘tdi: Lutfiniso qizi bilan qo‘sh kelinini izvoshda yuborishni so‘radi.— «Axir, kimsan, falonchining qizi-ya!» — El qatori aravada keta bersin!— dedi uzil-kesil boy. — Voy, Alixo‘ja boylardan nimamiz kam? Qizini qo‘sh arg‘umoqli izvoshda yubordi. Qo‘qon aravaning do‘qiri qursin!— vaysadi Lutfiniso. — Bas! — qichqirdi Mirzakarimboy,— manmanlik — xudo urganlik. Eski taomildan qolma. Yana zamon nozik. Xalq meni gap-so‘z qiladi. Boylar quturib ketdi, deydi. Sen buni tushunasanmi, noqisulaql! Xotinlar qiy-chuv bilan yetti aravaga joylashdi. Kambag‘al urug‘-aymoq, qo‘ni-qo‘shnilar, to‘yda, azada semiradigan yurimsak ayollar qorong‘ida turtinib piyoda jo‘nashdi. Qizi, kelinlari bilan Lutfiniso o‘ltirgan oldindagi soyabonli aravani Yo‘lchi mindi. Tosh ko‘chaga chiqqanda, hangamani sevadigan Yormat o‘zishga tirishib, otini qamchiladi. «Arava poyga»ning gumburi, aravakashlarning qiyqirig‘i, ayollarning «yor-yori» bilan to‘y karvoni borarkan, qandaydir bolalar, o‘spirinlar yugurib chiqib, yo‘lga arqon soldilar. Yo‘lchi pishqirgan otini to‘xtatib qichqirdi: — Katta oyi, qani, yigitchalarni xursand qiling. — Xolajon, kattaroq cho‘zmasangiz, sira yo‘l bermaymiz!— qichqirishdi yo‘l to‘suvchilar. Lutfiniso bo‘g‘chadan ikki do‘ppi olib, besh so‘m pul bilan uzatdi. Yo‘l to‘suvchilar quvonib baqirishdi. — To‘y ustiga to‘y ko‘ring, xola! Nariroqda choyxonadan yigitlar yugurib chiqib, belbog‘laridan nari-beri arqon yasab, yo‘lni kesdilar. Shovqin-suron yana kuchaydi. Orqada Yormat g‘azab bilan baqirdi Yo‘lchiga: — Bu qanday maynabozlik! Bosib-yanchib o‘tavermaysanmi! — To‘yning qizig‘i shunda-da,— jahl bilan qichqirdi Yo‘lchi. — Himmatni baland qiling, ona!— Shovqin ko‘tarishdi yigitlar. Lutfiniso iyib, ikki do‘ppi va o‘n so‘m pul uzatdi. Kuyovning mahallasida ham bolalar ikki yerda yo‘l tutishga tirishdilar, lekin eplay olmadilar. Aravakashlar xotinlarni yerga tushirib, Nuriga atoqlik mollar va har nav jihozlarni tashishga jo‘nadilar. Kuyovning hovlisi o‘rtasida katta gulxan yonardi. Qiz tomon gulxan oldida to‘xtadi. Qiy-chuv, chag‘ir-chug‘ur quloqni kar qiladi. Qizdirilgan chirmandalar havoni yangratadi. Toshkentning dong chiqargan yallachilari sho‘x, jonli qo‘shiq — «Olma-anoringga balli. Bog‘-bo‘stoningga balli»ni kuylab, gulxan tevaragida raqs etadilar. Nuri palak ostida, yosh ayollar bilan qurshalgan holda turar, qo‘shiqlarni zavq bilan tinglar, ba’zan yallachilarga yashirincha. mo‘ralab qo‘yar edi. Biroq, bu mahallaning shumtaka erkak bolalari «kelin chimchilash» degan eski odatga juda rioya qilishar ekan. Bir qarich tirranchalar xotinlar orasiga sekingina suquladilar-da, kelinni chimchilab qochadilar, Nuri g‘ayri ixtiyoriy «ix» yoki «himm» deb tishini tishiga bosadi. Uning baxtiga, bolalar ko‘pincha yanglishadilar. Kelin deb boshqa ayollarni chimchilaydilar. Ular chimchilovchilarni qarg‘aydilar. Ushlab olsalar, uradilar... Hovlida hangama tugagach, yarim kechaga yaqin Nurini bir to‘da xotinlar palak ostida, kattagina xonaga kiritdilar. Qiz tomon, odatga muvofiq, xonaning poygagini band etdi. Kuyov tomon ayollari esa uyning to‘rida, chimildiq-chodir yonida g‘uj turishdi. Yalpi shovqin bilan «tortishmachoq» boshlandi: qiz tomonda gubchakdek yum-yumaloq xotin belini belbog‘ bilan mahkam bog‘lab, o‘rtaga tushdi. Kuyov tomonda oriq, daroz, chayir bir xotin bel bog‘ladi. O‘zgalar — yosh-qari hammasi shu ikki ayolning belbog‘iga, etaklariga yopishdi. «Tortishmachoq» polvonlari yeng shimarib, bir-birlariga panja solarkan, o‘zga ayollar umumiy, kuchli «ha-huv» bilan tortishga kirishdilar. Nogahon qo‘llar uzilganda, tortishuvchilar orqaga tashlanib, bir-birlarining ustlariga yumalanadilar. Suron zo‘rayadi, yana turib hansirab tortishuvni davom ettiradilar. Kuch sinovda har ikki tomon astoydil kurashdi. Nihoyat, qiz tomon bo‘sh kelmasa ham, umuman erkakning hurmati va uning ayoldan ustunligini tasdiqlash uchun picha yon berdi: kuyov tomon bir necha qadam surgandek bo‘ldi. Keyin qariyb butun xonani qoplovchi palakni ayollar boshlari uzra baland ko‘tardilar. Oppoq chimildiq ichidan uzun zarbof to‘nni yopinib, kuyov chiqdi. Iyagida uch-to‘rt tola soqol ko‘zga tashlangan, baland bo‘yli, baquvvat, erkaksimon dallol kampir uni yetaklab palak ostidan qizga keltirdi. Kuyov Nurining o‘ng qo‘lini ushladi, keyin quchoqlab yerdan uzdi va qoqila-suqula chimildiq tomon ko‘tarib ketdi-da, duxoba to‘shakka sekingina o‘tqazdi, o‘zi ham shunda chordona qurdi. Nuri katta oq ro‘molini yuziga tushirib, boshini quyi solgan holda, noz qilgandek, sal burilib o‘tirdi. Uning quloqlari shang‘illar, ko‘ksini hislar to‘lqinlatar, yuragi qattiq urardi. Kuyov kimdandir ishorat kutgan, yoki uyalgan kabi, bir necha vaqt jim qoldi. Nuri, go‘yo o‘zi-o‘ziga degandek, sekingina dedi: «Juda isib ketdim». Kuyov bir qo‘li bilan uning belidan quchib, ikkinchi qo‘li bilan ro‘molini ko‘tardi-da, shivirladi: — Jonim, menga qarang. Xursandmisiz? Nuri ko‘zlarini suzib, nozli tabassum bilan unga yuzini o‘girdi. Cho‘vak yuzli, siyrak, sarg‘ish mo‘ylovli, irjaygan quvgina yigitga bir oz tikildi-da, boshini asta quyi soldi va ichida xo‘rsindi. Xona ichida shovqin pasaydi. Charchagan ayollar uyni to‘ldirib, zich o‘ltirishdi. Urf-odat va an’ana, go‘yo jadvalga yozilgandek ma’lum tartib bilan davom etdi. «Soch silash», «Oynaga boqish», «Tug‘di-tug‘di» va hokazo qariyb tongga qadar ermak bo‘ldi. Qiy-chuv bilan o‘tgan nahorlikdan so‘ng hovlida yana bazm boshlandi. Yallachilar davrani keng olib, uzoq o‘ynadilar. Puldor xotinlar bir-birlaridan qolmaslikka tirishib, pul o‘girdilar. Yallachilarning kuyi tashqaridagi erkaklarni — kuyovning o‘rtoqlarini toqatsizlantirdi. Ular eshik tirqishlaridan mo‘ralaydilar va qiya ochib, boshlarini suqadilar. Ba’zi shilqim boyvachchalar qo‘llaridagi shaldiroq qog‘oz aqchalarni havoda silkadilar. Lablarini yalab, raqqosalarni imlaydilar. Kampirlar yaqin borib qarg‘ashadi, quvlashadi. O‘yindan keyin kechagi soqolli kampir kelinni «salomga» olib chiqdi. Nuri quyoshda kumushday yaltirovchi banoras paranjida; yuzi qat-qat shoyi ro‘mollar bilan yopiq, xonaning ostonasi yonida sal egilib turadi. Hamma xonalar va ayvonlardan xotinlar hovli sahniga to‘kildi. Soqolli kampir bir qo‘lini Nurining boshiga yengil qo‘yib, baland qalin tovush bilan, xuddi kuylagandek, so‘zlarni ohangdor cho‘zib qichqirdi: «Assalom, assalom. Muhammad Mustafoga salom. Bibi Fotimamga salom, choryorlarga salom, aziz-avliyolarga salom. Qaynana-qaynatalarga salom. Og‘a-inilarga salom...». Chol kaynata xasta bo‘lganidan, kuyovning akasi tashqaridan kirdi. U yerga qarab, ildam yurdi. Erkakka yaqin qarindosh bo‘lmagan hamma xotinlar teskari qarab, ro‘mollari, qo‘llari bilan yuzlarini yashirdilar. Erkak yap-yangi, uzun qog‘oz aqchani kelinning boshiga qo‘ydi-da, tashqariga ildam chiqib ketdi. Soqolli kampir pulni hayajon bilan kissasiga urdi-da, Nurining yuzini ochdi. Kelinning yuzlik ro‘mollari xotinlar o‘rtasida talash bo‘ldi — «tabarruk». Nurining boshidan qaynanasi sochiqlar sochdi. Bolalar, kattalar chuvvos bilan ur-yiqit terishar ekan, horg‘in, beparvo qaragan Nurini kampir yana xona ichiga yetakladi. Hovli sahniga, ayvonlarga «sep» yoyildi. «Sep»ning boyligi, turi, rang-barangligi hammani hang-mang etdi. Birin-ketin to‘xtovsiz ravishda keltirilgan taomlar, shirinliklardan keyin kechga yaqin Lutfiniso qizi bilan xayrlashdi. Nuri yurak sirini yashirishga qancha urinmasin, ona nimadir payqab, tinchsizlandi — Nega bunday allanechuksan?— shivirlab so‘rada u. — Oyijon, hech tashvish tortmang, charchadim, xolos,— javob berdi Nuri kulmoqqa tirishib. Lutfiniso ba’zi nasihatlarni qizining qulog‘iga shivirladi-da, o‘zi bilan kelgan ko‘p ayollar bilan uyga jo‘nadi. Qudalari ko‘rsatgan e’zoz va e’tibordan mamnun bo‘lsa-da, uning xotiri parishon, ko‘ngli notinch edi. V Xarob uyning o‘rtasida qazilgan chuqurchaga o‘tin qalab, chuqurcha tevaragida O‘roz bilan Yo‘lchi og‘izlarini naq tutunga yetkazib to‘mpayib galma-gal puflashardi. Jiqqa ho‘l o‘tin yolg‘iz «pirs-pirs» qilib, achchiq zahar tutun buriqtiradi. Uydagi narsalarni bir-biridan g‘ira-shira ayirishga imkon beruvchi «jinchiroq» ham ko‘rinmaydi, uy ichi qalin tutun. — Puf-puf... — Puffa, puf. Uho‘, o‘hho‘!— yo‘talish va puflash. Uyning to‘rida yetim o‘g‘ilchasi Shoazimni o‘z bag‘riga olib, uxlatishga tirishgan Shoqosim xip bo‘g‘ilgan ovoz bilan xirilladi: — Sovuq jonlaringni oladimi? Tutun bo‘g‘di-ku, eshikni ochinglar! — Shoshmang, bu dardi harina oz-moz tutaqsin! Puf, puf, Uhu, ah. Tutun jigarimni ham titib yubordi!.. — Bas deyman, kofir qirg‘iz!— Shoqosim bo‘g‘ildi.— U o‘tin yonmaydi, saraton yuzini ko‘rganda ham yonmaydi. Men o‘zim quruq o‘tin topib kelaman. — Bas, O‘roz, ko‘zimni ko‘r qildi tutun,— Yo‘lchi yum-yum yosh to‘kib, achishgan ko‘zlarini ishqalab, turtina-turtina eshikni topib ochdi. Bu uy ilgari bedaxona bo‘lganidan, darchasi ham yo‘q, tokchasi ham yo‘q, toqisi ham yo‘q edi. Qop-qora is bosgan shipidan qamishlar osilib yotardi. Qamalgan tutun juda sekin taralmoqda edi. Yo‘lchi nafasini rostlash uchun, eshikka chiqdi. Osmon tiniq, qalin qor bilan qoplangan dalalar ustida yulduzlarning oltin g‘o‘zalari yorqin chaqnaydi. Har vaqtdagidan ko‘rkamroq, tiniqroq ko‘ringan to‘lin oy samoning bir nuqtasida qotgan kabi... Uning nurlarida qishning poyoyasiz oq ko‘rpasi mayda oltin uchqunlatib, hamma yoqni chuqur jimjitlik bilan o‘rab yotardi. Yalang‘och daraxtlar mayda yulduzchalar bilan yongan qora ajib chiroyli ko‘lkalar tashlaydi. Oydinli qish kechasi shunday go‘zal, shunday ulug‘vorki, hatto xizmatkorlarning xarob kulbasi ham, devorlariga kimningdir tomonidan yopilib, yig‘ishtirilmay qolgan tappilar ham, allaqanday bejirim manzara yasaydi. Yo‘lchi qotgan qorni g‘arch-g‘urch bosib, toza, muz havoni qamrab keza boshladi. Hozir uning ko‘ksi goh og‘rituvchi, goh yupantiruvchi kechinmalar bilan, butun ruhiga singgan totli hasrat bilan to‘la edi. «Kimning qizi ekan?» deb fikran so‘roqlab yurgan u «begona qiz»ni endi taniydi. Lekin hali u go‘zal ham yaqin, ham uzoq!.. Yo‘lchi o‘zi uchun ovunchoq xayollariga berilib, sovuqnida sezmay tanho yurarkan, Shoqosim chikdi, ko‘kka boqib, bo‘g‘iq tovush bilan «yohu!» deb qichqirdi-da, o‘tin keltirish uchun qayoqqadir g‘oyib bo‘ldi. Yo‘lchi go‘yo uning ketishini kutib turgan kabi, tezda uyga kirdi. Uyda tutun yo‘qolgan bo‘lsa-da, achchiq hid darrov uning burniga urildi. — Eshikni ochsang, sovuq guvillayda, yopsang bo‘g‘ilasan, nima qilamiz, O‘roz?— do‘stining yoniga chordona qurib dedi Yo‘lchi. — Bu yerda itni bog‘lasang turmaydi. Bu og‘il bosib qolmasa, deb qo‘rqaman. Lekin, xo‘jayinlarga baribir. Tom tagida qolib o‘lsak, san bilan maning xunimni ulardan kim da’vo qiladi!—qayg‘uli tovush bilan dedi O‘roz. — O‘roz, shu kuningga ham shukur qila tur...— do‘stiga yana yaqinroq egilib dedi Yo‘lchi. — Voy tentak, bundan yomoni bo‘ladimi? — Shoshma, men sanga bir narsa gapiraman. Kallangga siqqanicha o‘yla, keyin maslahat ber,— Yo‘lchi ovozini pasaytirib so‘zlay boshladi,— bu yerga qaytishimda boy mani chaqirdi; dediki, Shoqosimga ayt, joyini topsin, man uni bo‘shatdim, iloji bo‘lsa, ertaga yuk ustiga mindirib, shaharga olib tushib qo‘y... Nima qilamiz, unga qanday bildiramiz? O‘roz bir uh tortib, uzoq vaqt sukut etdi, so‘ng dedi: — Xo‘jayin tog‘ang juda xudoy urgan odam. Uying kuygur, shuncha yil ishlatib, endi ko‘chaga tashlaydimi? Qahraton qish bo‘lsa!.. — Albatta, xo‘jayinniki nohak. Bolasi bilan o‘ralib qoldi, endi ishlay olmaydi, deb o‘ylasa kerak u... Man shunday fahm qildim,— kuyunib so‘zladi Yo‘lchi.— Qish o‘tguncha sabr qiling, dalada bekor yotgani yo‘q, ish hali ko‘p dedim. — Pul berar ekanmi?— dedi O‘roz. — Oramiz ochiq, dedi xo‘jayin. Haqi bo‘lsa, Shoqosim borib da’vo qiladi-da,— dedi Yo‘lchi. — Ovqat, kiyimni emas, suvni ham hisoblaydi u qiztaloq... Yo‘lchi, san Shoqosimga hech nima dema. Man o‘zim erta-indin yotig‘i bilan tushuntiraman.— Bir nafas o‘ylab, uh tortib davom etdi O‘roz.— Bu odam devdek ishlaydi. Yolg‘iz hozirgi paytda tevarakdan bironta boyga to‘g‘rilab qo‘yish juda qiyin-da. — Qish o‘chog‘i tor, qo‘p — uyingga bor, deydi keksalar,— dedi Yo‘lchi,— lekin sovuqda ota-bola qaerga boradi? Hammadan bolaga og‘ir. San atrofdagi boy dehqonlardan biriga tirkab qo‘y. Keyin, Shoqosimga bildir, shunday qil, boshqa iloj yo‘q. — To‘g‘ri, atrofda boylar ko‘p. Lekin ular hozir og‘ir shart qo‘yadi. Ko‘klamgacha yuvindi bilan boqadi, olti oy yoz tekinga ishlatadi. Odamning kuchi eshak kuchidan past bahoga tushadi ularga!— O‘roz isib ketganday, o‘ralgan choponini yelkadan tushirdi va miltiragan «jinchiroqqa» tikilib jim bo‘ldi. Uning ikki qosh o‘rtasi tugunchak — u o‘ylar edi. Burchakda yotgan bola uyqusirabmi, yo sovuqdan uyg‘onibmi, achinarli tovush bilan «dada!» dedi. Yo‘lchi o‘rnidan irg‘ib turib, bolaning yoniga bordi. — Uxla, uxla, aylanay polvon boladan!— erkalab bolaning boshini siladi Yo‘lchi. — To‘ydan shu bolaga atab bir kap shirinlik ham keltirmabsan,— dedi O‘roz. — To‘yi qursin. Ertaga shahardan holva sotib olib chiqaman bunga,— bolaning yelkasini ona kabi mehr bilan asta-asta qoqib dedi Yo‘lchi. Sovuqdan qaltirab, bir quchoq o‘tin bilan Shoqosim keldi. — Yasa gulxanni, qoq quruq o‘tin... Uch kishi chorcho‘p atrofiga o‘tirib, o‘t qalashdi. Saraton ko‘rgan quruq o‘tin shatirlab yona boshladi, devor va ship ham yongan kabi, shafaqlandi. Gulxanchilarning dala shamoli bilan qovjiragan yuzlariga tiniq qizillik yugurib olovlandi. Hali sovuqdan qisilib-bujmaygan gavdalar endi o‘zini qo‘ydi, yayradi. — Bir xotin «jon er, jon olov» degan ekan. To‘g‘ri aytgan. — Qish kuni gulxan kambag‘al uchun ham chopon, ham to‘shak, ham palov. — Kechqurun dalada olisdan o‘t ko‘rsam, ovulim esimga tushadi,— ma’yuslanib dedi O‘roz. — Har kimning o‘z elati o‘ziga shirin,— O‘zi-o‘ziga gapirganday dedi Yo‘lchi. — Qani, qirg‘izim, do‘mbirangni ol,— dedi Shoqosim, olovga qarab sevinib,— O‘laningni cho‘z. Ungacha choy qaynaydi. O‘roz tepadagi qoziqdan do‘mbirani oldi, dastlab berilmasdan chertdi. Keyin, muzikaning va ko‘ngliga singan kuylarning sehriga berilib, ko‘zlarini chirt yumgan holda, zavq bilan chaldi, kuyladi. Bu kun u ayniqsa hazin, yurakni ezuvchi, ruhning qayg‘ularini, intizorliklarini ko‘zlardan qatra-qatra tomdiruvchi kuylarni kuyladi. Yo‘lchi ham Shoqosim boshlarini yengil tebratib, tingladilar. Olov chetiga qo‘yilgan qora qumg‘on shaqillab qaynab toshdi. Yo‘lchi ehtiyot bilan qumg‘onni olib, bir chimdim choy soldi. Piyolalarni yuvib-artib quya boshladi. — Bir hovuch mayiz bo‘lsa, rosa bazm bo‘lardi-da!— Yo‘lchidan piyolani olarkan, o‘z-o‘ziga g‘ung‘illab dedi Shoqosim. O‘roz do‘mbirani chetga qo‘ydi. Gangir-gungur suhbat bilan choy ichildi. Bu kecha Shoqosim juda xursand edi. Tinmasdan qiziq narsalarni so‘zlaydi. Nasriddin Afandi latifalaridan g‘oyat qiziqlarini ketma-ket aytadi. Qotib-qotib kuladi, Yo‘lchi bilan O‘roz ko‘zlari bilan imlashib, uning ko‘ngli uchun suhbatni qizitishga tirishadilar. Shoqosim, Afandi latifalarini juda ustalik bilan aytgani uchun, yumalab-yumalab kulmaslikka iloj ham yo‘q edi. Gulxan sovinib, yoqutday qizil cho‘g‘larning ustini asta-asta kul bosarkan, Shoqosim o‘g‘lining oldiga o‘tib yotdi! «Jinchiroq»ni puflab, Yo‘lchi bilan O‘roz gulxan tevaragida muk tushishdi. Uy ichini quyuq qorong‘ilik bosdi. Tashqarida shamol g‘uvilladi. — Yana uy sovidi,— bir ozdan so‘ng qorong‘ilikdan Shoqosimning ovozi eshitildi. Hatto gavdasini qanday qilib yaxshiroq o‘rashni bilmay uringan Yo‘lchi javob berdi: — Uy emas, muzxona bu... Mana uch oyga yaqindir, Nuriniso o‘zi ko‘rmagan, bilmagan, hatto ismini to‘y arafasida kelinoyisidan eshitgan eri bilan yashaydi. Barcha musulmon qizlari kabi, u ham tamom begona, noma’lum bir yigitga tegishdan bosh tortgan emas, hatto zimdan bo‘lsin surishtirib ko‘rgan emasdi. «Fotiha» o‘qilganini eshitgach, u, aksincha, sevingan edi. Zotan, «fotiha» o‘qilgandan so‘ng, taqdirga bo‘ysunishdan boshqa chora qoladimi — surishtirishning biron foydasi bo‘ladimi? «Fotiha»— go‘yo yarim nikoh. U, ikki tomonning kelajak hayotiga taqdir muhrini bosadi. «Fotiha»dan so‘ng har ikki tomon aynish, taraddud huquqidan ko‘pincha mahrum bo‘ladi. Qudalar o‘rtasida ro‘y beradigan anglashilmovchiliklar, janjallar aksar vaqt muzokara va murosa yo‘li bilan hal qilinadi. Otalar-onalar bo‘lajak qudalarining, kelinlarining, kuyovlarining har qanday nuqsonini op-ochiq ko‘rishlariga qaramay, endi «fotiha buzilmasligi» uchun, u nuqsonlardan ko‘z yumadilar! Nuri fotihadan xabardor bo‘lgach, kelajak turmushini o‘z xayolida bezash bilan mashg‘ul bo‘lgan edi. U kelin bo‘lib borgusi oilaning boyligini o‘ylamagan, chunki, bu narsa u uchun ochiq-oydin edi; otasi va akalari, albatta, Toshkentning eng dongdor boylaridan biri bilan quda bo‘lishlariga u chuqur ishongan. Ular kambag‘allarnigina emas, o‘rta boylarni ham nazar-pisand qilmas edi. Ammo, kuyov yigit to‘g‘risida ham Nurining ko‘ngli to‘q edi. Ba’zan: «Qanday ekan u? Ko‘rgan-bilgan odamlarimdan qay biriga o‘xshatsam bo‘ladi?» degan savollar fikrini mashg‘ul etarkan, u, albatta, musbat javob topar, shubhasini ishonchi yengar edi... Nuri yangi oilada yashaydi, qarilik orqasida ko‘zdan qolib, ikki-uch yildan buyon uy ichiga qamalgan qaynota — Najmiddinboyning davlati zo‘r. Yangi va eski shaharda katta attorlik do‘konlari bor. Cholning katta o‘g‘li Abdullaboy, kichik o‘g‘li (Nurining eri) Fazliddinboyvachchaning tashabbusi va harakati yolg‘iz shu boylikni o‘stirishga qaratilgan. Ichkari-tashqari dang‘illama hovli. Ichkari hovlining sahni keng. Hovlining uch tomoni bir uy-bir ayvoya qilib qatorasiga solingan yangi binolar bilan o‘ralgan, bir tomoni giloszor bog‘cha. Hamma uylarda gilamlar, taxmonlarni to‘ldirgan ko‘rpa-yostiqlar, po‘lat sandiqlar, tokchalarda har nav asboblar, xitoy chinnilar qalashib yotadi. Tabiiy, hammadan Nurining uyi hashamatli: qimmatli jihozlar bilan magazinday yasatilgan, ko‘rgan odamning ko‘zi qamashadi. Bu oilada yeyish-ichish belgili tartib ham rejaga tobe esa-da, har kun shirin-shirin ovqatlar tayyorlanadi. Ammo mehmon siyrak bo‘ladi, mo‘l-jo‘l katta ziyofatlarni Nuri hali ko‘rgani yo‘q. Nurining qaynanasi ikkita bo‘lib, biri «o‘ziniki», ikkinchisi o‘gay edi. Najmiddinboyning bosh xotinidan Abdullaboy, kichik xotinidan Nurining eri Fazliddin tug‘ilgan. Katta — O‘gay qaynana, yoshi oltmishlarga borgan semiz, zabardast, dimog‘dor kampir edi. Butun ro‘zg‘orga egalik qilishga, o‘z amridan hech kimni chiqarmaslikka tirishar edi. Kichigi, ya’ni Nurining o‘z qaynanasi qirq besh-ellik orasida, kichkina, oriq-jajmon xotin bo‘lib, ko‘rinishida muloyim ko‘rinar, oz gapirar, lekin uzib gapiruvchi, pismiq edi. Nuri bu oilaga tushgach, uch kun o‘tar-o‘tmas ikki qaynana-kundosh orasidagi dushmanlikni sezdi. Ertalab, odat bo‘yicha, Nuri to‘r ro‘mol yopinib beshikdagi boladan to keksalarga qadar hammaga salom qilar ekan, «nega senga oldin salom qiladi?» deb kundoshlari bir-biri bilan achchiqlashib qolishgandi. Ular arzir-arzimas narsa ustida minut sayin talashib-tortishar edilar. Ro‘zg‘orga kim biylik qiladi?—Janjalga mana bu narsa ko‘proq sabab bo‘lar edi. So‘ngra cholni parvarish qilish to‘g‘risida ham tez-tez urish bo‘lib turar edi. Katta kundosh derdi: «Huzurini san ko‘rgansan, bir kecha bo‘lsin, undan ayrilmas eding, qariganda tashlaysanmi? Boq endi!» Kichigi ham sira qolishmasdi: «Cholning ko‘z ochib ko‘rgan xotini — sen. Sendan maslahatsiz ish qilmas edi. Bir tovoq oshni boshimga mushtlab-mushtlab berarding. Ro‘zg‘orni qo‘lingga olib, bordonday semirib o‘tirasanmi? O‘zing qara; moli shirinu, o‘zi harommi?!» Nurining ovsinlari ham kundosh edi. Abdullaboy, otasi kabi, ikki xotinga ega edi. Kattasi Oysara o‘ttiz besh yoshlarda, hali o‘z husnini yo‘qotmagan, lekin hastalardek parishonhol, ingichka, nozik xotin; jisman zaifligiga qaramay, yumushni ko‘p qilar, har oqshom o‘z bolalari bilan tancha atrofini to‘ldirib, kitob —«Malikaiy Dilorom», «Bo‘z yigit», «Sanobar»ni o‘qir edi. Buning kundoshi Mariya ismli rus xotin bo‘lib, unga Maryamxon nom qo‘yishgan. Uning yoshi yigirma sakkizlarda, oq-sariq yuzli, baland bo‘yli, tiniq havo rang ko‘zli to‘lagina xotin edi. Maryamxon o‘n to‘qqiz yoshida, bundan sakkiz-to‘qqiz yil ilgari bu uyga, musulmon «ichkarisiga» qamalgan. U Moskvada kambag‘al oilada tug‘ilib, otasi o‘lgandan keyin, onasi besh yashar Mariyani amakining oilasiga tashlab, erga chiqib ketadi. Qiz o‘n olti yoshgacha bu oilada, muzika muallimi bo‘lgan kambag‘al amakining tarbiyasida o‘sadi, ibtidoiy tahsil ko‘radi, muzikadan ham bir oz ma’lumot oladi. Mariyaning baxtiga qarshi, amaki sil kasaliga uchrab, ishdan qoladi. Uning mayda-chuyda bolalar bilan to‘la oilasi moddiy qiyinchiliklar ichida qiynalarkan, qiz o‘z kunini o‘z kuchi bilan ko‘rish tilagida amakidan ketishga majbur bo‘ladi. Rizqini qozonish uchun hayot girdobida ikki yil chirpinadi. Nihoyat, boy bir rus oilasiga bola boquvchi sifatida qabul qilinadi. Bu oila Toshkentga ko‘chib kelgach, Abdullaboy, yaqin tanish bo‘lgan bu oilaga kelib-ketib yurarkan, Mariyani ko‘rib sevadi va unga uylanadi. Abdullaboyning rus xotin olishi u vaqtlarda ko‘pchilik o‘rtasida, to‘y, azalarda xotinlar og‘zida, gap-gashtak va choyxanalarda erkaklar orasida — ancha gap-so‘zga sabab bo‘ldi. Lekin Abdullaboy mahalla imomi huzurida «kalimaiy shahodat»ni ayttirib, nikoh o‘qittirib olgan edi. Otasi Najmiddinboy ham faqat shu shart bilangina bunday favqulodda ishga ruxsat bergan edi. Mariyaga darrov boshdan-oyoq musulmoncha kiyim kiydiradilar, namozni, har xil duolarni va qur’ondan bir necha surani yod o‘qishga o‘rgatadilar. Yolg‘iz o‘zini hech yerga yubormaydilar — hatto yo‘lakka, ko‘cha eshikka ham chiqarmaydilar. Shunday qilib, bir necha yil ichida u butunlay «musulmon» xotin bo‘lib qoladi. Ko‘zlari, sochlari ajratib turmasa, boshqa jihatdan uning rus ekanini payqay olmaydi kishi. Tili, talaffuzi, o‘tirish-turishi, butun qiliqlari bilan atrofdagi xotinlardan, ichkarining sohibalaridan ayirib bo‘lmaydi. Besh vaqt namozni kanda qilmasdan o‘qiydi, ixlos bilan ro‘za tutadi. Biron ish qilarkan, yo ovqat ichmoqqa boshlarkan, «bismillo»ni sira unutmaydi. Endi u duxoba paranjiga o‘ralib, uzun chachvonni yuziga tutib, savat-savat kulchalar, barkashlarda oshlar, sovg‘a-salom bilan, butun qoidaga muvofiq to‘ylarga, azalarga, tug‘ruqlarga borib keladi. Maryamxon to‘rt devor orasida qamalgandan buyon bironta rus bilan bir og‘iz ham gaplashgan emas. Ko‘chada ketarkan, ba’zan ruslarni ko‘rib, jonli rus tilini eshitib qolar edi. Bu narsa uning o‘tmishini uzoq bir tush kabi xotirlatar; ular bilan o‘z tilida ikki og‘izgina so‘zlashuvga orzu qilsa-da, atrofdagi musulmonlardan qo‘rqqanidan, jur’at qila olmas edi. Chunki musulmonlar darrov o‘ylagan bo‘lar edilar: bu paranjili musulmon xotin nima uchun ko‘chada erkak bilan, yana o‘ris bilan gaplashadi? Bu dindan qaytgan xotin, islovotda yurib til o‘rgangan bo‘lsa kerak!.. Maryamxon yoshlikda maktabda o‘qir ekan, rus yozuvchi va shoirlarining birmuncha asarlari va maktab bolalari uchun chiqarilgan har xil ta’limiy, maroqli kitoblar bilan bir qatorda, bir qancha yengil, jinoiy-mojaroviy romanlarni yashirin o‘qib chiqqan edi. Pushkin ham Lermontovning ba’zi she’rlarini hali ham yoddan bilar edi. Lekin, ichkarida yasharkan biron marta kitob yuzini ko‘rmadi. Bir vaqtlar bu uyga opasi bilan mehmon bo‘lib kelgan bir tatar qizi ruscha bir axloqiy romanni unutib qoldirgan; bu kitobni o‘sha kechasi katta qiziqish bilan qo‘lga olarkan, eri Abdullaboy kelib qolib, kitobning ruscha ekanini payqab, qo‘lidan yirib oladi va g‘azablanib shu ondayoq parcha-parcha qilib tashlaydi. — Dindan qaytaradi, dinni buzadi bu kitob!— baqiradi Abdullaboy. — Yo‘q, juda qiziq, juda foydali kitob,— yolvorib tushuntirishga boshlaydi xotini. Lekin u qancha so‘zlamasin, bu kitobning dinga ziyonsiz yakanini o‘jar musulmonga tushuntira olmaydi. — Yolg‘iz, yolg‘iz bitta kitob bor,— do‘q bilan deydi Abdullaboy,— u Olloning kitobi — Qur’on! Boshqa kitobni kitob dema! Hammasi bir tiyin. Xohlasang, Qur’on o‘qishni, qiroat bilan o‘qishni men o‘zim o‘rgataman. Ba’zi vaqtda eski ruscha kitoblardan yasalgan paketlarda bozordan narsa o‘rab keltirishadi. Maryamxon paketlarni buzib, parcha-parcha qog‘ozlarni, garchi bundan to‘la ma’no chiqmasa ham, o‘qiy boshlaydi. Lekin keyinchalik bundan-da voz kechadi. Maryamxon dastlab o‘z kundoshi bilan chiqisha olgan emas. Hatto musulmonlarning bunday «ahmoqona zakunini» fikr-xayoliga aslo sig‘dira olmagan. U ochiqcha shovqin-suron ko‘tarmasdan, eriga yalingan, bu odatning yomonligini, erning ko‘ngli ikkiga bo‘linsa, turmush yomonlashajagini tushuntirishga tirishgan. Keyin arazlagan, yig‘lagan. Ammo kundoshini qo‘ydirib yuborishga muvaffaq bo‘lgan emas. Bir-ikki bola tug‘ib, ichkarining urf-odatiga, musulmonchilikning ruhiga chuqurroq kira boshlagach, kundoshga bo‘lgan rashki ba’zan olovlanib qo‘ysa-da, asta-asta taqdirga ko‘nikkan. Endi kundoshi bilan uch-to‘rt kun apoq-chapoq bo‘lib, og‘iz-burun o‘pishganday bo‘lar, lekin yana uch-to‘rt kun, sababli-sababsiz, sira gaplashmay, teskari burilar edi. Shunday vaqtlarda Nuri: — Oralaringizdan qora mushuk o‘tdimi?— derdi kulib. Maryamxon o‘zi to‘qiganmi, yo atrofdan eshitganmi, har vaqt shunday javob berar edi: — Kundosh — boshingda tosh, ko‘zingda yosh... Ba’zi vaqt Nurining achchig‘ini chiqarish uchun, jiddiy ravishda der edi: — Shoshmang, sizga ham bir kundosh topib beramiz! Nuri bu gapni hazil tariqida aytilganiga ishonsa-da, ba’zi vaqt yuragi cho‘chib ketar edi: «Bu uyda ikki xotin olish bir rasm bo‘lib qolgan ekan. Erim otasi, akasi izidan ketib, ustimga xotin olsa-ya... Sho‘rim qursin, nima qilaman!» Fazliddin, Nuri qizlik chog‘ida o‘z xayolida chizgan, turli kiyim va qiyofatlarda tasavvur etgan yigitlarga sira o‘xshamas edi. Nikoh kuni kechasi go‘shangaga kirish bilan, «tortishmachoq» hangamasidan hali o‘ziga kelmagan xotinlarning qiy-chuvi davom etarkan, Nuri, yuziga tushirilgan uzun, oq ro‘moli orasidan, ko‘zlarini yashirincha kuyovga tikkan, bir onda chuqur o‘ksinib, butun quvvati so‘ngan kabi, boshidan oyog‘iga qadar ohista bir titroq bilan qoplangandi. Mana shu er bilan uch oydan buyon birga yashaydi. Erining fe’li, mijoz — tabiati kun sayin unga ravshanlashdi. Fazliddin albatta, badbashara emas, ko‘rinishda tuppa-tuzuk yigit... Lekin muddatdan ilgari tug‘ilib o‘sgan odamlar kabi, uning gavdasida nimadir yetishmaydi, bir mutanosibsizlik seziladi. U o‘rta bo‘yli, kichik gavdali, siyrak sariq mo‘ylovli, tiyrak — O‘tkir ko‘zli yigirma uch yoshlarda, chaqqon, serharakat yigit. Ahli rastaga va yosh boyvachchalarga yarasha durustgina kiyinadi, lekin o‘ziga ortiqcha zeb bermaydi. Har kun ertalab bir vaqt-da — bir minut kechikish, yo oldin ketish yo‘q — nonushta qilmasdan do‘konga ketadi, oqshom albatta, uyga qaytib, oila bilan ovqatlanadi, so‘ngra otasini ziyorat qiladi. Xufton namozidan keyin o‘z uyiga kiradi, tanchaga, Nurining qarshisiga o‘tirib, chollar kabi, «yo hayotannabiy!» yoki ko‘pincha, «yo sarvarkoinot!» deb, boshini egarak, jim o‘tiradi. Aksar, kechalari uy eshigini berkitib, derazalarga parda tuttirib, alla-pallagacha pul sanaydi, bunday vaqtda ikki qoshi o‘rtasini burushtirib, o‘z-o‘zicha nimalarnidir shivirlab ko‘yadi. Katta ro‘molga pulni tugib, yostiqday qilib, Nuriga uzatadi: — Sandiqqa tiq, ertaga Abdulla akam oladi.— Keyin oyog‘ini cho‘zib mahsini tortish uchun Nuriga ishorat qiladi. Kechalardan birida Fazliddin boshini solib, mudrab jim o‘tirar ekan, Nuri chiday olmadi, birinchi marta achchiqlanib gapirdi: — Siz ham u yoq-bu yoqdan gaplashib o‘tirsangiz bo‘lmaydimi? Bu nima, to‘rva-xaltasini yo‘qotgan gadoydek, shumshayib o‘tirasiz, bag‘rim qon bo‘lib ketdi-ku! Fazliddin tirjayib, egri-bugri tishlarining oqini ko‘rsatdi. Lekin vaziyatini buzmay, muloyim tovush bilan dedi: — Xafa bo‘ldingmi? O‘rinsiz. Uylab qara, ertadan-kechgacha qancha odam bilan muomala qilaman? — Do‘koningizda pirkashiklar bormish-ku. Ular ishlasin, siz xo‘jayin bo‘lib o‘tiring. Do‘konga kechroq borib, ertaroq qayting. Sizlar ham katta boy ekansizlar, izvosh qiling, besh kunlik dunyoda davri-davron suring,— deb Nuri achchig‘idan yuzini boshqa tomonga burdi. — To‘g‘ri, biz katta boymiz,— qo‘liga do‘ppisini olib tozalab gapirdi Fazliddin,— haftamabil’ olsak ham davlatimiz ko‘taradi. Lekin davlat dadamniki. Men bunga ozgina qo‘shdim, dadam davlatiga yana bir-ikki hissa qo‘shay, keyin birvarakay dovriq solaman. Har bir ish o‘z vaqtida yarashadi. Lekin o‘shanda ham do‘konga erta borib, kech qaytaman. Savdogarchilikning taomili shu... Boshqalarga ishonib bo‘lmaydi. Qani, iloji bo‘lsa bitta odam tutmasdan, butun ishni o‘zim eplay bilsam... Iloji yo‘q, hozir uchta prikashik ham shoshib qoladi. III — Es-hushingiz savdoda. Uyquda ham ko‘pincha mol sotib, pul sanab baqirasiz,— kinoyali kulib dedi Nuri. — Man tinch uxlayman-ku. — Yo‘q! — Balki to‘g‘ridir. Baliq suvda suzadi, suvda uxlaydi. Men ham savdoda suzib, savdoda uxlasam ajab emas. Xo‘p, o‘rinni sol... Yo rahmon, rahmatingni ayama! Bunday erni Nuri hech vaqt xayolga keltirmagan edi. «Kimga tushdim? Boyvachcha yigit ham shunaqa bo‘ladimi? Dadamning shuncha davlati bor ekan, erning boy bo‘lishi lozimmidi manga?»—o‘ylar edi u. Faqat u endigi pushaymonlari unga foyda bermasligini yaxshi bilgani taqdirga isyon qilishga ojizligini sezgani uchun, qayg‘ularini yurakka ko‘mar edi, bu haqda hech kimga, hatto onasiga ham bir nima demagan edi. Nuri ko‘rinishda kelinchaklikni qo‘ldan bermaslikka tirishdi. Deyarli har kun boshini yuvar, pardoz qilar, har kuni yangi ko‘ylak kiyardi. U bu uydagi xotinlarning hammasini yomon ko‘rdi. Lekin zerikkanidan, Maryamxonni o‘ziga yaqinroq tutdi. Chunki Maryamxon ochiq ko‘ngilli, samimiy xotin edi. Dastlab uning muomalalari Nuriga dag‘alroq ko‘rinsa-da, keyincha unda hech qanday adovat, g‘araz yo‘qligini, tabiati shunday keskinroq ekanini tushundi. Chol qaynata ham kelinlar orasida Maryamxonni ko‘proq sevar edi. Ammo uning g‘aribligi ham ayniqsa, «kofir qizini din islomga musharraf qildik, tongla savobi tegadi» degan andisha bilan sevar edi u. Kecha yoqqan qordan bu kun peshinga qadar hovlida iz qolmagan edi. Qor erib, tunuka tarnovlardan suv varillab oqa boshladi. Tarnovlar ostiga qo‘yilgan tog‘ora, chelaklarga suv tusharkan, har xil sho‘x sadolar tarqaladi. Zangori osmon ham shunday tiniq, shunday beg‘uborki, ko‘zni oladi... Nuri uy derazalarini ochdi. Quyosh shu’lalari qon-qizil gilamlarda, tokchadagi chinni asboblarda, kumush idishlarda, grammofonning tekis, yorqin karnayida o‘ynaydi. Hovli xamirday balqigan, undan yengil bug‘ ko‘tariladi. Hovlining narigi burchida ko‘ringan eski paranjili qizni ko‘rgan zamon, zerikkanidan, qadrli mehmonni qarshilagan kabi, darrov o‘rnidan sakrab turdi, dahlizga otildi... — Nima balo, dov-daraksiz bo‘lib ketdilaring!— Gulnor bilan ko‘rishdi u. — Qish, loygarchilik, Nuri opa, sog‘indingizmi?— Gulnor paranjini bir yoqqa otib, dasturxonga o‘ralgan barkashni uzatdi: — Qiymali yupqa. — Bu yerdagilar ham yupqani mazali pishirishar ekan. Har kelishingda bir nimani ko‘tarib kelasan. Bundan keyin hech nima keltirma! — Katta oyim, quruq borma, deb qo‘limga tutqizdilar,— dedi Gulnor. Uyga kirarkan, Nuri Gulnorning ust-boshiga razm soldi: — Quda-andani o‘ylagan oyim senga butungina mahsi ham kiygizib yubormabdi. Mahsingni qara, oyoqqa ilib bo‘lmaydi. — Hech kim ko‘rmas, shu yerdan keta qolarman. Ham kambag‘alning qizini kim masxara qiladi,— dedi kulib Gulnor. — Jilla bo‘lmasa yamat mahsingni! — Dadam, Yo‘lchiboy akang yamaydi, degan edi, bilmadim, qo‘li bo‘sh emas shekilli. — U shahardami? Yamoqchilikni bilar ekanmi?— dedi Nuri va yuragi, nechundir, bir lahzada allanechuk urib ketdi. — Anchadan buyon shaharda. Shokir ota degan mahsido‘zning do‘konxonasida o‘z etigini butunlab olibdi, dadam shunaqa dedi. Gulnor bu yerga kelsa, Nuri har gal biron og‘ir yumush qildirar edi. Ammo bu safar qizga ish buyurmadi. Tanchaga o‘tqazib, dasturxon yozdi, gaplashib o‘tirdi. Gulnor Nurining o‘z oilasidagi voqealardan, bilgan-eshitganlaridan so‘zladi. Nurining onasi — Lutfiniso uni qanday sog‘inganligini, bugun tush ko‘rdim, Nuri keladi deb, eshikka har kun ko‘z tikkanini va kelar juma Hakimboyvachchaning gap berishini, shunga Fazliddin bilan u, albatta, borishlari kerakligini, yana Lutfinisoning bir ko‘p buyruqlarini topshirdi. — Shu hafta ichi o‘zim borib kelmoqchiydim. Oyimni bir oydan beri ko‘rganim yo‘q. Bir kecha yonida yotishni orzu qilaman,— dedi yengillanib Nuri. — Yana bir haftadan keyin Salim akam gap berarmishlar. — Bahona topilib boraverar ekanman. Ishqilib Abdulla pochchamning ziyofatiga to‘g‘ri kelmasin... So‘z aylanib yana Yo‘lchiga taqaldi. Nuri bu yigit to‘g‘risda ko‘proq narsa bilishni istash bilan baravar, bu qizning unga munosabatini ochish kabi, yashirin, bir niyat bilan gapni cho‘zardi. Gulnor dastlab soddalik bilan gapiraverdi. Yo‘lchining kir-chirini yuvib, chopon va ko‘ylaklarini yamab berganligini va ba’zi vaqt dadasi Yormat buni va onasini uyga kirgizib, ayvonda Yo‘lchi bilan uzoq hangamalashib o‘tirishini so‘zladi. Nuri o‘z ichida xo‘rsindi va: — U yaxshi yigit-a. Sanga yoqadimi?—dedi, tikilib. Gulnor qizarib ketdi, ko‘zlarini qaerga yashirishii bilmay javdiradi. Nurining bu savoli va boshqa so‘zlaridan shubhalandi-da, yurak sirlarini chuqur yashirishga tirishdi. Zotan, birovga ochishdan qo‘rqar va uyalar edi. Nuri Gulnorni jo‘natgandan, so‘ng, ancha, vaqt xayol surib qoldi. Uning yuragini qarama-qarshi hislar, kechinmalar o‘radi. O‘tgan yoz xotiralari yana qalbiga hokim bo‘la boshladi. Uning xayollari sirli vahima va qo‘rqinch bilan bog‘langan yangi otashin lazzatlarga surgadi... II Yo‘lchi uch haftadan beri shaharda. Skladdan Mirzakarimboyning do‘koniga, do‘kondan yana boshqa joylarga har kun aravada gazlama tashiydi. Boyning do‘koni oldiga o‘nlarcha, yuzlarcha toy gazlamani tushirib uni yechar, yerdan shipga qadar taxlar, yana aravani minib jo‘nar edi. Mirzakarimboyning eski shahardagi do‘koni chit rastasida edi. Bu rasta — ikki tomonda, besh-oltita katta do‘kon bo‘lib, tor, kamgak yo‘l bilan bazzozlikka, shohifurushlik rastasiga tutashar edi. Usti tim bilan qoplangan bu qorong‘u rastada, odatda boshqa rastalarda bo‘ladigan shovqi-suron, g‘ovur-g‘uvur, shoshqaloq olomon, tiqilinch yo‘q. Bu yerda bozor kunlari bilan bebozor, kunlarining farqi sezilmaydi, bu yerda har vaqt jimjitlik hukm suradi. Bundagi do‘konlarda jiddiy, sersoqol kekla yahudiylarni, ularning serharakat, chaqqon o‘g‘illarini va prilavka orqasida, naq machitda namozda qaqqaygan kabi sukut qilgan, ko‘rinishda mutavoze, lekin haqiqatda o‘lguday mo‘ltoni, kibrli, dimog‘dor, aksari xasis musulamon boylarni, ko‘rish mumkin. Bu rastada ming xil kiyimli olomon yo‘q, shoshilish yo‘q, qo‘lni siqib: «Bor baraka top!»lar ham yo‘q. Faqat, har bir do‘konda ko‘pincha bir xil tovush: shaq-shaq, shuq-shuq cho‘t qoqiladi. Rastaning ichida besh-o‘n kishi paydo bo‘ladi, ular sun’iy tavoze bilan shovqinsiz muomalaga kirishadi. Do‘kondor ularga qalin kitob shaklida bir nimani tutqizadi Ular buni varaqlab, kerakli gazlamalarning parcha-parcha nusxalarini ko‘rib, tanlaydilar. Keyin gazlamalarni aravalarga tog‘-tog‘ qalab olib ketadilar. Mol bu yerdan Toshkent atrofidagi qishloqlarga, ovullarga, Chimkent, Sayram, Avliyoota kabi shaharlarga, kentlarga jo‘natiladi. Tishdan qaraganda eski, ko‘rimsiz, lekii katta, sermol do‘konda Mirzakarimboy bilan Salimboyvachcha turar edi. Ular xaridor bilan bitishgandan so‘ng, qolgan hamma ishni shirin so‘z, epchil kishi — prikashik Saidmurod bajarar edi. U bo‘sh qolgan vaqtda qo‘lini qovushtirib, bir chekkada jim turar, xususan, Mirzakarimboy oldida, eshonning huzuriga kirgan murid singari, halim vaziyat olar edi. Hakimboyvachcha bir necha kishini ergashtirib, ba’zan bu yerda ko‘rinib qolar, dadasi bilan shivirlashib, yana bir zumda g‘oyib bo‘lar edi. U har vaqt shoshar, gapirganda, yurganda, ishlaganda — bir nimaga intilish, sabrsizlik sezilar edi unda. Mirzakarimboy aksar vaqt kursida yoki ustiga gilamcha yoyilgan prilavkaning bir chetida taxlangan gazlamaga suyanib, tasbeh donalarini barmoqlari orasidan bitta-bitta o‘tkazib, chordona qurib o‘tirar edi. Kir do‘ppisi qoshiga qadar tushgan, doimo boshida tashigan savatning og‘irligi ostida bo‘yi qisqarganday, yapasqi novvoy har kun peshin vaqtida ikkita shirmoy nonni boyga tashlab ketar edi. «G‘archcha moy!»—uning jarangli ovozi rastaning timini teshgunday yangrardi. Yoshligiga qaramay, chapanicha yurishga taqlid etgan bir bola — choyxonachining shogirdi — naq mo‘ljalli vaqtda Mirzakarimboyga choy keltirar, qulog‘iga qistirilgan qalam bilan do‘konning ustuniga bir «alif» chizib ketar edi. Yo‘lchi bozor aylanib, gazlama tashib, tog‘asining do‘koni oldida ba’zan soatlarcha o‘tirib, bozorning, savdoning, savdogarlarning ko‘p sirlariga oshna bo‘la boshladi. Turli rastalarda olomonning shovqini, oltin-kumushning jarangi, qog‘oz aqchalarning shildirashi, savdo daryosining to‘lqini, bo‘roni qo‘ynida odamlarning turmushi, ruhi, yuragi, baxt va falokati uning ko‘ziga yalang‘ochlandi. Kosiblar, dehqonlar, har nav kambag‘al-qashshoqlarning olov ko‘ylak kiygan kabi, bozor jahannamida kuyib-o‘rtanayotganlarini payqadi. Lekin hali u ko‘p sirlarga tushunmas edi. Bozorda «ahli rasta» ishlatadigan ko‘p so‘zlar, ko‘p muomalalar unga yo ma’nosiz, yo sirli tuyular edi. Ammo hayot har kun, har soat unga yangi mevalarini oshkora qilar, sirlar yalang‘ochlanar edi: Mirzakarimboy o‘z oldiga qo‘l qovushtirib kelgan, durust kiyingan ba’zi bir odamlarga qo‘pol muomala qilar, ularni koyir, ba’zan ranglarini bo‘z qilib qo‘yar edi. Mol olish uchun kelgan bir yigitga u bir kun shunday dedi: «Xo‘sh, mulla, nega va’dani buzasiz? Juhudda bor bigiz bizda yo‘qmi? Bizda o‘tkirrog‘i bor! Bilib qo‘ying, ko‘zingizni ochib qo‘yaman!» Yo‘lchi buning ma’nosini bir qancha kundan so‘ng tushundi: bir ko‘p xaridorlar aravalarga, tuyalarga mol ortib, yonlaridan, qo‘ltiqlaridan, g‘ishtday, guvaladay taxlam qog‘oz aqchani Salimboyvachcha oldiga to‘kib sanaydi. Ammo aksar odamlarning pul bergan-bermaganini Yo‘lchi payqay olmas edi. Bir savdogar o‘n toy molni olib bir zumda qorasini o‘chirdi. Yo‘lchi taajjublanib, Salimboyvachchadan so‘radi: — Hov, urra qochdi-ku, aqchasi qani! Salimboyvachcha boshini chayqab kuldi va yangi, shildirama oq qog‘ozni ko‘rsatdi-da, qutiga tashladi. — Shu bas,— dedi boyvachcha,— buni veksel’ deydilar. Muddatida to‘laydi. — Ha, tixirlik qilsa-chi?— Yo‘lchi ko‘zini katta ochib so‘radi. — Ko‘zini moshdek ochib qo‘yamiz... Uyi kuyadi, xonavayron bo‘ladi!— salmoqlanib, lekin qat’iy qilib gapirdi Salimboyvachcha. —I Tushundim, tushundim,— dedi Yo‘lchi,— u bigiz, tunov kun tog‘am bittasiga, bigiz tiqaman, degan edilar, bigiz... Salimboyvachcha labini qiyshaytirib dedi: — Be!.. Bigiz nima? Bu zaharli nayzaday, balki undan ham o‘tkir narsa... Bu olov, yondiradi, kuydiradi. Yo‘lchi indamadi. Otga minib, aravani gumburlatib jo‘nadi. Usha kuni sovuq qattiq edi. Ba’zi yillari Toshkentda bir necha kun bo‘ladigan o‘tkir quruq sovuq!.. Soqollarda, mo‘ylovlarda, kipriklarda qirov... Sovuqqa chidamli Yo‘lchi ham, egni yupun bo‘lganidan, oyoqlarining jonsizlanganini, gavdasining bujmayganini sezdi. U, go‘yo qish kuni muzni yorib yalang‘och holda suvga tushgan kabi... Ishdan, sovuqdan yorilgan qo‘llari qamchini bazo‘r tutar edi. Lekin, Yo‘lchi bu jihatdan yolg‘iz emas, bozor kuni bo‘lganidan rastalarda odam qalin, aksar odamlarning egnida «nomi kiyim»: telpak o‘rniga churuk sallani quloq aralash o‘ragan, do‘ppi ustidan xotinlar kabi ro‘mol o‘ragan, mahsi-kalish o‘rniga oyoqlariga eski latta bog‘lab yurgan odamlar bilan ko‘chalar, yo‘llar to‘la edi. Yo‘lchi «do‘ppi bozor» dan aravani arang olib o‘tdi: bu yerda zo‘r tiqilinch, ko‘pchiligi xotinlar. Bularning «qishki kiyimini» paranji ham yashira olmas, yuzlaridagi qayg‘u iztirobini, mashaqqatini qalin chachvon ham yashira olmas edi. Do‘ppi tutgan qo‘llarning titrashi, ovozlarning hazinligi, paranjidagi gavdalarning vaziyati igna bilan tirikchilik qiluvchi ayollarning falokatli ahvollarini yorqin tasvirlar edi. Yo‘lchi «Poyakilik» orqali un bozoriga, «Machit-jome» tomoniga chiqdi. Bu yerda xalta-xulta ko‘targan kosiblar, erkak-urg‘ochi har xil uvada qashshoq liq-liq.. Quv, epchil, dag‘dag‘ali alloplar qo‘llari, og‘izlari, ko‘zlari bilan ishlab, «tosh-tarozudan» urib, beva-bechorani ovlaydilar. «Machit-jome» bo‘ylab har qadamda gadoy: qalandarlar, tilanchi bolalar, kampirlar... Yo‘lchi «po‘sht-po‘sht»ni ming marta takrorlab, bozordan chiqdi. Uning muzlagan boshida bir fikr urinadi: «Kim puldor, kim mulkdor, kim savdogar — hammasining bigizi, nayzasi bor. Ular bir-birlariga tiqsalar mayli edi-ya; ammo o‘ylab qarasang, ularning hammasi nayzani, bigizni xalqqa tiqadi. Hammaning nayzasi borib-borib xalqqa, kosibga, dehqonga, mardikorga, xizmatkorga, beva-bechoralarga qadaladi... Ular do‘konlarda po‘stinlarga, movut chakmonlarga o‘ralib o‘tiradilar. Qorinlari to‘q. Bola-chaqalari rohatda, uylarida qazi-qarta qaynaydi. Ko‘zlari ham, yuzlari ham kuladi. Kambag‘al xalq o‘lib-tirilib mehnat qiladi-ku, qorni to‘ymaydi, egni butun bo‘lmaydi. To‘qlar kuladi, ochlar yig‘laydi. Mana har kun yuzlarcha toy gazlama tashiyman. Bitta chopon tiktirishga qudratim yetmaydi, badanim muz — kesiladi!» U o‘ylay-o‘ylay skladga yetganini sezmay qoldi. Yuk ortib, otni qamchilab, zidlab qaytarkan, Xadraga kelganda u birdan otni to‘xtatdi: apteka devariga qisilgan Shoqosim past, ayanchli ovoz bilan bir nimalar so‘zlab, o‘tkinchilardan sadaqa so‘raydi! Uning devorga yopishib turishi, ko‘zlarini yerdan uzmasligi, qo‘lini cho‘zmasdan, tavoze bilan ko‘ksiga olib turishi — uning bu vaziyatdan qanday azob sezganini, odamgarchiligining yemirilganidan, uyatdan, nomusdan o‘limga rozi ekanini ko‘rsatar edi. U ko‘zini yerga tikkani uchun Yo‘lchini ko‘rmadi. Yo‘lchi esi og‘gan odamday, bir nafas baqrayib qoldi, so‘ng boshida shu fikr uchqunlandi: «Men chaqirsam, battar uyaladi, yerga kiradi, ham uning ko‘ziga qanday qarayman! Yonimda pulim bo‘lsaydi, yordamlashardim. Hech nimam yo‘q! Uh!..» Otni haydadi. Faqat ozgina yurib, yana to‘xtatishga majbur bo‘ldi: «Har nima bo‘lmasin, unga suyanchiq kerak». Otdan tushib bir necha qadam orqaga yurdi va chaqirdi: «Shoqosim aka!» Shoqosim boshini ko‘tarib, atrofga alangladi. Ikkinchi chaqirishda Yo‘lchini ko‘rib, egilgan holda, chorig‘ini sudrab keldi. — Ahvol qalay?—uning tilanganini sezmagan bo‘lib so‘radi Yo‘lchi. — Yashirmayman, ukam. Sen ham bilmaslikka solma. Ahvol mana shu— Shoqosim qo‘lida qisgani bir necha qora chaqani ko‘rsatdi. Ko‘zlariga jiq-jiq yosh to‘ldi, nafasini tuta olmay, entikib yana davom etdi:— Nima qilay? Qish, sovuq... Ammo ikki kundan beri... yolg‘iz ikki kun. Osmon uzoq, yer qattiq... — O‘roz sizni bir qo‘ychi boyga yollatgandi-ku.— Sobiq hamqurning foje ahvoliga boqishga botina olmay, boshqa tomonga qarab dedi Yo‘lchi. — Uning kuygurda ikki oy qadar ishladim. Keyin haydadi. Boshimga qancha tuhmatlar ortdi yana. Bunday odamlarni yer yutmaganiga hayronman... — Undaylarni yutishdan yer hazar qiladi shekilli, xafa bo‘lmang, lekin tilanchilik, to‘g‘risini aytsam, yomon narsa, ishlang. Qanday bo‘lmasin, mayli... ha, o‘g‘il qaerda? — Bir befarzandga bolalikka berdim. Qaerda bo‘lsa eson bo‘lsin. — Ishlang. — Ish qani? Kun yilt etsa mardikarlikka tushaman. Gadoylikdan o‘lim yaxshi, ming marta yaxshi,— yig‘lab dedi Shoqosim. — Bahorni kutmang. Qor kurang, samovarchilarga suv tashiig. Erta-indin o‘zim kelaman, qaerda bo‘lasiz? — Anov choyxonadan topasan. Ket endi, yumushingdan qolma, sen ham birovga qaram odamsan.— Yo‘lchiga minnatdorlik bilan termilib, orqaga qayrildi Shoqosim. Yo‘lchining ko‘z oldi qoraydi, ruhan chuqur ezildi, g‘ayri shuuriy ravishda otni haydab ketarkan, bir nima «qars» etib, ot bir tomonga keskin burilib to‘xtadi. Birov baqirdi: «Ko‘zing bormi, qanday aravakashsan!..» Yo‘lchi birdan seskandi, aravaning gupchagini boshqa arava gupchagiga qattiq urib olganini payqadi. Uch kundan so‘ng Shoqosim tilanchilikdan qutildi. Yo‘lchi uni bir juvozkash mayda boyga xizmatkorlikka — uning juvozini haydovchi sifatida o‘rnashtirdi. Bu juvozkashdan Yo‘lchi o‘z xo‘jayinining sigir-buzoqlari uchun ba’zi vaqt kunjara olib, u bilan tanish bo‘lgan edi. U sodda, kamtarin odam ko‘rinar edi. U tekin xizmatkor qidirar edi. Shuning uchun Yo‘lchining iltimosiga darrov ko‘nib, shart bo‘yicha, Shoqosimga ovqat, yotish uchun juvozxona oldidan bir hujra berdi. Agar Shoqosim ish bilan o‘zini yoqtirsa xo‘jayin o‘z bilgicha «choy chaqa» ham berib turadi. Shoqosim bu narsani bir muruvvat kabi, sevina-sevina qabul qildi. III Oqshom edi. Yo‘lchi Mirzakarimboyning darvozasi oldida tanho o‘tirar edi. Tor ko‘chada hech kim yo‘q. Ko‘cha tutash balchiq bo‘lganidan bolalarning o‘yini tugul, yurishga ham imkon yo‘q edi. O‘tkinchilar devorga yopishib, ehtiyot bilan qadam tashlab yurishadi. Ko‘chaning ikki tomonida bo‘g‘ot tomli, qing‘ir-qiyshiq xarob uylar, yarmi qulagan devorlar oqshom qorong‘isida dardli manzara yasaydi, safolatdan, yo‘qchilikdan qo‘rqinch sukutga cho‘kadi, qorong‘ida asta-asta erib yo‘qoladi. Qaydadir, bo‘g‘otdan suv tomchilaydi: tik-tik. Boyning darvozasidan yigirma odim naridagi eski, kichkina eshik kishining g‘ashini keltiruvchi tovush chiqarib ochildi. Sigirni yetaklagan qiz, Yo‘lchining yonidan o‘tib, boyning darvozasiga kirarkan, paranjisi uning tizzasiga tegib ketdi. Bu qiz — Gulnor edi. Sigirni u va onasi boqadi. Lekin boyning xotini Lutfinisoning nazorati ostida sog‘iladi. Qizning paranjisini ko‘rish bilanoq yigitning yuragi qinidan chiqayozdi. Yerga mahkam tiralgan, qo‘pol etikli og‘ir oyoqlari bir zumda zir titrab ketdi. Qachon uning paranjisini qo‘rsa, qachon ovozini to‘satdan eshitsa, yigit qaltiraydi, rangi oqaradi. Chunki Yo‘lchi uni chuqur sevadi, jondan, butun mavjudiyotdan sevadi! Bundan uch oy ilgari Nurini «o‘tkir nafasli» domlaga olib borgan kun, tashqari hovlida qorda cho‘qqayib idish yuvgan bu qizga uning ko‘zi tasodifan tushgan edi. Ammo qiz yalt etib so‘ngan yulduz kabi, bir onda ko‘zdan g‘oyib bo‘lgan edi. Faqat uni ko‘rish bilan Yo‘lchining o‘z xayolida so‘roqladigi u «begona qiz» jonlangan edi. Ammo bu voqeadan bir kun keyin, ya’ni Nurining nikoh kuni, u «begona qiz»— uzoq qiz, butunlay tanish va yaqin bo‘lib qoldi. Bu shunday bo‘ldi: Nurining nikoh to‘yi qiyom chog‘ida, ichkaridagi xotinlar uchun samovar qaynatish ishiga boyning xotini Yo‘lchini chaqirdi. Chunki ikki katta samovarni uzluksiz qaynatish, unga suv tashish, o‘tin yorish va hokazoni xotinlar eplay olmas edilar. So‘ngra to‘y kunlari ichkarida samovarni ko‘pincha erkak kishi kaynatishi eskidan bir taomil bo‘lib qolgan. Eng mutaassib, eng rashkli erkaklar ham buni din va diyonatga zararli deb qaramaydilar. Xususan, bunday yumushlar xizmatkorlarga buyurilsa, bu hech qanday taajjublanarli hol hisoblanmaydi. Chunki xo‘jayinlar nazarida xizmatkor — yarim odam... Yo‘lchi u kun ichkari kirdi. Katta hovliga ters bo‘lgan kamgak — panaroq joyda samovar qo‘yish, o‘tin yorish bilan mashg‘ul bo‘ldi. Uylarda, ayvonlarda xotinlar ko‘p edi. Ayvonlarda oyoq uchlarini tanchaga zo‘r-bazo‘r tiqib, jimjit o‘tirgan xotinlar, albatta atrofdan yig‘ilgan kambag‘al-chambag‘al xotinlar edi. Yo‘lchi ichkari to‘yning sirlarini ham tezda o‘qib oldi. To‘y bekasi, Mirzakarimboyning xotini ayollarni uch guruhga ayirgan edi. Birinchi guruhga dongdor boyvuchcha xotinlar, eshon oyimlar; ikkinchi guruhga obro‘liroq oilalarning ayollari va mehmondo‘z, bilimdon xotinlar; uchinchiga «churuk paranjilar», to‘yga noilojlikdan taklif etilgan har xil uzoq-yaqin kambag‘al qarindosh-urug‘lar kiradi. Birinchi va ikkinchi guruhlar yasog‘lik uylarda o‘tirishadi. Ovqatlarning sarasi ularga tortiladi. Qandolatfurushlarning do‘konidagi kabi, xilma-xil, rang-barang, qimmatbaho meva-chevalar bilan lim to‘lgan katta patnislar ketma-ket yetkazilib turiladi. Boshqa ayollar ayvonlarga o‘tqazilib, kichkina iflos patnislarda, «puf desa Buxoroga uchadigan» taxir chap-chap non, qurtloqi turshak, jiyda va tishga yopishsa ombur bilan ham sug‘urib olish qiyin bo‘lgan yopishqoq popuk tortiladi. Hovlida tinmay-qo‘nmay xizmat qilib yurgan paxmoq sochli, isqirt kiyimli yosh-qari xotinlar ham anchagina. Bularning orasida Yo‘lchi kecha tashqarida bir zum ko‘rdigi qizni tanidi. Lekin u endi bir oz durust kiyingan. Boshida yangi ro‘mol, egnida eski bo‘lsa ham beqasamdan paxtalik kamzul, oyoqlarida yangiroq mahsi, eskiroq kalish... U yugurib-elib xizmat qiladi. Dasturxonchi va boshqa qari-qartang xotinlar Yo‘lchining yoniga bemalol kelib ketsalar-da, u qiz yaqin kelmas edi. Choyni yigitdan emas, ancha uzoqda to‘xtab, boshqa qo‘llardan olib ketar edi. Uni uyaltirmaslik uchun, Yo‘lchi tikilib qaramadi... Dasturxonchi xotin uni qarg‘aydi: — Gulnor o‘lgur, seni birov pishirib yeydimi? Kelaver, naq qarchig‘ayday yigit ekan... To‘yda aralashib-quralashib yuraveradi kishi. To‘yning qiy-chuvi, mehmonlarni choy bilan qoniqtirish uchun shoshilish, otin buvilarga, eshon oyimlarga tahorat suvi tayyorlash kabi yumushlar Gulnorni Yo‘lchi oldiga asta-asta yaqinlashuvga majbur qildi. U endi, avvalgiday ro‘molcha uchi bilan yuzini pana qilib, boshini bir tomonga burmaydi. Uzoqdan bo‘lsa-da Yo‘lchiga dadil qaraydi, ba’zan yashirin iljayadi. Mirzakarimboyning xotini bir katta bo‘lak choyni Yo‘lchiga berib, Gulnorni imladi. Gulnor kelgach, u Yo‘lchi bilan qizga shivirladi: — Mana bu juda toza choy. Katta uyda eshon oyimlar ham To‘raxo‘jaboyning xotini, kelinlari, Mahammad Sharif qozining qizlari o‘tirishibdi. Ularga choyni achchiq-achchiq damlanglar, tuzukmi? U uyga choy so‘rashsa, Yo‘lchi akangga kelib shipshit, Gulnor qizim!—deb to‘y bekasi Lutfiniso ketdi. Uning orqasidan qiz va Yo‘lchi kinoya bilan birdan qattiq kulishdi. Bu kulgi ularning ruhlarini qandaydir ulaganday bo‘ldi. Bundan so‘ng Gulnor ham minut sayin kelaverdi. Yo‘lchi har gal kulib so‘raydi: «Eshon oyimmi? Sharif qozimi? Yo Xalcha buvimi? ayting!» Gulnor «quyuq», «nimtatir» deb javob beradi. U chiroyli mayin tovush bilan so‘zlarkan, yigitning qo‘lidan choynak-piyola olarkan, sho‘x, xumor ko‘zlari bilan yigitga qaraydi, uning yuzlarida, dudoqlarida yigitning yuragini erituvchi bir tabassum yonadi. Mana shu kundan boshlab, Yo‘lchi shu qizning asiri, maftuni bo‘ldi. Yigit qalbiga chuqur o‘rnashgan muxabbat urug‘i umidlar, orzular, toza ehtiroslar alangasi bilan tanho kechalarning shirin ro‘yolarida o‘sdi, g‘unchaladi, gulladi. Yo‘lchi uchun bu qiz endi begona emas. U Yormatnang qizi, u yaqin. Deyarli har qun Yo‘lchi oldidan paranjiga o‘ralib o‘tadi, ba’zan uning ovozigan eshitib qoladi. Lekin ayni zamonda u juda uzoq. Chunki, Gulnorning ko‘zlari, yuzi yolg‘iz Yo‘lchining xayollaridagina kuladi, jilvalanadi. Qiz nima o‘ylaydi, uning qalbi ham ishq alangasida yonadimi, yo‘qmi? Mana uch oy o‘tdi, buni bilmas adi Yo‘lchi. Atrofda qorong‘ilik quyuqlashdi. Namozshomdan qaytganlarni qorong‘i eshiklar «tarch», «tit» bilan yutdi. Osmon bulut. Bironta yulduz ko‘rinmaydi. Hamma narsa — uylar, devorlar, daraxtlar — qorong‘ilikka jimgina cho‘kdi. Kishi hayot yo‘lida boshdan kechirgan voqealar orasida baxtli deb o‘ylagan zamonlarini yodlashdan har chog‘ zavqlanadi. Baxtli onlar umr tunida, yulduzlar kabi chaqnaydi, ular yurakka totli hasrat va yupanish bag‘ishlab imlaydi. Yo‘lchi hozir qorong‘ida tanho o‘tirib, Gulnorni, yaqinda ko‘rgan qizning ko‘zlarida yongan tabassum bilan o‘z yuragini mast yetgan bir kunni yodlar edi. U qorli, sovuq kun Yo‘lchi uchun umrning eng mazmunli, eng rangli, eng go‘zal kuni edi... Qorong‘ilik ichidan chiqqan ko‘lankaning tovushi Yo‘lchini shirin xayoldan ayirdi: — Mirzakarimboy deganning uyi qaysi? — Kim? Eshvoy akami?—tanish tovushni eshitish bilan Yo‘lchi o‘rnidan sapchib turdi. — Yo‘lchimisan? Seni ko‘radigan zamon bor ekan-ku. Ikkisi qadrdonlarcha ko‘rishdi. Bu kishi qishloqda Yo‘lchining yon qo‘shnisi bo‘lib, Sarimsoqboyning yerida chorakorlik qilar edi. Kambag‘al bo‘lishiga qaramay, Yo‘lchining oilasiga ko‘ldan kelgancha yordam ko‘rsatar edi. Yo‘lchi Eshvoy akani xizmatkorxonaga taklif qildi. Lekin u ko‘nmadi. — Boy shaharga bir oz yuk tushirgan edi. Hozir karvon saroyga tashlab bu yoqqa yugurdim. So‘ray-so‘ray arang topdim, tezroq qaytay, uka. — Ikki og‘iz gaplashaylik, biznikilarning ahzoli qalay? Yuring,— sudradi Yo‘lchi. — Yo‘q dedim, yo‘q. Hammalari sihat. Enang ko‘pdang ko‘p salom dedi. Ukang Qurbon oqsoqol tegirmonida ishlab turadi. Ro‘zg‘ordan bir qadar siqilshgan. U yog‘ini surishtirsang, qishloqda hammaning ro‘zg‘ori tang. Enang besh-o‘n tanga pul so‘rab yubordi. Bo‘lsa, chiqarib ber, bayoqishlar chaynab tursin. Yo‘lchi yerga qarab bir minut sukut qildi, keyin do‘ppisini olib, boshini kambag‘alchasiga qashib gapirdi: — Onam, ukalarim uchun bu yerlarda, yuribman» Eshvoy aka, buni yaxshi bilasiz. Ammo, hozir, yonimda sariq chaqam yo‘q. Boydan so‘rab olib, albatta yuboraman. — So‘raganning aybi yo‘q,— dedi Eshvoy,— bola yig‘lamasa ona sut bermaydi. Boy o‘z urug‘ing ekan, yaxshi muruvvat qilar. Ha, hammasini birdan olma,— sekin gapirdi Eshvoy,— bir bo‘lagini ol. Qolgani boyda turgani ma’qul. Och uyda qatiq uvimas, degan maqol bor, yeb qo‘yasanlar! Yo‘lchi kuldi, Eshvoyning yelkasini qoqdi. — Xo‘p, iloji bo‘lsa, ertatayoq sizga yetkizaman. Kappon bozordan topamanmi?.. Bordi-yu, xech nima chiqmadi, unda keyinroq ishonchli odamdan yuboraman. — Shunday qil, jon uka. Ishonchli odamdan yubor. Hamqishloq deb har kimga ishonib bo‘lmaydi. Bu zamonda o‘ng ko‘zing so‘l ko‘zingga yov... Oyoqda turgan holda yana bir oz gashlashib so‘ng Eshvoy jo‘nab ketdi. Yo‘lchi yolg‘iz qolarkan o‘zi uchun mushkul masalani, ya’ni xo‘jayin oldiga kirib, undan pul talab, qilishni o‘yladi: «Nega bular o‘z bilgilaricha bermaydilar? Qorni ochdan qorni to‘qning nima parvoyi bor, degan gap — haq ekanda. Qishloqda o‘z jiyanlarining och, yalang‘ochligini bilsalar kerak edi. U dam o‘ylab xafa bo‘ladi, dam ancha pul yuborib, onasini sevintirishini xayol qiladi; pulni qo‘lda o‘ynab, o‘g‘liga yig‘i aralash duo qilgan onani, quvongan ukalarini ko‘radi o‘zi ham sevinadi. Faqat boydan pul so‘rashga botinmaydi. Xuftondan so‘ng, boyning huzuriga kirishga jazm qildi. Mehmonxona eshigiga kelib, taraddudda qoldi: kambag‘al uchun o‘z haqini talab qilish ham qiyin. Chunki xo‘jayinning xursand, xafa chog‘lari bo‘ladi. Oldin uning kayfini bilish qerak. Ichki bir jasorat bilash eshikni itarib, uy ichiga kirganini sezmay qoldi. Mirzakarimboy naqshkor mehmonxonada, atlas ko‘rpalar to‘shalgan tanchada, oldi-orqasi to‘la yostiq, o‘tirar edi. Yo‘lchi kirishi bilan vaziyatni buzmasdan salmoqlanib dedi: — Kel, qo‘zim, nima ishing bor? Yo‘lchi loy etigi bilan gilamga oyoq bosishdan tortinib, gilamni qayirib, eshik oldida tiz cho‘kdi va maqsadini tushuntirdi. Mirzakarimboy ko‘zini yumib tinglaganidan so‘ng, ancha vaqt jim qoldi. Nihoyat, orqasini yostiqdan uzib, muhim savdo ishi bilan shug‘ullangan kabi, jiddiy ravishda gapirib ketdi. — Xotin toifasining aqli qisqaligi hammaga ma’lum narsa. Onang Xushro‘ybibining ham aqli komil deb bo‘lmaydi, jiyan. San yuborgan pulning mazasiga tushundimi — bo‘ldi, haftada, oyda pul so‘rayveradi. Yaxshi yegusi, yaxshi ichgusi keladi, keyin qo‘sha-qo‘sha kiyim qilish orzusiga tushadi. Xullas kalom, sabrni, qanoatni unutadi. Gapimga kirsang, odam bo‘lmoqchi esang, onang zoriga quloq solma! — Ayam mehnatkash, jafokash xotin,— e’tiroz tariqida gapirdi Yo‘lchi,— unday yengil, guvillagan ayol emas. Mana sakkiz oydan buyon bir qora chaqa so‘ratgani yo‘q. Tilagim shuki, tog‘a, ayam bilan ukalarim kishilarga muhtoj bo‘lmasin... — Pul topish qiyin,— soqolini tarab dedi boy,— ammo pul xarajat qilishni bilish undan ham qiyin. San pul topishdan avval, pul sarf qilish yo‘lini o‘rgan. Hamma gap shunda. Bu narsa sabri qanoat bilan bo‘ladi. Kambag‘alni sabri qanoat asraydi. Qanoat qilmasa, sharmandaligi ortadi. Eshigimda juda ko‘p odamlar ishlagan. Har xil toifadan, ko‘plari qarzga botdi. Bir xizmatchim to‘qqiz yilgacha qarzdan qutulmadi. Axiri churuk chorig‘ini tashlab qochib ketdi. Ammo mandan hali qutulgani yo‘q u. Yigirma so‘m qarz edi. Oxiratda hali javobini beradi. San o‘zimnikisan. Bo‘yningni qarzga kirgizma deyman. Tushundingmi? Tog‘asining so‘zini diqqat bilan tinglagan Yo‘lchi, so‘z tamom bo‘lgach, xohlamasa ham, ma’qul deganday boshini qimirlatdi-da, jim o‘tiraverdi. Boy nimanidir o‘ylab, uzoq vaqt sukut qildi. Keyin yonini kavladi. Karmonidan besh so‘mlik qog‘oz olib, sandalga qo‘ydi. Bir nafas o‘ylab, yana uch so‘mlik qog‘oz va bir so‘lkavoy qo‘shib Yo‘lchiga tashladi: — Olti so‘mini yubor. Uchi yoningda qolsin. Ha, uqtirib yuborki, bu pulga bug‘doy olsin. Odamotodan buyon tirikchilik bug‘doy, un bilan o‘tadi. Odamotoning o‘zlari birinchi marta yer haydab, bug‘doy sochganlar. Tabarruk narsa. Bug‘doydan go‘ja osh qaynatsa bo‘ladi. Un qilib, atala-umoch, uvra osh, xullas, o‘ttiz ikki xil ovqat pishirilsa bo‘ladi. Bug‘doy shunday aziz ovqat. Ha, onang ko‘rpasiga qarab oyoq uzatsin, uqtingmi? Yo‘lchi pulni olib indamasdan chiqib ketdi. Mirzakarimboy yostiqqa yonboshlab o‘ylab qoldi: «Odam ishlatish xo‘p yaxshi narsa-da. Xizmatkorlar har kun davlatimga davlat qo‘shadi. Bundan tashqari, oxiratda savob bo‘lishini ulamolarimiz bir og‘izdan gapiradilar. Savobligi aqlga ham to‘g‘ri keladi. Chunki xizmatkor ahli qo‘limdan non yeydi. Men non bermasam, ular nima qilar edi? O‘z urug‘ingdan ishlatish hammadan rohat. Aldaysan, yaxshi gapirasan. Yuraveradi. Ovqatdan, kiyimdan har kimga shikoyat qilmaydi. Begona qursin, so‘zga quloq osmaydi, uncha ber, muncha ber deb janjallashadi. Keyin, qozoq, qirg‘izdan kishi bahra topadi. Yilbay qilib sahrodan keltirasan. Kuchi — suv tekin, ishlayveradi. Sodda xalq. Aldasang bas. Eti seniki, suyagi o‘ziniki...» Mirzakarimboyning nasihati Yo‘lchiga sira ma’qul tushmadi: «To‘qqiz so‘m olaman deb to‘qson gap eshitdim: bo‘shanglik qilsam, nonimni tuya qilib berishlari aniq»,— O‘yladi u. Yuragi dilgir bo‘ldi. Uxlashni istamagani uchun ko‘chaga chiqdi. Bu mahallada unga ma’qul bo‘lgan ikki kishi bor edi. Biri guzarda taqachilik-temirchilik qiladigan Qoratoy, ikkinchisi Shokir ota nomli mahsido‘z chol. Otga taqa, aravaga temir qoqtirib, Qoratoy bilan do‘st tutingan, kechalari zerikkan chog‘larda Shokir ota do‘konxonasiga kirib yurib u bilan ota-bola bo‘lib qolgan edi. U hozir Shokir ota tomon yurdi. Do‘konxonaning ko‘chaga qaragan, oyna o‘rniga shaldiroq qog‘oz yopishtirilgan kichkina derazasi uzoqdan xira yaltirab ko‘rindi. Yo‘lchi yengil eshikchani ochib kirdi: — Assalom. Hormang, ota! — Kel, bolam, kamnamosan.— Do‘konxona burchagida usti yeyilgan, tekis katta kosib to‘nkasi orqasida ishlayotgan Shokir ota, odatdagicha ko‘zoynagini oz-moz ko‘tarib dedi. U oltmish besh yoshlarda, eti suyakka yopishgan, chuvak yuzi va peshanasi chuqur chiziqlar — burushiqlar bilan quyuq qoplangan kam soqol keksa edi. Unga, o‘n besh yoshidan boshlab, avval shogird, keyin xalfa, so‘ng mustaqil usta sifatida to shu damgacha erta-kech bukchayib ishlashga to‘g‘ri kelgani uchun uning yelkasi bukri kabi ortiqcha turtib chiqqan edi. Uning butun gavdasida og‘ir mashaqqat, iztirob, yo‘qchilik va boshqa kulfatlar bilan to‘la bir umrning izlarini juda yaqqol ko‘rish mumkin edi. Shipi past, devorlari yupqa, torgina do‘konxona, har vaqtdagiday ivirsiq. Shonalar, har xil siniq-mertik qoliplar, charm rezgisi, shirach kosa, mahsi ichiga yopishtiradigan eski lattalar va hokazo do‘konxona yuzini tutgan. Katta osma lampa tutabroq yongandan, do‘konxonada is va qurum hidi bilan to‘lgan havo darrov dimoqqa urar edi. Ustaning shogirdi — O‘n to‘rt yashar Yo‘ldosh, deraza oldida o‘tirardi: shon qoqilgan, bo‘yi bir qarich kelar-kelmas tayyor bachkana mahsilarni (Shokir ota bachkanado‘z edi) silliq yog‘och bilan kuchi boricha ishqalab, so‘ng qoragul surkab, ularga pardoz beradi. Xira saxtiyon mahsilar pardozdan so‘ng yiltiraydi, «ochiladi». Do‘konxonaning to‘rida Shokir otaning o‘g‘li Tohirjon o‘tiradi. U, Yo‘lchining eshitishiga qaraganda, ko‘pdan buyon sil kasaliga duchsr. Bir vaqtlar gavdali va chiroyli bo‘lgan o‘ttiz yashar yigit hozir cho‘pday ozib ketgan. Yuzida qon asari yo‘q. Uning kattalashgan qora ko‘zlari chiroqda allaqanday umidsiz, lekin ma’nodor yonadi. U dam sari yo‘taladi. Qisqa yo‘tal. Yo‘taldan so‘ng nafas olishi og‘irlashib, suyakdan iborat yelkalar kuchli ravishda chiqib tushadi. Odamshavanda, gap-so‘zi ma’noli bu kambag‘al xasta yigitni Yo‘lchi yaxshi ko‘rar, ahvoliga ko‘ngildan qayg‘urar edi. Yo‘lchi bu gal ham kasalning ko‘nglini ko‘tarish uchun, unga taskin beruvchi umidbaxsh so‘zlar aytdi. Shunday yupantiruvchi so‘zlarni har kimdan eshita-eshita ularga e’timodi qolmagan va badani kundan-kun ko‘proq erigan sari umidbaxsh so‘zlarning shunchalik mo‘lroq yog‘ilgani uchun, bu so‘zlarning ma’nosizligini anglagan Tohirjon kinoya bilan jilmaydi: — Meniki bedavo dard, ukam. Biron kun yengillanish yo‘q. Kasal tobora orqaga surib turipti... Shifosiz kasalga har bir doru darmon zahardek amal qilar ekan,— u yo‘talib ko‘zlarini bir oz yumib harsillagandan so‘ng, yana so‘zlay boshladi,— shifoli kasal bo‘lsa-chi, suv ham doridek yaxshi amal qilib, bemor tuzalaverar ekan. Barcha dorini sinadim. Meniki bedavo dard. Har bir dori kuch-quvvatimim siqib-ezib, o‘zimni lattaday majmag‘il qiladi. Uh!..—engil xo‘rsindi Tohirjon. — Unday dema, bolam. Noumid shayton,— yupatib g‘apirdi dadasi.— Xudoi taolo xar bir dardga bir davo yaratgan. Lekin tabib yo‘q. Burungi zamonlarda Ibn Sino, Luqmon Hakim o‘tgan. Ular xar bir kasalga davo topgan. Ibn Sinoga kasalning joni chiqmagan bo‘lsa bas ekan, tuzatar ekan. Hammasini eshitganman, eski kitoblardan eshitganman, o‘g‘lim. — Qani ular?— so‘radi kinoya bilan Tohirjon. — Ular yo‘q. Bu zamonda unday tabiblar qolmagan — javob berdi ota,— tabiblar andi aldamchi. E... bolam, hammaning dili buzilgan. Shuning uchun duo ham, dori-darmon ham yaxshi kor qilmaydi. Endi shifoni yolg‘iz Ollodan, halloq olamdan so‘ra. Tabiblarning tabibi u, Ajab emas, shifo bersa. — Xudo qahrini oshkora qildi-ku, lekin rahmini bizdan yashirdi shekilli...— yo‘tal aralash dedi Tohirjon. Shokir ota ko‘zoynagi orasidan o‘g‘liga tikilib uning so‘zidan norozi ekanini bildirdi. — Shak keltirma, bolam! Bir nafas jimjitlik hukm surdi. Shokir otaning yuz burushiqlarida g‘am mavjlangan kabi tuyuldi. Shogird bola lab-lunjini osiltirib, tumov bo‘lganidan burnini torta-torta, endi payvand tikishga boshladi. Kasal kishi to so‘ngi nafasga qadar tuzalishga umid qiladi, tuzalishga ishonmasa-da, ishongusi keladi. Atrofdagi odamlarning daldasi umidning so‘ngi uchqunini so‘qdirmaslikka yordam beradi. Hozirgina «meniki bedavo dard» deb tuzalishdan qat’iy ravishda umid uzganligini to‘la ishonch bilan so‘zlagan Tohirjon, bir necha minutdan so‘ng, yana o‘z kasali haqida, tabiblar, dorular to‘g‘risida so‘zlamoqqa boshladi. Bu bilan u, o‘z yuragining bir burchagida qilcha nur, yashash orzusiniig so‘ngi jilvalari borligini isbot qildi. Ammo esini tanigandan buyon xasta bo‘lmagan, tabib betini ko‘rmagan Yo‘lchi tabiblar, dorular to‘g‘risida aqlga sig‘adigan bir tadbir ko‘rsatib, bechorani qanoatlantirishdan ojiz edi. Tohir kabi xastalarga, «uzun og‘riq»larga dala, tog‘ havosining porom kelishini eshitgan edi, bunga ishonar edi ham. U g‘amxo‘rlik bilan gapirdi: — Tohir aka, qo‘ying siz tabiblarni. Menga qolsa, maslahat shu: mana yaqin o‘rtada bahor, siz qirga chiqing, ko‘kragingizga toza shamol tegadi. Dala havosi sizga yog‘dek yoqadi, butun illatni, xamirdan qil sug‘urganday, tortib oladi, keyin toza qimiz iching. Dala qimizi boshqacha bo‘ladi. Shaharda qimiz emas, ayron sotadilar. — To‘g‘ri, juda to‘g‘ri!—boshini bir necha marta qimirlatib gapirdi bemor.— Dala havosi, qimiz, ko‘kalamzor — dardimga naq davo. Shu kasalga chalinganimda, bir hakimga bordim. U tomirimni ushlab, andak mulohaza qildi-da, sizniki kosib kasal, dalaga chiqing, bahri dilingiz ochilsa, quvvatga kirib ketasiz, dedi. Lekin ilojimiz yo‘q. Nainki uzoq safarga pul kerak. Tekin qimiz, et qayda!.. Ahvolimiz sizga ravshan,— bemor yo‘tala-yo‘tala do‘konxonaga, cholga ishorat qildi. — Bir epini qilsa bo‘ladi... Shoshmang, Ziyoxo‘jaboy sizga hammahalla, yon qo‘shni, eshiklaring bir-biriga yopishgan, shundaymi? Chimkent ustida ularning qo‘y, yilqisi ko‘p ekan. Kechagina kichik o‘g‘li so‘zlab qoldi: muncha uyurda muncha biya, muncha ayg‘ir, palon-piston... og‘zimni ochib qoldim. Bilasizmi, yozda qimizni ichadigan odam topilmas emish... Boyvachchalar qatnab turishar ekan, birga ketasiz. Qo‘shni haqi... Tohir achchiq kuldi, ko‘zini yumib boshini chayqadi. — Siz bu yerda yangisiz, ukam Yo‘lchi. Bu yerdagilarning fe’li huyi sizga jilla ma’lum emas. — Iltimos qilinsa...— dedi Yo‘lchi. Shokir ota ishdan ayrilmay, go‘yo o‘z-o‘ziga deganday, lekin asabiy ravishda so‘zlay boshladi: — Bilasanmi, Yo‘lchi, bir shoir, bilmadim, So‘fi Olloyormi, shunday deganlar, «Tama noniga qo‘l ochgandan o‘l och!»—ma’nisiga tushundingmi? Ana! Bilaman, Ziyoxo‘janing qo‘yi, yilqisi toqqa, dala-dashtga sig‘maydi, Yozda qimizlari bijg‘ib yotadi. Bunga imonim komil. Lekin undan menga, senga nima foyda. Ana bordiyu, men zaruriyat yuzasidan iltimos qildim. U bachchag‘ar «xo‘p» deydimi? Yo‘q, undan bir nima so‘ragandan ko‘ra itdan suyak so‘ragan afzal.— Chol bir minut gapdan to‘xtadi. Tishsiz og‘ziga suv to‘ldirib, charmga pufladi, keyin charmni cho‘zib-cho‘zib gapga tushdi: — Men qancha xaroblashsam, u shuncha xursand bo‘ladi. Ko‘kragida tukkan niyati menga ma’lum, Yo‘lchiboy! — Sizda qanday keki bo‘lsin!—hayron bo‘lib dedi Yo‘lchi. — Keki yo‘q, yomon niyati bor. Hovlisi biznikiga yopishgan. Lekin torroq. Hovlimni u o‘zinikiga qo‘shib, ost-ust imorat qurmoqchi, yayrab-yashnamoqchi... Bilaman, ko‘pdan beri ko‘z tikib keladi. Man bir parcha boshpanamga tish-tirnog‘im bilan yopishganimdan, hafsalasi pir bo‘layozgandi. Ammo, Tohirjonning kasali, ro‘zg‘ordan qiynalganim uchun, yana qulog‘ini tikkaytirdi benomus... O‘rtaga odam qo‘yib, ra’yimni bilmoqchi ham bo‘ldi. Tohirjonning dardi qancha og‘irlashsa, u shuncha quvonadi, senag‘ar. Tirnoqcha joyimni sen xotintaloqqa bermaganim bo‘lsin!— chol keyingi so‘zlarini qichqirib gapirdi. Cholning yurak yaralarini ochishda o‘zini aybli sanagan Yo‘lchining ko‘kragi og‘ir tuyg‘ular bilan to‘ldi. Tirikchilik uchun kecha-kunduz tinmasdan mehnat qilgan va yuragida shuncha g‘amni ko‘targan bu beli bukik, yelkasi chiqiq cholni va yuzida hayot nuri o‘cha boshlagan uning xasta o‘g‘lini so‘z bilan yupatishning, yuraklaridan tirqirab oqqan qonni so‘z bilan to‘xtatishning ma’nosizligini sezdi. Lekin ularning foji ahvoliga tomoshabin bo‘lishni ham ulug‘ gunoh sanadi Yo‘lchi. Shuning uchun Yo‘lchi ahvolni birmuncha yengillashtiradigan bir yo‘l ustida o‘ylarkan, eshikdan bir kishi kirdi. — Hormang, usta! — Keling, mulla Ikrom. O‘tiring,— yumshoqlik bilan joy ko‘rsatdi chol. Mulla Ikrom baland bo‘yli, dag‘al soqol, og‘ir qarashli, qirq beshlar chamasida bir kishi edi. Kiyimi qo‘pol, lekin yangi va puxta edi. U eshik oldida devorga suyalib cho‘qqaydi. Boshidan qozoqi telpakni olib, qo‘lida aylantirib, jim o‘tirdi. Tohirjon Yo‘lchiga qarab sekingina: «charchadim, ketay», dedi-da qaltirab o‘rnidan turdi, hassaga suyalib, kalovlanib eshikka tomon yurdi. Mulla Ikrom go‘yo uni hozir ko‘rgan kabi, ham loqaydlik bilan, «Tuzukmisiz!» dedi. Bechora unga qaramasdan juda sekin, eshitilar-eshitilmas: «Shukur» deb labini qimirlatdi. U shamolning kuchsiz epkinida tebrangan novda kabi, yengil va ojiz edi. Eshikni bazo‘r ochib chiqib ketdi. Mulla Ikrom usta bilan gaplasha boshladi. Lekin u to‘ng odam edi. Yeqimsiz ovozi bilan ustadan biron narsa to‘g‘risida savol so‘rar, ammo javobini tinglamas edi. Yo‘lchi uni bu mahallada uchratgani yo‘q edi. Keyinroq, gapning mazmunidan, bu kishining chor bozorchi, ya’ni shahar atrofidagi qishloqlarga qatnovchi bir savdogar ekanini va Shokir otaga mahsi uchun oldindan pul berib qo‘yganligini ham shu buyurtma qilgan molni olish uchun kelganligini angladi. Mulla Ikrom usta bilan gaplasha boshladi. Lekin u to‘ng odam edi. Yoqimsiz ovozi bilan ustadan biron narsa to‘g‘risida savol so‘rar, ammo javobini tinglamas edi. Yo‘lchi uni bu mahallada uchratgani yo‘q edi. Keyinroq, gapning mazmunidan, bu kishining chor bozorchi, ya’ni shahar atrofidagi qishloqlarga qatnovchi bir savdogar ekanini va Shokir otaga mahsi uchun oldindan pul berib qo‘yganligini ham shu buyurtma qilgan molni olish uchun kelganligini angladi. Shokir ota qarzdorlarga maxsus mutelik bilan yalinib-yalpanglanib mulla Ikromni va uning bola-chaqalarini duo qildi, hozircha o‘n juft mahsi berishga qodir ekanini so‘zladi. Mulla Ikrom «qiyiq» odam bo‘lganidanmi yoki kasbi shuni lozim ko‘rganidanmi, murosaga unamadi: — Qirq juft bachkanaga aqcha berganmidim? Balli! Sizdan hozir yigirmatasini so‘rab turibman. Iloji bo‘lsa, hammasini berib qutulganingiz yaxshi edi-ya. Ammo yo‘qni yo‘ndirish qiyin, ana shu borini beravering?— U Shokir ota yonida qator tizilgan, pardozlanib yaltiragan mahsilarni ko‘rsatdi: chol butun quvvaiy nutqini ishga solib, yana yalindi: — Rahmatli otang bilan juda qadrdon edim. Uning haqqi-hurmati, insof qil, bolam. Sen, xudoga shukur, ahli savdogardansan. Menday isqirt kosib emassan. Dardimni aytaversam, kitobga sig‘maydi. Kasal o‘g‘il, xotini, boz xudo bergan uch nabira. Hammasi shu cholga qaram. Erta chorshanba, bozor, o‘n juftini menga qoldir, ertaga sotib, chaynab turaylik. Jilla bo‘lmasa, nabiralarimning javdiragan qora ko‘zlari uchun yana o‘n kun, bir hafta muhlat ber! — Hammada bir tashvish bor, ota! Tirikchilik g‘avg‘osi yolgiz sizda emas, taqdirga tan berasiz-da,— dedi mulla Ikrom to‘nglik bilan. Yo‘lchi boshini quyi solib jim o‘tirdi. Ammo choliing yalinishlari, savdogarning o‘jarchasiga oyoq tirab turishi yigitning g‘azabini oshira boshladi. U hali siyrak, qora mo‘ylovini tirnoq uchlari bilan chimtib, qovog‘ini solib o‘yladi: bunga so‘z ta’sir qilmaydi. Bunday odamni ozod ko‘tarish, ko‘chaga olib chiqib loyga bosish kerak edi. Lekin iloj yo‘q! Mulla Ikrom haqli ekanini hammaga uqtira biladi. Zamona shularniki ekan! Shokir ota behuda tuhmatga qoladi. Chol charmni ko‘va bilan asabiy ravishda do‘qillatib urib, savdogarni yana yumshatishga tirishdi: — Senga o‘xshash savdogarlar bilan xo‘p muomala qilganman. Birontasining tiyiniga xiyonat qilgan emasman. Haqim ularga ketgan, lekin ularniki-chi — yo‘q... Osh o‘rniga suv ichib yashashga roziman. Ming marta roziman. Ammo kishining cho‘piga ko‘z olaytirmayman. Bu hafta bo‘lmasa, kelar hafta olasan, albatta, albatta olasan. — Shu zamonda kim kimga haqini yediradi. Qo‘ying shunaqa gaplarni. Sahar turib qishloqqa jo‘nayman, bering, men tezroq ketay, ko‘zimni uyqu bosayotir. Shokir ota yana o‘zining «qo‘li qisqaligidan», ro‘zg‘or tangligidan g‘oyat kuyunib so‘zladi... Yolg‘iz o‘zi emas, balki butun ahli kosibning ahvoli pachava ekanini ochib tashladi. «Povurkon» mollari har yoqni to‘ldirib, kosiblarning bozorini kasod qilganligi, ishi chippakka chiqqan kosiblar birin-ketin «taxta-o‘qlog‘ini» yig‘ishtirayotganlignni va hokazoni tasvirlab ketdi. Ammo cholning yuragidan toshgan so‘zlar savdogarga zarracha ta’sir qilmay, aksnncha, uning to‘ngligini oshirdi. Yo‘lchi chiday olmadi, ko‘zlarini savdogarga qattiq tikib dedi: — Boboyning so‘zlariga tosh ham eriydi. Siz odamsiz-ku! Shu yigirma juft mahsini olib ketaverasiz, butun oila qozonini suvga tashlab o‘tiradimi? Andak insof kerak, uyat kerak. Choliing mehnatda chirigan ko‘ksiga bigizni qadayvermang! — Uka, men haqimni so‘rayman. Birovning kissasiga qo‘l suqayotganim yo‘q!— Ikrom bu so‘zlarni juda beparvolik bilan gapirdi va Yo‘lchini o‘g‘ri va muttaham deb o‘ylaganidan, ko‘zlariga «bilamiz» degan bir ma’no berib, istehzo bilan jilmaydi. Savdogarning bu qarashi Yo‘lchiga qattiq to‘qindi. Lekin u yolg‘iz mo‘ylovini chimtidi va og‘ir xo‘rsindi. Shokir ota o‘rnidan turdi. Uvushgan oyoqlari va tizzalarini silab, mahsilarni sanadi. Juft-juft qilib Ikromning oldiga qo‘ydi, titroq tovush bilan dedi: — Ol, o‘g‘lim, haqingni ertaroq ol... Savdogar o‘rnidan turib bir kerishdi, og‘zini ochib homuza tortdi. So‘ng, enkayib mahsilarni sekin-sekin sanadi-da, besh juftini ajratib, nariroqqa surdi: — Ota, anov beshi sizga qolsin, xafa bo‘lmang. — Hammasini olaver, qutulganim yaxshi. Qarzini to‘lagan odam xafa bo‘ladimi? Sevinishi kerak. — Bir joydagi odammiz, yana bir-birimizga ishimiz tushadi, otaxon! Kelar haftaga yana o‘n besh juftini tayyorlab qo‘ying. Ha, xohlaysizmi, men sizga teri keltirib beray. Xo‘p, keyin so‘zlasharmiz. Xayr.— U o‘n besh juft mahsini avaylab ko‘tarib, eshikdan chiqdi. Cholning, hozir ko‘rinishida sokin va dadil bo‘lsa ham, xiyla asabiylashganligi sezilar edi. Oldida yotgan kerakli asboblarini tez topa olmas, ko‘vani qidirgan qo‘li shirach kosaga botar edi. Qayrilib tushgan kataklari keng, beso‘naqay qayroq burni uchida ter tomchilari yaltirar edi. Ko‘zlariga uyqu kelgan shogird bola mumli ipni qir-qir... cho‘zib, qatim tortar, ustaning achchig‘ini chiqarmaslik uchun, hech qayoqqa alanglamas edi. Yo‘lchi, Shokir otaga tikilgan sari, uning hozirgi paytdagi g‘amli o‘ylarini, kechinmalarini uning harakatlarida, ko‘zoynak orqasida yashiringan kichik ko‘zlarining ifodasida, eski mahsiday burushiq yuzining rangida ravshan seza boshladi. Uning ko‘kragini bir nima chuqur ezdi. Do‘konxona ham sovidi. Shamol derazaga oyna o‘rniga yopishtirilgan qog‘ozni timdaladi. Yo‘lchi chiqib ketmoq istarkan, yana qoldi: «Ota nima qilmoqchi?»—u jo‘rttaga, loqaydlik bilan ikki qolipni bir-biriga urib so‘radi: — Bozorga tushasizmi ertaga? — Kosib chorshanba kuni bozor qilmasa, bir haftagacha qo‘li bog‘lanib qoladi. Garchi, reja buzildi, lekin bir amalini qilamiz. — Xo‘sh, buzilgan rejani qanday to‘g‘rilamoqchisiz? Haligi ablah ishni chappa qilib ketdi-ku? Chol lablari bilan bir parcha eski charmni ho‘llab turib dedi: — O‘g‘lim, besh bachkini pullab, ip, mum, shirach, lak olamiz, xo‘pmi?! Uyda bir oz teri bor. Ammo tag charm yo‘q. Bunga ham bir iloj topib qo‘ydim. Qanday? O‘tgan yil xudo yarlaqab, o‘zimga mahsi tikkan edim. Bo‘zchi bel boqqa yalchimas, kulol mo‘ndiga: eshitganmisan? Mahsini uch kun hayitda kiyib, saqlab qo‘ygandim, ana uni pullab, tag charm olamiz. Ish yana maromiga keladi. Ammo, qozon qaynatishga iloj topa olmay turibman, o‘g‘lim. Biz palov yemaymiz. Bizga mosh, so‘k, sholg‘om, balo-battar bo‘lsa bas. Ozgina pul xarajatlasak, bir haftagacha dekchamiz biqirlaydi.— Shokir ota og‘ir xo‘rsindi, so‘ngra birdan «voy»— deb tomir tortishgan oyog‘ini uqalay boshladi. — Ota, qozon qaynatishga pul berib turaymi? Ko‘p emas, uch so‘m,— so‘radi Yo‘lchi yerga qarab. Chol kallasini qiyshaytirib, Yo‘lchiga tikildi. Uning bu boqishida, chuqur minnatdorlik, g‘aribning g‘aribga bo‘lgan mehri yonar edi. — Rahmat, yuzga kir, uvali-juvali bo‘l, o‘g‘lim. Menga pul berma, peshona teri bilan topgan pulingni o‘zingga xarajat qil. Shu so‘zing o‘zi oltindan a’lo. Naki, ko‘nglimni ko‘tardi. Bu chol,— Shokir ota qo‘lini ko‘ksiga urdi, — qanday mashaqqatlarni ko‘rmagan! Bu qiyinchilikmi! Yo‘q, bu hech gap emas. Bu qari bosh — ko‘pni ko‘rdi, yana ko‘rar. Ollo Tohirjonga shifo bersin, niyatim — shu...—Chol oynagini olib, ko‘z yoshini artdi va yana ishga urindi. Yo‘lchi uning ra’yiga qarab, e’tiroz qilmadi. — Zarur bo‘lsa, so‘rang, men topib beraman, xo‘pmi? — Juda zarur bo‘lsa, bu boshqa gap,— Shokir ota duo qilib, yana minnatdorchiligini bildirdi. Yo‘lchi ko‘chaga chiqish bilan keskin, sovuq shamol quloqlarida g‘uvillab, ignaday o‘tkir, mayda qor parchalarini uning yuziga urdi. Ko‘cha va tomlar qordan oqara boshlagan. U sirpanib, toyib xizmatkorxonaga jo‘nadi... Beshinchi bob I Nuri erdan ko‘ngilsiz edi. Ayniqsa keyingi kunlarda erining qusurini o‘z xayolida g‘oyat qavartirib yubordi, endi u Fazliddinning hamma sifatlarida, qanday bo‘lmasin, bir kamchilik ko‘ra boshladi. Yolg‘iz qolgan chog‘larida turli o‘y-xayollar bilan chulg‘anadigan bo‘ldi. Birinchi galda erdan chiqish to‘g‘risida o‘yladi, har xil rejalar qurdi. Lekin bu to‘g‘rida qurgan har reja, o‘ylab to‘qigan har bahona, birinchi qarashda juda aniq va to‘g‘ri — haqqoniy ko‘rinsa-da, aqli sig‘dirgancha chuqurroq o‘ylarkan, puchga chiqaverdi. Erdan ayrilish uchun u, yo ota-ona uyiga qadam bosmaydigan bo‘lib bir yoqqa qochishi kerak, yoki o‘z oilasi quchog‘iga qaytmoqchi bo‘lsa, bunga ma’qul bir sabab ko‘rsatishi kerak. Toki ota-onasi va akalari uning bu qilig‘ini ma’qul ko‘ra bilsinlar. Birinchi yo‘l Nuriga tamom imkonsiz bo‘lib ko‘rindi. Ikkinchi yo‘l uchun salmoqli bir sabab topolmas edi. Tantiboyvachcha kabi isrofgar, bekorchi, qimorboz kuyovni Mirzakarimboy har qancha yoqtirmasa-da, bir vaqtlar katta qizining undan ayrilish tilagiga to‘siq bo‘lgan edi. U endi Fazliddin kabi yigitdan qizini ayirib olarmidi! Nuri buni butunlay imkonsiz topdi. Uning xayoli sirli, yashirin zavqlar diyoriga uchdi, qalbi man etilgan lazzatlarga intildi. Pul va boylikning quvvatiga ishongani uchun bu yo‘lni qulay deb topdi, bu yo‘lga tezroq qadam bosishga oshiqdi. Qat’iy jazm qilgan kuni qaynanasidan Fazliddinning Moskvaga ketish xabarini eshitdi, yuragi toqatsizlandi. Kechqurun Fazliddin akasi Abdullaboy bilan uzoq gaplashib, so‘ng, o‘z uyiga kirgach, Nuri yasama noz bilan dedi: — Maskovga jo‘narmishsiz, nimaga manga bildirmaysiz? Fazliddin tanchaning har vaqt o‘zi band qiladigan tomoniga o‘tirdi, kulib javob berdi: — O‘zimga ham shu bugun ma’lum bo‘ldi. Abdulla akamning o‘rniga man ketadigan bo‘ldim. — Qachon? — Erta-indin. — Maskovda nima qilasiz? — Savdo Maskovda, jonim, yaxlit foyda ham u yerda. Maskovdan nima olib kelay senga? Buyur! Nuri jilpanglanib javob berdi; — O‘zingiz eson qaytsangiz bas. Toshkentda manday to‘kis kelin bormikan? Hamma narsa joyida... — Man sanga shunday narsalar keltirayki ularni tushingda ham ko‘rmagansan, o‘lmaydigan, qimmatbaho narsalardan sovg‘a keltiraman. — Kelinni kelganda ko‘r, sepini yoyganda ko‘r, deyishadi. Olib kelmaguningizcha ishonmayman. Fazliddin bu kecha xursand edi. Har to‘g‘rida so‘zlar, kular edi. Nuri fursatni qochirmaslik uchun hiylani ishlatishga qaror qildi. Darrov ko‘zlariga qayg‘uli jilva berdi, yuzini teskari burib, shikoyatli tovush bilan, go‘yo o‘ziga-o‘zi so‘zlagan kabi ming‘irladi: — Boyliklaringga ishongim kelmaydi. Nomlaring Maskovchi boy bo‘lib tarqalganiga hayronman. Mazmuni birovning pulini ishlatasizlar... — Xa-xa-xa...— Fazliddin Nurining so‘zlaridan ta’sirlanib qattiq kuldi.— Otangga pul kerak bo‘lsa, bizdan qarz olsin. Biz birovdan pul olib ishlatamizmi? Najmiddinboydek eski boyning o‘g‘illari-ya! — Qaydam, manga shunday ko‘rinadi,— loqayd javob berdi Nuri. Bu so‘z Fazliddinning g‘ururiga tegdi shekilli: — Nima uchun, xo‘sh?—ko‘zlarini tikdi Nuriga. — Boyga o‘xshamaysizlar. Axir, eshiklaringda bironta xizmatkor bo‘lmasa, o‘tinni xotinlar yorsa... Ko‘pincha suv tashiydigan odam topilmay, suvsiz o‘tiramiz,— deb Nuri yana teskari burildi. — Ha, bizni shu bilan kamsitasanmi?—Fazliddin boshini chayqatdi. — To‘g‘ri-da. Kecha o‘tin yorib, qo‘lim og‘ridi,— Nuri sog‘ qo‘lini kasal qilib ko‘rsatdi va soxta kuldi.— Og‘ir yumushlarga xizmatkor kerak emasmi, shunday katta oilada? Fazliddin yirik tishlarini ko‘rsatib, xaxoladi. Keyin jiddiylashdi. O‘z ichida xotinining so‘zini ma’qul ko‘rdi. Bu narsani o‘zi ham o‘ylab yurar edi. Keksalar kabi salmoqdor bir ohang bilan so‘zga tushdi: — To‘g‘ri, bir malay kerak. Lekin insofli odamni topish qiyin. Xizmatkor, malay qanday bo‘lsa? U tanini, jonini xo‘jayinlardan ayamasa, ninaday narsaga xiyonat qilmasa, o‘l desang—o‘lsa, tiril desang—tirilsa! Bunday odam topiladimi? Odamning ichini bilish juda mushkul narsa. Ko‘rinishda farishtaday odamning ichida shayton alayhilla’na o‘tiradi. Bir vaqtlar bizda bir otaxon ishladi. G‘arib, faqir mo‘ysafid edi. Ko‘p yil ishladi. U oltin odam edi. Hamma yumushni qilar edi. Sotib olingan qul qanday bo‘lsa, u ham bizga shunday edi. O‘lib ketdi boyoqish. Lekin dadam ham yaxshilikka yaxshilik qaytardi, tirikligida ko‘rmasa ham, o‘lgandan so‘ng ko‘rdi. — Nima qildi dadangiz? — Yaxshilab ko‘mdi. Musofirlarga o‘xshab chuqurga tiqib qo‘ya qolmadi. Bir qo‘y so‘yib ma’raka qildi. Man o‘zim bir yilgacha har payshanba kuni qur’on o‘qib, arvohiga bag‘ishlab yurdim. Bundan ortiq yaxshilik bo‘ladimi? — To‘g‘ri aytasiz, xizmatkor qulday bo‘lsin,— erining haligi fikrini jo‘rttaga quvvatladi Nuri,— bunaqasini topish qiyin. Biri ishyoqmas bo‘ladi, biri yolg‘onchi bo‘ladi, biri o‘g‘ri bo‘ladi. Sinalgan, tanilgan odamni qidirish kerak. — Balli,— Fazliddin boshi bilan xotinining so‘zini ta’kidladi,— sinalgan odam kerak. Qaerdan topamiz. Mehmonxonadagi asboblarni, buyumlarni kimga ishonamiz ? — Qo‘yavering, man o‘zim topaman,— sevinchdan yuzlari yonib gapirdi Nuri,— dadamda bir malay bor. Nimasini surishtirasiz, mo‘min, ma’qul yigit. O‘la qolay yolg‘on gapirsam. Naq uch-besh kishining ishini qilarmish. Ham o‘zi bizlarga qarindosh, dadamning urug‘laridan. Qorni to‘q, egni butun bo‘lsa bas. «Ing» yo‘q, «jing» yo‘q, ishlayveradi. Ana shuni olamiz. Endi so‘zingizdan aynamang, xo‘pmi? — Mayli,—dedi Fazliddin,— lekin, shunday yaxshi qulni ular bizga berishmas, deyman. — Manga berishmaydimi?—qat’iy ishonch bilan dedi Nuri.— Yo‘q, albatta berishadi. Nuri to‘shakda eri bilan alla-pallagacha gaplashib yotdi. Tili bilan Fazliddinga har xil yoqimli so‘zlar so‘zlasa, fikri boshqa yoqlarda kezdi. O‘z rejasining bunday qulay amalga oshuvidan hadsiz sevindi. Eri xurrak tortarkan, teskari burilib, yana uzoq vaqt o‘yga botdi, ko‘zi ochiq esa-da, u shirin xayollar uyqusida orom oldi... II Gulnor ko‘cha eshigidan hovlisiga kirarkan, rang-ro‘yi o‘chgan, lablari titroq, ko‘zlari bejo edi. Yerdan bir qarich ko‘tarilgan, torgina sahnga parcha-purcha churuk namatlar solingan va shipi, devorlari to‘ziq ayvonga paranjisini otdi, tikish xaltasini tanchaga tashlab, ustunga suyanibroq bir muddat parishon turib qoldi. Ayvonda yamoq yamab o‘tirgan onasi Gulsumbibi — bu yomon kiyingan, oriqqina, lekin yuzida eski go‘zallikning izlari hali saqlangan, qirq yoshli, sokin, kamtar xotin boshini ko‘tarib mehribonlik bilan qiziga qaradi. — Bir nimadan qo‘rqdingmi? Nega bo‘shashasan?— Gulsumbibi so‘rab, yana ishga mashg‘ul bo‘ldi. Onasining savolidan ko‘zi ochilgan Gulnor, g‘ayri shuuriy ravishda dudoqlarini bazo‘r qimirlatib dedi: — Yo‘q, o‘zim, shunday. — Boshing og‘ridimi? — Yo‘q. Nimaga tashvishlanaverasiz? Gulnor shu topda yolg‘izlikni, tinchlikni istar edi. U sekin-sekin yurib, kunga ters solingan, bir derazali, kichkina, qorong‘i uyga kirib ketdi. Ayvonda qolgan Gulsumbibi qizini o‘yladi. Gulnorda o‘qtin-o‘qtin ro‘y beradigan shunday xafalik, parishonlik, hammadan yashirinish, yotsinish kabi hollarni bir qancha oydan beri u sezar edi. Uylab-o‘ylab sababini yaxshi anglay olmas, ko‘pincha shu ikki narsani gumon qilar edi: birinchisi, kiyim-kechagi yo‘q, dorpech, palak tugul, bir qarich buyumi yo‘q, o‘z tengi qizlar orasida uyaladi sho‘rlik qizim. Yana avji o‘ynab-quvonadigan paytda xo‘jayinlarning yumushini qiladi. Kir yuvadi, sigirga qaraydi, bola ko‘taradi. Ikkinchisi, Gulnorning bir kasali bor. Yosh bo‘lganidan, kasalini o‘zi sezmasa qerak. Kasali o‘qtin-o‘qtin bir ko‘rinish berib qo‘yadi. Xudodan boshqa tayanchim yo‘q, o‘zi asrasin! Lekin bu gal butun aybni eri Yormatning ustiga ag‘daradi. Ota bo‘lmay o‘l. Ikki gapning birida, xotin ustiga bo‘lsa ham boyga, yerli-suvlikka beraman, deydi, Niyating qursin. Qizimni o‘tda yoqmoqchi bo‘lasanmi? Qizim aqlli, hushli qiz, dadasining bunday badniyatini biladi, shundan xafalanadi, kuyadi. Ota o‘lgur, birovning malayi bo‘lsa ham, o‘lguday kekkaygan, takabbur. Qancha sovchilarni quvib yubordi axir. Birini past odam deydi. Birini kosib deydi, birini aravakash-ovorakash deydi. Duradgor yigitning onasi qatnay-qatnay tinka-madori quridi. Ayniqsa, o‘shanga ko‘nglim chopgan edi. Yigitning qo‘lida gulday hunari bor ekan, bo‘ydoq ekan, uy-joyi tayin ekan. Yana senga nima kerak! Endi yana boshqa bahona topibdi. «Qiz maniki emas, boy otamning qizi. U kishi o‘zlari tanlab uzatadilar!» Ul ota bo‘lmay... Begona har vaqt begonaligini qiladi. Qizim baxtli bo‘ladimi, o‘tda yonadimi, Mirzakarimboyga baribir. U begona bizga. Gulnor butun jihozi bir namat, tokchadagi bir necha siniq-mertik kosa, piyola va eski sandiq ustiga taxlangan bir necha eski, yamoq-yasqoq chit ko‘rpadan iborat bo‘lgan qorong‘i, zax uyiga kirib tanchaga oyoqlarini uzatib yotar edi. U hozirgina o‘rtog‘i Xadichaning uyidan chiqib, ko‘chada hech kim bo‘lmagandan va sirpanchiq loyda yurish qiyinligidan, yuzini ochib ko‘zlarini yerga tikib kelar ekan, qarshida kelayotgan Yo‘lchiga yuzma-yuz to‘qnashgan edi. Gulnor bir entikib, yuzini yashirarkan, Yo‘lchining chiroyli keng yuzida, mardcha o‘tkir, jonli, teran ma’noli ko‘zlarida, qandaydir, iliq, samimiy tabassum toshgan edi. Sirg‘anib, loy sachratib yugurgan Gulnor, o‘z eshigida bir nafas to‘xtab, kechinmalarini onadan yashirishga qancha urinmasin, buni eplay olmagan edi. Qiz Yo‘lchini chuqur sevar, uning yolg‘iz ismini eshitish bilan yuragi to‘lqinlanar edi. Bu muhabbat qizning ko‘ngliga yoz chog‘i, Yo‘lchi qishloqdan kelgan kunlariyoq saraton quyoshi bilan birga kirgan edi. U yoz chog‘i Yo‘lchiga uzoqdan, yaqindan, daraxtlar orasidan yashirincha termulib yurgan, unga maftun bo‘lgan edi. Dastlab bunday tuyg‘uning mohiyatiga tushunmagan edi. Lekin muhabbat uning yuragini har kun yana chuqurroq egallab, dardni kuchaytirgan, sevgining chin ma’nosini tuya boshlagandi. Bir vaqtlar ishq mojarolarini yolg‘iz ertaklardan tinglagan Gulnor, bir qarichlikdan mehnatga uringan bu jafokash qiz, endi o‘zi ishqning olov ko‘ylagida yashar edi. Lekin Nurining nikoh kunigina Yo‘lchiga yaqinlashib, u bilan so‘zlasha olgan edi. Undan beri uchrashuvga, ikki og‘iz so‘zlashuvga botina olmasdi. Ota-onadan, atrofdagi ko‘zlardan qo‘rqar edi: «Falonchining qizi falonchiga xushtor bo‘lganmish, falonmish, pistonmish...» kabi har xil g‘iybat va iftirolar tarqalsa, odamlarning betiga qanday qaraydi? Lekin, ikkinchi tomondan, boshqa bir xavf uning ko‘z oldida yana dahshatliroq gavdalanar edi: onasining ta’biricha, boyparast ota bir kun to‘satdan: «Boy otam falon odamni ma’qul ko‘rdilar, erta to‘y, falon kun nikoh, tayyorligingni ko‘raver, xotin!» desa, u nima qila oladi. Gulnor ishqiy kechinmalar, belgisiz xayollar ichida o‘rtanib yolg‘iz yotarkan, hovlidan otasining ovozini, qo‘y ma’rashini eshitdi, bosh ko‘tarib derazadan qaradi, hovlidagi tutga katta semiz qo‘yni bog‘layotgan otani ko‘rdi. Uning choponi beligacha balchiq, yuz va soqollarida ham balchiq tomchilari... — Qizing qaerda?— baqirdi Yormat Gulsumbibiga. Gulnor darhol o‘rnidan turdi, kavushini oyoqqa ilib hovliga tushdi. — Suv keltir!—dedi Yormat. Gulnor bir obdastaga suv to‘ldirib, dadasiga tutdi. — Quy o‘zing,— dedi Yormat ham ayvonning labiga o‘tirib, etik yuvishga boshladi. Qo‘llari etikni ishqalarkan, og‘zi tinmadi: — Uh, o‘lib bo‘ldim, qizim! Yolg‘iz qo‘yni haydash — nuqul azob. Eng gunohkor bandaga tongla qiyomatda bunchalik azob bermas tangrim. Ikki qadam bosadi-da, ko‘cha o‘rtasida to‘xtaydi. Go‘yo oyog‘i yerga mixlangan. Harchand urinaman, o‘rnidan qo‘zg‘alsa-chi. Bo‘ynidan surgayman — yo‘q, dumbasiga arqon solib tortaman — yo‘q. Dumba qanday deysan? Ko‘rdingmn? Bir yarim pud moy beradi. Suyagigacha moy: ertaga norinxo‘rlar maza qiladi-da! — Har vaqt shundoq. Rohatini boshqalar ko‘radi, azobi sizga!—Gulsumbibi piching qildi eriga. Yormat boshini ortga, xotini tomonga burib, o‘qraydi va jahl aralash dedi: — Iyya! Ablah, boshqa gap qurib qoldimi? Qo‘y qanchaga olindi degin, kalla-nochasini xo‘jayindan so‘rab oling, degin!.. Ertaga norindan yersan, buni o‘ylamaysan-a. — Har bir gapda salqitini berishadi bizlarga,— dedi-da, Gulnor onasiga qaradi. Gulsumbibi yashirinchi ko‘z qisib, qizining so‘zini ma’qulladi. Yormat esa qizining bunday mahmadonaligiga g‘azablanib, qosh-qovog‘ini soldi. Ushshaygan lablari bilan bir nimani pichirladi. Etikni tozalab, yuz-qo‘lni yuvib bo‘lgach, ko‘zlarini qizidan uzmasdan, choy icha boshladi. Bir oz hordiq chiqargandan so‘ng, qizi va xotiniga qarab, uy ichiga kirib o‘tirish kerakligini, u hozir Yo‘lchini chaqirib, kun kech bo‘lmasdan, ikkovlashib qo‘yni so‘yib, go‘shtini go‘shtga, moyini moyga ajratmoqchi ekanini bildirdi. Gulnor birdan jonlandi, shoshib-pishib otaning fikrini quvvatladi: — To‘g‘ri, dada! Qo‘yni ertaroq so‘yib, saranjom qilganingiz yaxshi. Kechalik ish qursin. Hakimboyvachcha akam, bilasiz-ku, juda shoshiradi sizni. Yormat qizdan xursand bo‘ldi... Pichoq, qayroq topishni va go‘sht-moy solish uchun tog‘oralarni tozalab tayyor qilishni buyurdi. Gulnor hamma narsani bir zumda tayyorlab, dadasiga ko‘rsatdi. So‘ngra uyga kirib, deraza oldida tiz cho‘kdi. Ko‘zlari Yo‘lchiga intizor javdirardi... III Akasining gapiga Nuri juma kuni qiyom naytida yetib keldi. Erga tekkanidan buyon bu to‘rtinchi kelishi edi. U juda yasangan, bilaklarida qo‘sh-qo‘sh oltin bilaguzuklar, barmoqlarida brilliant ko‘zli uzuklar, «toybarra» nimcha ustida rang-barang tovlanuvchi, go‘yo oltin va kumushdan to‘qilgan kabi «koktilla» kamzul... U hovlida ko‘rinishi bilan uy ichi bir lahzada duv ko‘tarildi. Hammadan burun onasi yugurdi. Qizini quchoqlab, peshanasidan o‘pdi. Uning ketidan kelinoyilari, Nuri uchun emas, balki qaynona izzati uchun, aylanib-o‘rgilib ko‘rishishdi. Gapga da’vat qilingan o‘n chog‘li qarindosh ayollar ham ko‘rishib, qayta-qayta hol-ahvol so‘rashib, Maskovga ketgan kuyovining sihat-salomat qaytishi uchun har qaysi o‘z bilganicha duo qilishdi. Faqat, shuncha e’tibor, shuncha iltifotga qaramay, Nuri zerikkan kabi xomush o‘tirdi. Xotinlarning suhbatiga bir qancha minut parishon holda quloq solib, ikki piyola choyni bazo‘r ichib, o‘rnidan turdi. O‘zini qayoqqa qo‘yishini bilmay, yuragini tirnagan kechinmalari, sirli umidlari bilan qarorsizlangan, mast bo‘lgan kabi, hovlida kezdi, oshxonaga kirdi. Gulsumbibi sho‘rva uchun tandirda «lochira» yopadi. Yana ikki qo‘shni xotin o‘choq boshida uymalanishadi. Kechki norin uchun katta qozonda yog‘li qazi pishadi. Ikkinchi qozonda qo‘y etidan sho‘rva qaynaydi. Bir soatdan mo‘lroq tentiragandan so‘ng, hovlida pildirab xizmat qilib yurgan Gulnorni chaqirdi. Undan-bundan so‘zlashib, nihoyat, qandaydir bir maqsad bilan so‘radi: — Uylaringda kim bor? — Hali kirganimda dadam bilan Yo‘lchi akam bor edi,— dedi-da, Gulnor bu to‘g‘rida gapni uzaytmaslik uchun, tezgina chekinmoqchi bo‘ldi. Nuri qoshlarini chimirib, ma’noli kulgi bilan qizni to‘xtatdi ham sekingina dedi: — Yur, o‘sha yerga chiqamiz. Ular ayvonda bo‘lsa, biz uy ichida o‘tiramiz. Bu yerda zerikdim, qiy-chuv, bola-chaqa... Gulnorning kichkina chiroyli og‘zi hayratdan bir nafas ochilib, ko‘zlari: «rostmi?» degan kabi Nuriga tikildi. Chunki qizlik vaqtida Nuri ularning kulbasiga juda oz chiqar edi: mabodo kirib qolsa, ularning ko‘rpa-yostig‘idan jirkanar, tanchaga o‘tirishdan hazar qilar, buni yashirmas edi ham. Gulnor hozir Nurining mehribonligiga sevindi. Erga tegib, fe’li ancha yaxshilanibdi shekilli, deb o‘yladi. Quvonch bilan so‘radi! — Rostmi, opa? Katta oyim indamasmikinlar? Nuri javob bermadi, qarshi ayvonga borib, bir chetga uyulgan paranjilardan eskirog‘ini oldi, onasini yolg‘iz uchratib, uni iydirish uchun erkalanib, sekingina maqsadini aytdi. Onaning ko‘zlari taka-puka bo‘ldi: — Bema’ni gapni gapirma, qizim, San kim, ular kim? Allakimlarga o‘xshab xizmatkornikiga chiqasanmi? Yo man kuta olmadimmi? Xohlasang, anov uyga o‘zingga alohida joy qilib berishadi, tashla paranjini! — Yo‘q, oyi, hech nima kerak emas,— yana muloyim gapirdi qizi,— kuyovingizni jo‘nataman deb charchagandim. Bu yerda yana shov-shuv. Gulnor bilan gaplashib o‘tiraman u yorda. Keyin unga ashula ayttiraman. — Uh bay-bay, o‘zing bilasan, bolam. Ko‘p o‘tirma... Ha, tag‘in,— onasi juda sekin pichirladi,— bit-miti kirmasin, ehtiyot bo‘l! Lutfiniso Gulsumbibi va Gulnorni juda ozoda-pokiza ekanliklarini, ko‘rpa-yostiqlari eski bo‘lishiga qaramay, har vaqt toza tutilishini juda yaxshi bilsa-da, bu gapni aytishdan toymadi Chunki u kambag‘allarning har nimasini masxara qilishga, ularni har jihatdan o‘zlaridan past tutishga, kamsitishga odatlangan xotin edi. Gulnor Nurini uyga boshlab kirib, tagiga ko‘rpacha yoyib, orqasiga yostiq qo‘yib o‘tqazdi. Bugun uning ko‘ngli shod, ruhi dadil edi: kecha dadasi qo‘y so‘yish bilan ovora bo‘lgan-da Yo‘lchi unga qarashib turarkan, Gulnor mana shu deraza orqali uning sevgi to‘la ko‘zlarini bir qancha uchrata bilgan edi. Bir soat mobaynida ular uzoqdan turib, ko‘zlari, tabassumlari, yengil entikishlari bilan bir-birlarining ruhlarini, ko‘ngillaridagi yashirin, ezgi ma’nolarini ifoda etishgan edi. Nurida shubha qoldirmaslik uchun, o‘zining Yo‘lchiga bo‘lgan munosabatini biron harakat bilan bildirmaslikka tirishdi. Ayvonda pahlavondek og‘ir chordona qurib, mag‘rur o‘tirgan va boshini quyi solib qandaydir ot asbobini tikishga jiddiy mashg‘ul bo‘lgan yigitga deraza orqali to‘yib-to‘yib qarashga zor bo‘lsa-da, Gulnor bu kuchli orzuni yenga bildi. U o‘zini beparvolikka solib, undan-bundan so‘zlab, «zerikkan» Nuri opani ovutishga urindi. Nuri esa Gulnorning gaplariga quloq solgan kabi, ko‘rinar, lekin fikri boshqa narsalar bilan band bo‘lgani uchun, so‘zlari, savol-javoblari sira bir-biriga qovushmas edi. Ba’zan bir qadar moyillanib, derazaning bir chetidan ayvonga ko‘z tashlab qo‘yar edi. Uning parishonligini, istamasdan suhbat qilishini sezib, Gulnor ham jim bo‘ldi. Bir qancha minutdan so‘ng Yormat kirib sukutni buzdi. U eski sinashta xizmatkor bo‘lganidan, Nuri undan qochmas edi. Shuning kabi Gulnor ham Mirzakarimboydan qochmas, Hakim va Salimboyvachchalardan esa bir yildan buyongina chala-yarim yashirina boshlagandi. Yormat sevinganidan kaftini ishqab, kulib, tanchadan bir qadam narida cho‘kka tushdi. — Nuri opa, esonmisiz? Bizning kulbaga qadam qo‘yishingiz ko‘nglimni tog‘dek ko‘tardi-da. Balli-balli. Man sizni o‘z qizimdan a’lo ko‘rardim. Mana, to‘g‘ri chiqdi Yormatning xotiri uchun kirdingiz rahmat,— dedi Yormat. Nuri o‘rnidan qo‘zg‘almasdan, sovuqqina so‘rashdi. Ezma Yormatning ba’zi savollariga «ha», «yo‘q» deb javob berdi. Nuri gapga e’tibor qilmaganidan, Yormat endi qiziga qarab so‘zlay boshladi, Nurining qaynatasi Najmiddinboyning bir vaqtlar machit soldirgani, kuyov Fazliddinboyvachchaning do‘koni, savdosining zo‘rligi va hokazoni tilyog‘malik bilan talay gapirdi. So‘ng, o‘rnidan turib, oliftanamo gerdanib, uydan chiqarkan, Gulnor to‘xtatdi: —Kulchatoydan keltiring, men ham to‘g‘rayman. — Ozgina qoldi, qizim. Hozir Yo‘lchiboy to‘g‘rab qo‘yadi. Sizlar bemalol hangamalashib o‘tiringlar. Man tashqari chiqib mehmonlarga xizmat qilaman. Nuri derazaga qarab, hovlida Yormatning qorasi o‘char-o‘chmas, Gulnorga dedi: — Juda qornim ochdi. Gulnor, sen biznikiga chiq, oyimga ayt, bir patnis yasab bersin. Pista-bodomdan ko‘proq ol. Ha, kim biladi, sanda oyimning yumushi bordir, bir chiqishing kerak,— Nuri xo‘rsindi, sochlari, g‘ijim ro‘molini tuzatdi. To esini tanigandan boshlab Nurining buyruqlariga so‘zsiz bo‘ysunib kelgan Gulnor, hech nima o‘ylamasdan o‘rnidan turdi. — Jonim bilan, boyadan beri aytsangiz bo‘lmasmidi? — Gulnor paranjisini nari-beri boshiga ildi. Nuri uyda yolg‘iz qolarkan, yuragi qattiq urdi, lablari qaqradi, tizzalarida kuch qolmagan kabi tuyuldi. U o‘yladi: «Ayvonga chiqsammi? Yo‘q. Gulnormi, Yormatmi bostirib kelsalar, sharmanda bo‘laman. Nima qilish kerak? Derazani ochib gaplashuv qulay. Uzoqdan bir nima «tiq» etsa, yo oyoq tovushi eshitilsa, «tappa» yerga o‘tiraman. Uy qorong‘u bo‘lganidan derazani ochib qo‘ydim, deb bahona topaman...» Deraza ochilishi bilan Yo‘lchi boshini ko‘tardi. Uning ko‘z oldida Nuri! Ko‘rkam yasangan, quloqlarida, bo‘ynida, bilaklarida va barmoqlarida oltin ham qimmatbaho toshlar yongan kelinchak Nuri! Endi norin uchun xamir to‘g‘ramoqda bo‘lgan Yo‘lchi pichoqni xamirga urgan holda bir on hayratda, qoldi, butun yuzi qizarib ketdi. — Salomatmisiz, kayfingiz chog‘mi?—dedi-da, yana xamir to‘g‘rashga boshladi. — Kayfim chog‘. Sizni ko‘rib, yana ko‘proq chog‘ bo‘ldi,— Nuri dadillik bilan so‘zladi va noz qilib kuldi. So‘ng bidirlab Yo‘lchining hol-ahvolini so‘radi. Vaqtning tig‘izligidan xavflanib, darrov o‘z dardini ochdi. — Yo‘lchi aka, men sizni bu yerdan olib ketaman. — Qaerga?—sekin so‘radi Yo‘lchi. — Biznikiga... Bizga sizday bir odam kerak. Biznikida ish ming marta yengil. Albatta, yo‘q demaysiz, durustmi?—«Man» so‘zini Nuri chertib ketdi.— Man sizga yaxshilikni xohlayman,— soch tolalarini tishlab, ko‘zlarini uchirib tikildi Yo‘lchiga. Yo‘lchi indamadi, uning ikki qoshi o‘rtasi burishdi, o‘yladi «Aha, boyvachcha kuyovidan zerikkanga o‘xshaydi. Quvonchi uzoqqa cho‘zilmabdi-da, endi mani xizmatkorlikka chaqirib, go‘dak boladay o‘ynatmoqchi. Bilamiz!» Yo‘lchi uchun Mirzakarimboydan siljish — Gulnordan ayrilish demak edi. Gulnorning bir tabassumi uning uchun hamma narsadan ma’nodor, turmushning hamma zavqlaridan ulug‘ va qimmatli edi. Gulnorning ko‘zlari unga butun umrni yoritgan bir baxt va’da etar edi. Yo‘lchi atrofga ko‘z yurgizib, so‘ng muloyimlik bilan javob berdi: — Shu kambag‘al qarindoshni tortqilamasdan tinch qo‘yinglar. Umid bilan shu yerda yuripti, shu yerda qolsin u. Sizga xizmatkor kerakmi? Man topib beray, yaxshi tanishlarim bor. Mani qo‘ying.— U pichoqni tashlab, bir qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib o‘tindi. — Yo‘lchi aka, biznikida umidga-orzuga tezroq yetishasiz. Sizga nima kerak? Qishloqdagilarni boqish uchun pul kerak, kiyim kerak. Bizda ishlasangiz, hammasini mandan olasiz,— Nuri kulib dedi. — Zo‘rlasangiz ham bormayman. Orzum, umidim yolg‘iz pul, yolg‘iz kiyim emas; ishlayman, topaman ularni. — Yana nima kerak?—titrab so‘radi Nuri. — O‘zim bilaman. Yo‘lchining so‘zlari, javobi Nurini esankiratdi. Chunki u bunday «dag‘al» muomalani aslo xayoliga keltirmagan edi. — Siz juda qiyiq, juda o‘jar yigit ekansiz. Hali shoshmang, deganimga ko‘nasiz axiri,— dedi-da, vaqtning tig‘izligidan xavflanib, derazani ohista yopti. Oltinchi bob I Samarqanddan kelgan boylar bilan qimor o‘ynab, hamma naqd aqchasini yutqizib, bir necha kun pulsiz qolgan Tantiboyvachcha o‘ziga qarashli do‘konlardan birini bugun katta pulga sotdi. Qo‘sh otli izvoshini kira qilib yaslanib, «sho‘xlik» qilish uchun yangi shaharga jo‘nab qoldi. Martning oxiri. Kunduz soat uch chamasi. Yangi shahar ko‘chalari quruq va toza, ilk bahor shamollari yoqimli esadi. Yangi uyg‘ongan, yam-yashil bargchalar bilan yasangan daraxtlar quyosh nurida cho‘miladi. Havo yorqin va tiniq... Izvosh «fon Kaufman» haykali oldidan taraqlab ketdi. Bu yerda xoda yutgan kabi gerdaygan, shop mo‘ylov ofitserlar kezar edi. Tantiboyvachcha ularga ko‘zi tushar-tushmas darrov vaziyatini o‘zgartirib, tavoze bilan dam boshini, dam butun gavdasini egar, bir muhim vazifani bajargan kabi, o‘z qilig‘i uchun o‘zi faxrlanib, mo‘ylovini silab qo‘yar edi. Izvosh boshi berk ko‘chada to‘xtadi. Tantiboyvachcha kira pulini to‘lab, ko‘rimsiz bir darvozadan ichkariga kirarkan yo‘lakda, eski kursida o‘tirgan tanish cholga uchradi. Cholning patak soqoli kirlikdan oqini yo‘qotgan, egnida kirlanib, moylanib yiltillagan dog‘-dug‘li, lekin diqqat bilan boqilganda, tagi asl-puxta buyum ekanligi hozir ham bilingan uzun qora kamzul, oyoqlarida eskirib olapeslangan amirkon mahsi, yirtiq kalish. Bu kishi bir vaqtlar Toshkentda va Farg‘onada dong chiqargan Shomurotboy edi. Butun boyligini aysh-ishrat, fahsh, buzuqlik olamida sovurib, u olamning to‘lqinlarida bosh aylantirgach, telbaliklar qahramoni bo‘lgan, nihoyat, taqdir uni zavq-safo taxtidan uning iflos ostonasiga otgan edi. Tantiboyvachchani ko‘rgan hamono o‘rnidan turdi. Chirkin, xira ko‘zlarining yoshini kafti bilan artib, ko‘rishmoq uchun qo‘llarini uzatdi. — Ko‘rinmaysiz, inim Mirishoq? Jilla uzoqlashiy ketmang, dam g‘animat. Xi-xi-xi.— Bachkana kuldi chol. — Bormi?—dedi Tantiboyvachcha. — Biron marta sizga topilmay qolganmidi. Pul bo‘lsa bo‘ldi, nokmi, nashvotimi? Pul bo‘lsa, naq arsh-a’lodan keltirib beradilar. Pulni cho‘z, jannatning kalitini qo‘lingga tutqizaman!—dedi-da, cho‘ntagidan arzon papirosni chiqarib, boyvachchaga tutdi va o‘zi ham oliftalik bilan labiga qistirdi. — Bo‘sh kelmaysiz, oqsoqol! Siz bizning pirimiz, eshonimiz. So‘zingizga ishonamiz. Xa-xa-xa... Tantiboyvachcha cho‘ntagidan uch so‘mlik qog‘oz olib Shomurotboyga qistirdi. — Rahmat, inim Mirishoq. Biron xizmat bo‘lsa, tayyorman!— boyvachchaning orqasidan qichqirib qoldi chol. Tantiboyvachcha ko‘pdan tanish hovliga, atrofi ayrim-ayrim eshikli xonalar bilan o‘ralgan hovliga kirdi. Xizmat qilib yurgan g‘irrom ko‘zli kampirlar, yoki botgina keksaygan yosh xotinlar bilan bosh qimirlatib so‘rashgan bo‘ldi. Qo‘raning so‘l yog‘ida, quyida, burchakka yashiringan bir uyring eshigini ochdi. — Ehe, keling, Mirishoq aka. Har kun sizni kutar edim-da,— uzun bo‘yli, qora soqolli, ko‘zlari qizargan kishi joyidan qo‘zg‘almasdan boyvachcha bilan so‘rashdi. Uning oldida patnisda bir qancha shisha pivo bor edi. Bir stakan quyib boyvachchaga uzatdi. Pivoni simirib, boyvachcha dedi: — Xo‘jayin, bugun yayramoqchiman. Asalxon tayyorlansin! — Qo‘ying uni, boyvachcha. Zerikmas ekansiz-da,— dedi xo‘jayin. — O‘zi yo‘qni ko‘zi yo‘q,— norozi bo‘lib gapirdi boyvachcha,— uch kun ko‘rinmasam, boshqasiga qo‘ndiribsan-da. Haqini rosa olgan eding-ku, bo‘shat uni. Man o‘shani deb keldim. Aqchaga mo‘moy kim bor yana? Ko‘ramiz! Xo‘jayin bir oz o‘ylandi. Tantiboyvachcha uning «sog‘im sigiri» bo‘lgani uchun, xursand qilish kerak edi. Pivodan ichib, yupatdi. — Asalxonning asalini xo‘p totdingiz, qo‘ying, mumi boshqalarga qolsin. Ikkita huriliqo bor. Biri o‘ris, biri o‘zimizdan. Ikkovi ham uzilmagan gul. Quling o‘rgilsin jononlardan. Man bilaman-ku! — Bizga o‘xshash soqovlarga o‘zimizniki durust,— Tantiboyvachcha tilini ko‘rsatdi,— bo‘lmaydi. — Ana shunday deng, do‘stim,— dedi xo‘jayin,— lekin siz ishratni yaxshi bilasiz. Ashulasiz, dutorsiz, suhbatsiz ishrat, yarim ishrat: hali aytganim—ashulada yakka. Boyvachcha, yana siz mandan koyinasiz. Ishim sizdek to‘rtta-beshta og‘aynilar bilan bo‘ladi. Sizlar xursand bo‘lsangiz shu kifoya bizga. Bilasiz, meniki — gulbog‘. Gullarning ham shamol o‘pmaganlari teriladi. Endi narx-navosini o‘zlariga tashlayman. Zar qadrini zargar biladi. Xa-xa-xa...— xo‘jayin yana bir stakan pivo tutdi boyvachchaga. Boyvachcha «narxi ahamiyatsiz» degan kabi, qo‘lini beparvo silkidi. Xo‘jayin o‘rnidan turib, eshikni qiya ochdi, birovni imlab, yana o‘z joyiga o‘tirdi. Yoshlikda satang o‘tib, bu doirada sochi oqargan, lekin hali ham butun gavdasidan noz xazonini shildiratuvchi bir kampir kirdi. — Ha, boyvachcham, enangga nima tortiq qilasan? Umidim to‘lka sandan,— O‘ynoqlandi kampir. — Tortig‘im shu: sizga bitta kuyov topib qo‘ydim. Juda chaynaydigan yigit-da!— hazillashdi Tantiboyvachcha. Kampir unda-bunda qolgan, tishqoli surilgan tishlarini ochib qih-qih kuldi va xo‘jayinning buyrug‘ini kutdi. — Gulandomxonning uyiga olib boring boyvachchani!— dedi-da, ko‘zlari va yuz harakati bilan yana nimalarnidir kampirga ishorat qildi xo‘jayin. Tantiboyvachcha xonaga kirganida hech kim yo‘q edi. Uy jihozi boyvachcha ko‘rgan boshqa xonalarnikidan farqsizdek. Ranggi bir qadar aynigan gilamcha, uzunchoq xontaxta atrofida devor bo‘ylab ko‘rpachalar to‘shalgan, ikki yostiq. To‘rdagi devorda kattagina oyna. Qoziqda sadaf bilan ishlangan dutor... Boyvachcha chordona qurib o‘tirdi. Yigirma minut qadar vaqt o‘tgandan so‘ng yengil ta’zim bilan Gulandom kirib keldi. Alanglagan ko‘zlari bilan xotinga boshdan-oyoq razm soldi boyvachcha. — Ko‘zimiz to‘rt bo‘ldi, poshshaxon, bazmingizga mushtoqmiz, qoni o‘tiring. — Sizlarning odatlaringiz shu. Har qanaqa xotinni maqtayverasizlar. Rostmi, yolg‘onmi, bilib bo‘lmaydi.— Gulandom ohangdor jarangli ovoz bilan so‘zladi, so‘ng oynaga yaqin kelib davom etdi,— Robiya xolam shoshirgani uchun pardozim ham chala qoldi...— Gulandom derazalarning pardalarini to‘g‘rilash bilan mashg‘ul bo‘ldi. O‘n to‘qqiz-yigirma yoshli, ko‘rkam xotin edi: baland bo‘yli, ko‘krakli, to‘la emas, lekin miqti, dirkillama tanga ega; yuzi oftob yalagan oq yuz kabi, mayin qoramtir; ko‘zlari qora va yirik. Bosh uchida, kuchsiz shamol uchira bilajak darajada yengilgina o‘ralgan ipak durracha, ustida qora-oq tovlanmali uzun keng atlas ko‘ylak. Oyoqlarida, mahsi kabi, poshnasi bilinar-bilinmas yangi amirkon etik... Tantiboyvachcha Gulandomga o‘z yonidan joy berdi ham o‘z odati bo‘yicha, darrov xushomadgo‘ylikka boshladi. Eshikni taqirlatib kampir kirdi, kichkina choynakda choy va meva-chevali patnis keltirib, patnisni xontaxtaga, choynak-piyolani Gulandom yoniga qo‘ydi. — Ena, mehmondo‘stlikni bugun do‘ndirasiz,— keyin Gulandomga ko‘z o‘ynatdi boyvachcha,— nimalarni ko‘nglingiz istaydi? Gulandom «siz bilasiz» degan kabi, qoshi bilan chiroyli qilib imo qildi. Boyvachcha hozircha kabob, kon’yak, shirin vino buyurdi, kechga palov tayyorlashni iltimos qildi. Gulandom kichkina choynakdan achchiq choyni ichi zarhalli piyolaga oz-oz quyib, nazokat bilan so‘zlashib «shirin» o‘tirish yasadi. Tantiboyvachcha shu vaqtgacha bazmini, suhbatini ko‘rgan va hisobsiz pullarni sovurgan bir ko‘p xotinlarni endi sekin-sekin unuta boshladi. Boyvachchaning ko‘zida har bir xotin uning nafsi, hirsi uchun yaratilgan chiroyli meva edn. Ularga nisbatan u har chog‘ qo‘pol, har chog‘ xirpalovchi edi. Chunki u pul kuchi bilan qattiq mast edi. Mast uchun gulzor bilan sho‘razor baravar, yanchib o‘taveradi! Lekin Gulandom bilan so‘zlashgan sari, u ba’zi qo‘pol harakatlardan, ablahona qiliqlardan o‘zini tiyishga tirisha boshladi. Chunki Gulandom yolg‘iz go‘zalgina emas, balki aqlli va insoniy g‘ururini hali jilla yo‘qotmagan xotin kabi tuyuldi. Xo‘jayin aytgancha «uzilmagan gul» bo‘lmasa ham, ruhi, qalbi bu chirkin, bo‘g‘iq muhitda so‘nmagan, to‘zmagan ko‘rinadi. Uning nozida, tabassumida, qiliqlarida, buzuq xotinlardagi kabi sun’iylik emas, qandaydir iliqlik va tozalik sezilar edi. Ko‘zlaridagi noz-karashma o‘rnida, ba’zan bir zumda chuqur bir qayg‘u yonar edi. Bu hollarni Tantiboyvachcha chuqur anglamasa ham, g‘ira-shira seza boshladi. Gulandomning ruhi, go‘zalligi uni bir qadar o‘z ta’siriga olgandan, u hozircha — loaqal ovqat va ichkilik kelguncha — u bilan odmiroq suhbat qilishni istadi. Gulandomni gapga solish uchun dedi: — Jonim poshshaxon, qaerliksiz, qanday shamol sizni bu yerga uchirdi? Biz o‘sha shamolga qurbonmiz. — Daftarni ochib nima qilasiz?— dedi yengil xo‘rsinib Gulandom. — Daftar uzunmi?.. Chamasi shunaqaga o‘xshaydi. Rostini aytsam, man shu vaqtgacha hech bir ayolning tag-tugini surishtirgan emasman. Mevani uzdik-ku, bog‘bonini esga olmadik. Uzun bo‘lsa qisqa qiling, shoxdan shoxga qo‘ning,— mo‘ylovini burab tikildi Tantiboyvachcha. — Uzun emas-ku, lekin...— Bu yog‘ini aytmadi xotin. — Aftidan, ba’zi dog‘-dug‘i borga o‘xshaydi. Zarari yo‘q, o‘tgan ishga salavot, deb tinglaymiz-da. Olamning na’masiga quloq solsang, har xil narsa eshitasan. Qo‘lni siltash kerak. Mening bir uloqchi otim bor edi. Endi otmisan, bay-bay! Yaqinda harom qotdi. Bir xumsa otimning dang‘ini tushirdi deb, kechasi o‘ldirib ketdi. Qattiq xafa bo‘ldim. Ammo, hozir parvoyimga kelmaydi. Gulandom kinoyali kuldi. Bodom chaqib kavshangan boyvachchaga choy quyib, tutdi. So‘ng, yerga qarab, sekin-sekin so‘zlay boshladi. — Tagimizni surishtirsangiz, namangonlikmiz. Dadam juda yuvosh, shirin so‘z chol edi, bozorda kichkina do‘koni bo‘lib, ertalab ketib, kech qaytardi. Yoshi ulg‘ayganda uylanganidan, bosh bolasi men edim, yana ikki singlim, Abdisalom degan bitta o‘g‘il ukam bor edi, yum-yumaloq, puxta-pishiq, tuyg‘ungina bola edi. Hammamiz uni yaxshi ko‘rardik. Dadam har kuni kechqurun har birimizga atab biron narsa olib kelar, hammamizni sevintirardi. Lekin, azalda taqdirimiz qora bitilgan ekanmi, tez kunda boshimizga og‘ir kunlar tushdi. Dadam sindi, do‘konchasini yig‘ishtirib, uy ichiga qamalib oldi. — Kishi sindimi — chetga chiqadi, singandan ko‘ra o‘lgan durust!—beparvolik bilan so‘zlab qo‘ydi Tantiboyvachcha. — Sho‘rlik dadam,— dasturxonning shokilasini himarib davom etdi Gulandom,— nima qilishni bilmadi. Mardikorlik qilay desa, kuchi kelmaydi. Yotib yeganga tog‘ chidamaydi. Haytovur, dadam yoshligida shohi to‘qishni chala-chatti o‘rganib olgan ekan. Uy asboblaridan birmunchasini sotdi-da, dastgoh qurdi. Ko‘zoynakni taqib, ertalabdan to shomgacha, ba’zi vaqt kechalari ham to‘qidi. — Hamma kosib shunday bo‘ladi, jonim! Kosibchilik umrning egovi,— choyni ho‘plab-ho‘plab, go‘yo o‘z-o‘ziga aytganday gapirdi boyvachcha. — Ammo,— davom etdi Gulandom,— bozor kasodligidanmi yo ishi yaxshi unmaganligidanmi, dadam to‘quvchilikdan yalchimadi. Tirikchilik toshi benihoyat og‘ir bo‘lar ekan, Bizlarni zoriqtirmaslik uchun ayam tikish tika boshladi. Men u vaqtda o‘n uch yashar edim. Har kun qo‘shnimiz otin bibida qiyomgacha o‘qib, keyin to kechgacha, ko‘pincha, kechalari ham ayamning yoniga kirib tikish tikdim. — O‘qiganmisiz?—dedi uning so‘zini kesib boyvachcha. — O‘qiganman. Navoiy, Fuzuliyni ham o‘tganman...— javob berdi Gulandom. — Da, aylanay otinchadan!—ko‘kragiga bir urdi boyvachcha. — Ilgari nima kerak bo‘lsa dadam bozordan keltiraverardi. Biz bilmas edik bahosi qancha, dadam pulni qaerdan oladi?.. Tirikchilik boshimizga tushgandan keyin hammasini bila boshladik. Eng bemaza, eng arzon sho‘rva-shultini qaynatish uchun igna bilan quduq qazish kerak bo‘lar ekan. Xotinlarning mehnati ayniqsa qadrsiz, suv tekin bo‘lishni o‘shanda bildim. Ona-bola jahdu jadal bilan tikamiz, har hafta atigi yarim so‘m, uch tanga o‘zimizga qoladi. Ro‘zg‘ordan shunday tanglik tortdikki, gapirsam, balki ishonmaysiz. Qish vaqtlarida dadam zax do‘konda ishlagani uchun oyoq og‘rig‘i bo‘lib qoldi. Uydagi eng kerakli asboblarni sotaverdi. U bironta asbobni — buyumni qo‘ltiqlab uydan chiqarkan, biz ona-bola ho‘ng-ho‘ng yig‘lab qolardik. Narsaga emas, cholning ahvoliga achinar edik. Peshanam qursin, boyvachcha aka, g‘am ustiga g‘am ko‘rdim. Men o‘n beshga kirganda ayam o‘ldi. Hali qirqqa bormagandi. Yosh ketdi. (Gulandom bir nafas to‘xtab, bir «uh» tortdi. Ko‘zining chuqurligidan kelgan tomchilarni artib yana sekin so‘zlay boshladi.) Ayam o‘lgandan keyin ahvolimiz yana og‘irlashdi. Uning ma’rakalarini o‘tkazish uchun uyimizni qoqladik, qarzga botdik. Men ukalarimni yuvib-tarab, kechqurun bir qoshiq obi yovg‘on qaynatib, bolalarning yetimligini bildirmaslikka urindim. Borni tejab, yo‘qni yo‘ndirib, dam och, dam chala qursoq bo‘lib yashadik. Ukalarimni, dadamni sevganimdan, har qanday og‘irlikni orqaga tashladim. Bolalarni quvontirishdan boshqani o‘ylamadim. Yoshim o‘n oltiga rosa to‘lgani yo‘q ediki, bir paxtachi boydan xotin ustiga sovchi chiqdi, yoshi ellikdan oshgan ekan, o‘g‘il-qizlari ko‘p, lekin pul quturtirib, yosh qizga uylanishni orzu qilgan. Hozir hamma yerda puldorlar shunday qilishadi. Boshqalar osh-nonga zor bo‘lsa, ular qizga zor! Yoshi ham, qarisi ham. — Boylar tekinga olmaydi, pul xarjlaydi, jonim,— G‘ulduradi boyvachcha. Gulandom bir oz sukutdan so‘ng davom etdi: — Dadamning yor-og‘aynilari, qo‘shnilarimiz buni ma’qul ko‘rishadi, bechora cholning boshini aylantirishadi, shu bahona bilan belingni bir oz ko‘tarib olasan, degan ma’noni ochiq aytmasalar ham, imo bilan bildirishadi. Dadam bir kun kechqurun ovqatdan keyin, o‘zining qariligidan, kambag‘alligidan gapirdi, ancha vaqt boshini egib xomush o‘tirdi. Keyin ko‘z tirikligida meni uzatmoqchi bo‘lganini, haligi Tolibjonboyga xotin ustiga berishga ilojsizlikdan, rozi bo‘lganini uch-to‘rt og‘iz so‘z bilan bildirdi. Men, ixtiyor sizda, kimni ma’qul ko‘rsangiz, roziman dedim. Dadam ho‘ngrab yig‘lab yubordi. O‘rnidan turib, nafasini tuta olmay, bukchayib eshikka chiqdi. Farzand o‘g‘ilmi, qizmi baribir ota-onaning yuragi bo‘lar ekan. Chol bechora o‘sha kunlari xafalikdan cho‘pday qotib ketdi. Dastlab, men ham xafa bo‘ldim. Keyincha dadamning ahvolini o‘ylab, aql tarozisi bilan tortib ko‘rib, taqdirga rozi bo‘ddim. Tolibjonboyning keksa kishi ekanini, bolalari ko‘pligini qo‘shni xotinlardan eshitganimda ichim achisa ham, shunday dedim: bu savdo yolg‘iz mening boshimda emas, yurtda qancha qizlar sotilib-sovrilib ketayotipti, dadam maxallaning keksa kambag‘ali-ku, tuppa-tuzuk odamlarning qizlari ham pul uchun ikkinchi emas, uchinchi xotin bo‘lib uzatiladilar... Uh, menda ham oruzlar, havaslar bor edi. O‘zimga munosib yigitga tegib, bechorachilik bilan bo‘lsa ham, tinch, ko‘ngil bilan umr kechirishni istar edim. Keksa kishiga, yana kundosh ustiga tushishni xayol qilganmidim? Lekin, vaqti kelganda, ko‘ndim, ukalarim tinch, to‘q yashasin dedim. — Ha, buni yaxshi qilgansiz, aylanay sizdan, do‘ndiqcham!— Tantiboyvachcha xotinga yana yaqinroq suqilib, uning deraza yuqorisidan tushgan oftobda qora olov kabi yongan sochlarini silab qo‘ydi. — To‘y katta bo‘lmadi,— davom etdi Gulandom,— ham juda sovuq to‘y bo‘ldi. Lekin dadam besh yuz so‘m naqd pul oldi. To‘yimdan ikki hafta o‘tar-o‘tmas bir, kampirga uylandi. Ukalarimning kir-chirini yuvib, bag‘rida olib o‘tirsin, deb bu ishga men o‘zim bosh qo‘shdim. — Boy akamiz qanday ekanlar? Oti Tolibjonboy dedingizmi? Men tanimas ekanman-da. Farg‘ona boylaridan ko‘pini taniyman. Oralarida qalin og‘aynilarim bor. Lekin shu zamonda boylar ko‘paydi. Hammasini bilish qiyin,—dedi Tantiboyvachcha. — To‘g‘ri, boylar ko‘paydi. Ammo, kambag‘allar, gadoylar-chi? Ularning son-sanog‘i yo‘q. Qayoqqa qarasang kambag‘al, bekorchi, nonga zor odamlarni ko‘rasan,—Gulandom choydan bir ho‘plab, yana o‘z hikoyasini boshladi.—Men — O‘n oltiga rosa to‘lmagan qiz, birdan yot va katta oilaga tushib qoldim. Tolibjonboyning besh o‘g‘li, uch qizi bor ekan. Ikki o‘g‘li uylangan, bir qizi erga tekkan, nabiralari ham bor... Kundoshim badjahl, shang‘i xotin ekan. Uch kun o‘tmay, boshimda tosh chaqishga boshladi. Har bir ish uning buyrug‘i bilan bo‘ladi, hech nimaga meni biylatmaydi. Boy ertalab ketib, kech qaytadi. Uydagi sinoatni yaxshi bilmaydi. Urish-janjal ko‘paymasii, deb butun dardimni ichimga yutaman. Bir kundosh zulmi emas, bir qarich boladan to kattalarigacha hammalari menga dushman. Nihoyat, dardim yuragimdan to‘lib-toshib, ba’zi gaplarni erimga ayta boshladim. Boy nima dedi? Kuladi qo‘yadi. Sen yaxshi bo‘l, o‘zlari insof qilishar, dedi. Shu tariqa bir yil qadar azobda yashadim, o‘rtada boy ham o‘lib qoldi. Kechasi bir ziyofatdan qaytib laxta-laxta qon qusdi, azonga yaqin jon berdi. Bilmadim, birov zaharlaganmi, haytovur, vaqti-soati yetgan ekan. Boyning ma’rakasi o‘tmasdanoq kundoshim ham o‘g‘illari, qizlari uydan quva boshladi meni. Qo‘ni-qo‘shnilarimiz, meros olmaguncha hech qayoqqa ketma, deb maslahat berishdi. Hammasi, merosingni ol, boyda yer ko‘p edi, pul ko‘p edi, deyishadi. Qanday olaman, buni o‘rgatgudek odam yo‘q. Mahkamani bilmasam, qozixonani bilmasam, qaerga boraman? Dadam yuvosh odam bo‘lganidan, bunday g‘avg‘olardan har vaqt qochar edi. Boyning o‘g‘illari bir tan bo‘lib, menga kaftday yer, bir tiyin pul bermaslikni ochiqcha aytishdi, menga allaqanday qog‘ozlar ko‘rsatishdi. Kuching yetsa, mana shu vasiqalarni yanchib o‘t, deb o‘dag‘aylashdi... — Bo‘shang ekansiz-da,—Tantiboyvachcha uning so‘zini kesdi,—manjalaqilik qilib, dodlamadingizmi, yuzlarini yulib timdalamadingizmi? Pul ustida har qanday janjal ko‘tarsangiz ayb bo‘lmaydi. Pul shunday aziz narsa! Gulandom qayg‘u aralash kuldi va «shoshmang!» deb so‘zini davom ettirdi: — Manga ham bir mehribon topilib qoldi. Boyning gumashtalaridan Oqiljon degan biri meni himoya qildi. U bir kun qo‘shninikiga meni chaqirib olib, hamma ishni unga topshirishimni so‘radi. Men eshik orqasida turib gapirdim, yalindim, nomimdan da’vo qilishni topshirdim. Oqiljon gazet o‘qiydigan, zakunchi odam ekan. Boyning o‘g‘illari bilan bir qancha oy talashib-tortishdi. Nihoyat, boyning o‘g‘illari qozilarga, katta-kon to‘ralarga porani ko‘proq berib, yer-suvdan tamom mahrum qilishipti, menga olti ming so‘m pul berishga rozi bo‘lishipti. Oqiljon menga to‘rt ming so‘m pul berdi, ikki ming so‘m qozilar, amaldorlarning qorniga ketdi, dedi. Shunga ham juda sevindim. To‘rt ming so‘m oz pulmi! Shu o‘rtada Oqiljon uylanish uchun menga sovchi kirgizdi, dadamga ham o‘rtoqlarini yubordi. Pulingizni ishlataman, yer-suv qilaman, ,siz boyvuchcha xotin bo‘lib davri-davron surasiz. Ukalaringiz o‘z bag‘ringizda bo‘ladi, deb boshimni aynitdi. O‘zi yaxshigina, siz tengi kishi edi, ham meni himoya qildi. Shuning uchun rozi bo‘ldim. U qo‘limdan pulni oldi. Ish taraqlab, pul ko‘paygandan keyin, birvarakay ichqi-tashqi dang‘illama imorat saloman, dedi-da, yomongina bir hovlini ijaraga oldi. O‘zi savdogarchilikka kirishdi. Yaxshi gapirdi, siladi-siypadi. Shunday qilib uch oy o‘tdi. Bir kun, u, Buxoroga jo‘nayman, deb qoldi, ana unday mol keltirib, mana munchaga sotaman, falon-piston, deb hovliqdi. Yo‘l uchun darrov patir non yoptirdi. Boy erimnikidan gilam va boshqa asboblar olib chiqqan edim. Dastmoya mo‘l bo‘lsin, deb ularni ham sotdi, bir duxoba kamzulimni Buxoroda sotish uchun oldi. Yolg‘iz qolma deb allaqaydan bir kampirni topib keldi. Xo‘shlashib, o‘zi jo‘nadi-ketdi... Oqiljon o‘n besh kunda qaytmoqchi edi. Bir oy o‘tdi — yo‘q, ikki oy o‘tdi — yo‘q. Na xat bor, na xabar! Savdoga qiziqib qolgandir, deb o‘yladim, xudodan unga oq yul tilab o‘tirarerdim. Pul tashlab ketmagani uchun, qaqir-ququrni sotib xarjladim. Besh oy o‘tganda juda tashvishlandim. Uni, albatta, birrv o‘ldirib, pulini oldi dedim. Toleim qursin, deb yondim, kuydim. Folbinlarga bordim, aziz-avliyolarga nazir atadim. Oqiljondan dom-daraq yo‘q. Sakkiz-to‘qqiz oyda Oqiljondan bir xat keldi. Savdogarlardan oldin xat keladi, keyin o‘zlari kelishadi, dedim-da, sevinib, xatni ochdim. O‘sha paytda yerga yiqilayozdim... — Xatda nima depti zakunchi Oqiljon?—qiziqish bilan so‘radi Tantiboyvachcha. — U g‘irt muttaham ekan,—javob berdi Gulandom,— aytiptiki, men bola-chaqali odam, yanglishib, yo‘ldan ozib sizga uylangan ekanman: niqohimdan chiqdingiz, meni kutmang, shunga o‘xshash gaplarni yozipti uying kuygur. — Obbo qiztaloq shaytonning domlasi ekan-a! Zakunchilarning ko‘pi shunaqa bo‘ladi, bilaman,— dedi Tantiboyvachcha papirosini tutatib. — Boyvachcha aka, dunyoda shunday mo‘ltoni, tulki odamlar bo‘lar ekan, qaysi yurtda, qay shaharda ekanini yozmapti. Qaerga boraman? Yonimda kimim bor Kunlarcha, haftalarcha qarg‘adim. Endi sutishga hech narsam qolmagan edi. Yana tikish tikdim. Bu o‘rtada dadam qazo qildi. Ukalarimni uzoq yaqin qarindoshdarimiz olib ketishdi... Men bilan yashaydigan kampir bozorchi xotin edi. Bir kun bozordan qaytib, menga kuyov topganligini so‘zladi. Bir mirza yigit topdim, toleing endi ochiladi, deb vaysadi. Erga tegish xayolimda ham yo‘q edi. Chunki erkaklardan yaxshilik chiqmasligini bilgan edim. Lekin ota-onadan ayrilib, ukalarimdan uzoq qolganim uchun yuragim dilgir edi. Haligi kampir yonimdan ketib qolsa, tanho yasholmas edim. Ustimda bitta chit ko‘ylakdan boshqa narsa qolmagandi. Shunday bo‘lsa ham ko‘nmadim. Ammo kampir o‘lgur mirza yigitni maqtayverdi. Bir kun u mendan byoso‘roq, haligi yigitni hovliga boshlab keldi, tamosha qil, tagli-taxtli odamning bolasi, dedi. Hovlida kulib, turgan yigitga eshik tirqishidan qaradim. U yosh, kelishgan yigit ekan, boshida yangi tagdo‘zi do‘ppi, ustida oq shohi kamzul, beqasam to‘n... Ukalarimni boqsa tegaman, dedim kampirga. Kampir u bilan so‘zlashib, keyin rozi ekanini bildirdi. Ertasi kun yana keldi, kampirga, menga bir quchoq kiyim, har xil meva-cheva keltirdi. Endi undan qochmadim. U nikoh o‘qitmadi. Toshkentga borib, ota-onalarining oldida to‘yni qilmoqchi ekanini so‘zladi, bir hafta, o‘n kun ichida yana qaytamiz, deb yalindi. Toshkentga borib, mirza yigitning ota-onalarini, uy-joylarini ko‘rish qiziq ko‘rindi shekilli, rozi bo‘ldim. Toshkentga keldik. Meni izvoshga o‘tqazib, to‘ppa-to‘g‘ri nomer degan joyga olib keldi, kichkina bir uy ichiga tiqdi. To‘y qani, nikoh qani, otasi-onasi qani, uyi qaerda?—hammasi yolg‘on ekan. Mirza yigitim o‘lgur ashaddiy shaloq, buzuq yigit ekan. Hammasini keyin bildim, ko‘zim ochildi, befoyda?.. Yo‘l-yo‘riq bilmasam, bu yerda biron tanishim bo‘lmasa, dodimni kim tinglaydi? U meni sallalikka ham, shapkalikka. ham ro‘baro‘ qilishga urindi. Bora-bora shu yerga keltirib, o‘zi g‘oyib bo‘ldi. Yana menga o‘xshash bir sho‘rlikni, bir g‘arib benavoni qidirib ketdi shekilli... — Shu yerning odami u. Har shahardan do‘ndiqlarni ovlaydi. Qo‘lga tushgansiz. Taqdirda yozilganni ko‘raverasiz. Xafa bo‘lmang, jonim?— yupatishga tirishdi Tantiboyvachcha. — Xudo meni yer yuzida eng badbaxt qilib yaratgan ekan. Bu iflos yerga tushirgandan ko‘ra, jonimni olgani yaxshi edi. Buzildim, odamgarchiligim qolmadi, suratim odam, boyvachcha aka, mendan hayvon yaxshi...— Gulandom boshini quyi solib, qo‘li bilan ko‘zlarini yashirdi. — Xafa bo‘lmang,— Gulandomning qo‘lini tortib, dedi Tantiboyvachcha,— O‘z shahringizga ham qaytib qolarsiz. Sizga maslahatim shuki, siz odamini toping, ishrat qiling. Siz endi meniki, qo‘ldan chiqarmayman... — Baribir emasmi? Siz ham yot erkak. Siz mendan nima kutasiz, ma’lum; bu yerdan qochsam tuzalardim, balki,— Gulandom yuragidagi dard mavjini quygan kabi og‘ir xo‘rsindi. — Men sizning qadringizga yetaman. Yana bir necha ulug‘vor do‘stlarim bor. Keyinroq ular bilan tanishtiraman. Siz bizni xursand qiling, xo‘jayinga bildirmasdan pul yig‘ing. Ana unda ura qochasiz. Sizni yolg‘iz pul qutqaradi, tushundingizmi? — Pulni sizlardan xo‘jayin yulib oladi-ku. Shu vaqt kampir ovqat va ichimliklar keltirdi va Gulandomdagi noxushlikni sezib dedi: — Xursandchilikni qo‘ldan bermanglar. Gulandomxon, hali senga nima degan edim? Boyvachcha akangni mast qil, xursand qil, gulim,— kampir chiqib ketdi. Tantiboyvachchaning iltimosi bilan Gulandom yarim stakan vino ichdi. Yuzlarida nim rang qizillik yondi. Boyvachcha ovqat yeb, ustma-ust ichib, hislarini quya boshladi. Qo‘llari Gulandomning ko‘kraklarida izg‘ib qoldi... Gulandom bunday turmushga nafrat qilar, bu iflos doiradan, fahsh uyasidan qutulishni istar, ukalarini sog‘inar, ularni o‘z bag‘riga olib, har qanday mashaqqatlarga chidab, tiriklik toshini o‘z qo‘li bilan aylantirishni orzu etar, lekin, mirza yigitga aldanib, Toshketga kelganidan buyon u butun nafratiga qaramay, fahshning mast qiluvchi dudiga istar-istamas, ko‘proq qayg‘udan, alamzadalikdan o‘rgana boshlagan edi. Hasratini dutor va qo‘shiq bilan eritishga tirishar edi. Erkak bilan sirli suhbatlar yasaganda ichkilikdan, nozi-ishvadan dastlab o‘zini tiyishga harakat qilsa-da, lekin ko‘pincha bunga erisha olmas edi. «Mehmon»ning ko‘ngli uchun ozgina ichgach, keyin vinoning unuttiruvchi, yupattiruvchi ta’siriga aldanib, ancha-muncha ichib qo‘yganini o‘zi bilmay qolar edi. Bugun ham shunday bo‘ldi. Tantiboyvachcha yarim stakanni qistab ichirgandan so‘ng, o‘zi sekin-sekin yarim shishaga yetkazdi. Yuzlari yondi, ko‘zlari mast porloqlik bilan suzildi. Tantiboyvachcha anchagina mast bo‘lib, og‘zig‘a kelganini valdirashga boshladi. Har munosabat bilan o‘zini maqtadi. Gulandomga suykaldi, uning atlas ko‘ylagi ostida bolqib turgan ko‘kragini o‘ynadi. Keraksiz bo‘lsa ham, tantilik uchun har xil ovqatlar, ichimliklar buyurdn. — A, o‘rgulsin,— Tantiboyvachcha qoziqdagi dutorni ko‘rsatdi,— chaling, bir shingil ashula qiling. Gulandom dutorni olib sozlarkan, dedi: — Dutor bo‘lmasa, bu zindonda yuragim yorilib o‘lar edim. Bir qarichlikdan dutorni sevaman. Bir qo‘shni kelinchakdan o‘rgangan edim. Ko‘p chala berma, buzilib ketasan, derdi onam boyoqish, aytgani keldi... Lekin ayb dutorda emas!.. Atlas ko‘ylakning keng yengini tirsakka qadar shimarib, ilon boshli oltin bilaguzuk chirmashgan to‘la, go‘zal bilaklarini ochib dutorni chertdi. Uning barmoqlari dutor qillarida mohir o‘ynadi. U erkakcha — shahd bilan chaldi. Qillar qandaydir chuqur mung bilan yangradi. «Rohat»ni eshitib Tantiboyvachcha: «Ezib yubordingiz, jonidan!»—qichqirdi va bangi kabi bir «do‘st» tortdi. — Yana nimani?— tabassum bilan so‘radi Gulandom. — Men, to‘g‘risini aytsam, maqomlarni bilmayman,— G‘uldirab gapirdi Tanti.— Bilsam nomlaridan adashaman. Chalavering, nimani chertsangiz, o‘sha bizga yoqadi. Bir shingil ashula ham qo‘shing! Gulandom o‘ylamasdanoq, dutorni chertib, yengil, sho‘x ashulani boshladi. Uning ovozi mayin, toza ovoz edi. Ashulani bitirib, dutorni devorga suyab qo‘ydi. — Qornim to‘ygani uchun yaxshi aytolmadim,— kuldi Gulandom. — Nima dedingiz? Qorin och bo‘lishi kerakmi!— hayron bo‘lib so‘radi Tantiboyvachcha. — Bilmadim, men bir vaqtlar uyda, qarindoshlarimiz orasida ashula aytgan edim.— Gulandomning ko‘zlari bir onda dard bilan suzildi, vinodan bir qultum yutib, davom etdi.—Dadam keldi: «Bolam, qorning to‘q ekan, ovozing xira chiqdi», dedi. Biz tushunmadik. Keyin o‘sha narsani hikoya qilib berdi, hali ham yodimda. Bir zamonda,— dedi dadam,— Aflotun degan bir hakim o‘tgan ekan. U hech tinmasdan fikr qilar ekan. Lekin fikr qilganda, soqolini bitta-bitta yulib olaverar ekan. Qo‘lini band qilish uchun bir nima o‘ylab chiqarishga urinipti. Axir bir tanbur yasabdi. Tanburi jaranglamabdi. Hayron bo‘lib o‘tirgan ekan, ko‘chadan hali baland ovoz bilan ashula aytib o‘tgan yigitlar, yana ashula bilan qaytishibdi. Lekin, yigitlarning ovozi endi juda sust, bo‘g‘iq eshitilibdi. Aflotun yugurib eshikka chiqibdi, yigitlarni to‘htatib so‘rabdi: — Bolalarim debdi, hali ovozlaring juda baland, yangroq edi, endi nimaga sust bo‘lib qoldi?—yigitlar kulib shunday javob berishibdi: «Hali qornimiz och edi. Ziyofatga borib, ko‘p yedik, ko‘p ichdik. Qornimiz to‘yib, ovozimiz pasaydi». Aflotun darrov uyga kiribdi, tanburga qarab, qorning to‘q ekan, debdi-da, tanburning ichini kavlabdi. Ana shundan keyin tanbur jaranglab chalinibdi. Aflotun tanburni chalib, soqolini yulmasdan, fikrga sho‘ng‘ibdi... Qalay? Dadam bunday gaplarni juda ko‘p bilar edi, bizlarni hech zeriktirmasdi... — Qiziq ertak ekan otincha, endi sira zerikmaydigan bo‘ldim. Qani, o‘sha Aflotun hakimning sog‘lig‘iga ichaylik!— Tantiboyvachcha kula-kula stakanni ko‘tardi. — O‘lganlarning sog‘lig‘iga ichadilarmi?— kuldi Gulandom. — Xo‘p, ishqilib jannatda soqolini yulmasin... yana xonish qiling... * * * Kechasi Tantiboyvachcha izvosh kira qilish uchun ko‘chaga chiqdi. Darvozadan bir oz narida turgan baland bo‘ydi, gavdali odamga tikildi, izvosh fonarining xira yorug‘ida tanish yuzni uchratdi. — Yo‘lchiboy? Nima qilib turibsan, Salim shu yerdami? — Ikki soat bo‘ldi, anov eshikka kirib ketgan edi,— dedi Yo‘lchi. — Hozir soat o‘n bir. Tez chiqmaydi. Meni eltib qo‘y. Shoshma! Yo‘lchi so‘zlaguncha, Tantiboyvachcha qorong‘ida yo‘qoldi. Bir ozdan keyin paranjiga o‘ralgan xotin bilan birga keldi, shoshib-pishib izvoshga o‘tirishdi. Yo‘lchi, Salimga xabar bermadik, deb e’tiroz qildi. Tantiboyvachcha qo‘lini sekin silkdi. — Qo‘yaver, xo‘jayin — men. Chol qulamay turibdi. Qulagan kun ularning yoqasyni bo‘g‘aman, merosimni da’vo qilaman! Man kim, hayda... Chorsuga yaqinlashganda, Tantiboyvachcha chap tomondagi kichkina ko‘chani ko‘rsatdi. Izvosh to‘xtarkan, boyvachcha oldin xotinni tushirdi, oyog‘i ostidan bir o‘ris savatini olib Yo‘lchiga tutdi: «Olib kir!» Boyvachcha kavakchadan cho‘p tiqib zanjirni tushirdi, kattagina og‘ir darvoza «g‘urr» etib ochildi. Qop-qorong‘i, uzun yo‘lakdan o‘tib, tashqari hovliga chiqildi. Boyvachcha bir uyni ochib, chiroq yoqdi. Yo‘lchi savatni deraza ostiga qo‘ydi. Undagi shishalar chiroqda yarqirardi. Tantiboyvachcha ko‘rpachaga bemalol o‘tirib, do‘ppisini bir chekkaga otdi. Dahliz tomonga qarab qichqirdi: — Kiravering, jonim! Atlas ko‘ylak, ipak durrachasi, ko‘rkam sochlari bilan yonib-yashnab Gulandom kirdi. Ko‘zlarini chiroyli suzib eski kiyimda, lekin kuchli, mag‘rur, kelishgan Yo‘lchiga tikildi va boyvachchaga qarab dedi: — Akam sodda dehqon yigitga o‘xshaydi. Sodda bo‘lgani yaxshi. Negaki, shumlarning qo‘liga tushib, ne balolarga giriftor bo‘ldim. Nihoyat, mana bu yerga ham keldim. — Yomon yerga keldingizmi? Qarang...— Tantiboyvachcha mehmonxonaning jihoziga ishorat qildi. — Hammasi joyida!— Mehmonxonaga ko‘z yugurtib dedi Gulandom,— hayronman, shu qadar bosh bilan shuncha narsani yig‘dingizmi?—Gulandom kinoya bilan kuldi, Yo‘lchi ham beixtiyor kulib yubordi. Tantiboyvachcha Gulandomning so‘zini hazil deb o‘ylagan bo‘lsa kerak, ahmoqcha tirjaydi qoldi. Gulandom gugurtni tokchadan olib, boyvachchaga imo qildi-da, eshikka chiqdi. — Qarshida...— xotinning orqasidan qichqirdi Tantibayvachcha. So‘ng Yo‘lchiga qarab:— Shoshma, ketarsan. Shishani ol, ichamiz. Ha, Salim, Hakimlarning jag‘ini ezaman, uka. Lekin chol hali baquvvat, iligi sog‘. Bir kun ko‘zini yumar axir. Xotinimga tegadigan merosdan mani quruq qilishga urinishadi ular. Lekin bo‘sh kelmayman! — Eldan burun g‘ovg‘a ko‘tarib nima qilasiz? Xo‘p, man ketdim,— Yo‘lchi eshikka burildi. —Shoshma, ichsang-chi bir piyola? yo‘qmi! Bo‘lmasa mana buni ol.— Boyvachcha kissasidan bir so‘lkavoy olib gilamga tashladi. — Rahmat, Mirishoq aka, olmayman,— to‘ngroq javob berdi Yo‘lchi. — Bu yoqqa qara, tentak! Kambag‘al bo‘lsang ham o‘lgudek odmisan, balandda yurasan, bilaman. Bu fe’lingni tashla, uka! Man sanga ikki og‘iz gapiray: birinchidan, pulning qadrini bil, lo‘lining eshagini sug‘or, pulini ol. Sanga yarashadi, negaki, kambag‘alsan. Shunday qilib pul topmasang sira odam bo‘lmaysan. Bu zamonda farishtaga ham pul kerak. Ikkinchidan, puldorlarga egil! Atrofdagi odamlar bari puldor odamlar, mana tog‘ang, Hakim, Salim, men, yana qancha boylar bor! Ularga egilsang, boshingni silaydilar. Sani ko‘p sinadim, san unday emassan. Tashla bu qiliqni! Pulni ol!..— Qizil gilam ustida yarqirab yotgan kumushga ishorat qildi. Yo‘lchi Tantiboyvachcha tomon bir qadam yurdi. Lablari titrasa-da, o‘zini sovuqqonlikka solib so‘zlashga tirishdn: — Balli bu nasihatga! Yigitning yuragi, nomusi, odamgarchiligi puldan aziz, puldan yuqori emasmi? Puldorlarga egilish pastkashlik emasmi? Egiluvchi bilan tilanchi orasida nima farq bor? Oz bo‘lsa ham peshana terim bilan topaman, suqtoylik, mo‘ltonilikka sira yurmayman! Egilsam boshimni silaysizlarmi? Yo‘q, tek turay, boshimga tayoq bilan uringlar, ha, shu yaxshi! Tantiboyvachcha bir piyola vinoni simirib, labini burishtirdi-da, Yo‘lchiga qarab, «afsus!» deganday kallasinn qimirlatdi. — Haligi jononni ko‘rdingmi?— hovli tomonga qarab qo‘yib gapirdi Tantiboyvachcha.— Bugun bazm... Ko‘ngilga tegdimi, yana o‘z joyiga eltib qo‘yamiz. Yana boshqasi, mundan sozrog‘ini qo‘lga ilamiz. Gap pulda. Shu jonon ham bir musulmonnnng qizi. Aslini surishtirsang, ota-onasining quchog‘idan uni pul kuchi surgab chiqqan! San hali yoshlik qilasan. Yigitlik emish. Bu qanday puchak so‘z! — Manimcha,— O‘ylanib gapirdi Yo‘lchi,— ayb yolg‘iz pulda emas. Ayb odamlarda, to‘g‘risi, puldor akalarda. Pulga suyanib har bir noma’qulchilikni qiladilar. Pulning kuchidan boshqacha foydalanishga yo‘l yo‘qmi? Mana, bir musulmon qiziga qilgan yaxshiliklaring?..—Yo‘lchi keskin harakat bilan qayrilib, tashqariga otildi. Jimjit, qorong‘i ko‘chalardan otni qattiq haydab ketdi. Hushtak, shaqildoq chalgan tanho qorovul ko‘lkalari unda-bunda uchrab qolar edi. Yo‘lchi Gulnorni ko‘z oldiga keltirdi. Mast, ablah Tantiboyvachchaga yana qattiqroq gapirmaganiga afsuslandi. Salimboyvachcha ham bir kambag‘al qizni quchoqlab, hozir ishrat qiladi. Uning gandiraklab chiqishini kut, qachon chiqadi? Bugun uyqu yo‘q. Ertalab dalaga jo‘naydi. Butun kun yer haydaydi! O‘rdadan o‘tganda daraxtlarni, uylarni xira nur yoritdi: yengil bulutlar orasidan oyning bir parcha kumushi ko‘rinib qoldi... Yettinchi bob I Nurnning hovlisidagi giloslar gullagan. Ularning oppoq ko‘rkam gullari quyosh nurida juda nafis tovlanar, sonsiz arilar va bahor qo‘ng‘izlari gullar orasida uchishib, ajib musiyqa tarqatardi. Gullar hidiga to‘lgan iliq, mast qiluvchi havo... Laylak kelganiga ancha vaqt bo‘lgan esa-da, allaqaydan tomda o‘ynagan bolalarning ovozlari eshitilar edi. Laylak keldi, yoz bo‘ldi, Qanoti qog‘oz bo‘ldi... Nuri giloslar ostiga qo‘yilgan, panjaralari ko‘k bo‘yoq bilan sirlangan katta yog‘och karavotga qalin ko‘rpacha yoyib, yostiqqa yonboshlab o‘tirar edi. Qarshisida, Nuridan o‘n qadam narida Gulnor, dam sekingina qo‘shiq aytib, dam Nuri bilan u-bu to‘g‘risida gaplashib, kir yuvar edi. U, bukun shod, bahor uning nash’asiga nash’a, go‘zalligiga go‘zallik qo‘shgan!.. Yenglari shimirilgan, tiqmachoqday oq bilaklar quyosh nurida kumushlanar, sochlari quyuq, kipriklari mayin yonar edi. Nurining qaynanasi goh-goh kelib, Gulnorga boqishar va uni maqtar edi. — Qop-qop oltin-kumush to‘kib olsa azriydigan qizsan. Ilohim baxtli bo‘l! Onangga, otangga rahmat, senga ish o‘rgatishipti... Qaynananing so‘zlarini o‘ziga piching deb bilgan Nuri, labini burib, achchiqlanib dedi: — Oltin-kumush qursinki, hammaning oyog‘iga to‘kilaversa... tuproqmi?! — Voy, Nuriniso,— qoshlarini ma’nodor chimirib javob berar edi qaynana,— eshitmaganmisiz, qadimgilardan qolgan bir gap bor: qizga oltin taxt emas, barmoqday baxt tila... Ajab emas, baxti ochilib, Gulnor ham yaxshi, obro‘li joylarga kelin bo‘lsa... Ha, bu oltin-kumush emasmi! — Quda xola, undoq maqtayvermang mani. Ishdan aynib qolaman. Manday xizmatkor, kambag‘alning qiziga yarasha bir kambag‘al topilib qolar. O‘zi yaxshi bo‘lsa, aqli bo‘lsa — bas.— Kulib der edi Gulnor. Nurining hech qanday so‘zga, ishga tobi yo‘q edi. U o‘z rejasini yuzaga chiqara olmagani uchun, dam g‘azablanar, umidsizlanar, dam yana yangi hiylalar to‘qishga urinar edi. Yo‘lchini yodlarkan, uning yuragida endi g‘azab qo‘zg‘alar edi. Otasining ostonasida yurgan bir kambag‘al malay yigit uni nazar-pisand qilmasin, uning yalinishlarini, va’dalarini tinglamasin! Kim u? Nega muncha noz qiladi, kekkayadi? «Man qizlik vaqtimda u xavflandi, mandan qochishga intildi. Bu narsa yaxshi bo‘ldi. Man unga, albatta, tegmasdim. Sho‘xlikka berilib, o‘zimni behuda sharmanda qilgan bo‘lar edim. Lekin endi nimaga qochadi? Nimadan, kimdan qo‘rqadi? Yo‘q, bunda bir sir bor. Man bu ishni, albatta, ochaman!»—deb o‘ylar edi Nuri. Hozir u qaynanasining haligi gaplariga chidamasdan o‘rnidan turdi. Hovlida g‘ivillab yumush qilgan qaynananing ko‘zida, jo‘rttaga boshini baland ko‘tarib, qo‘llarini belga tirab, xuddi mehmonga kelgan takabbur kelin qabi, yalqovlanib kezdi, gilos gullarini tomosha qildi. U shu bilan qaynanasiga «Chidasang — shu, chidamasang — katta ko‘cha. Onam meni ish uchun tuqqan emas. San mani kim bilan tenglashtirasan? Gulnor boshqa, men boshqa!» demoqchi bo‘ldi. Katta hovlini, giloszorni aylanib, Gulnorning yonida to‘xtadi. — Charchadingmi?—dedi dimog‘ bilan. — Yo‘q. Bundan ko‘proq kirlarni yuvaman-ku. — Pochchang kelsa... — Qachon qaytadilar? — Allaqachon qaytishi kerak edi. Bilmadim, qachon keladi. Pochchang kelsa, bir «oqsoch» ham bir erkak xizmatkor yollataman. — Ayniqsa «oqsoch» kerak sizga. Nuri bir qo‘li bilan daraxt shoxini ushlab, Gulnorga yuqoridan tikilib turdi-da, jiddiyat bilan dedi: — Xizmatkorlikka Yo‘lchiboyni so‘ramoqchiman. U sinalgan odam, san nima deysan? Gulnor bir zum boshini ko‘tarib, Nuriga qaradi, yana quyi soldi. Hech nima demadi. Lekin, Gulnor qaragan vaqtda uning ko‘zlaridagi ma’noni Nuri payqagan edi. U istehzo bilan iljaydi, sinovchi ko‘zlari bilan qizga uzoq tikilib turdi. Gulnorning rangi o‘chgan, lablari titroq. Gulnordagi bu o‘zgarish uni qiziqtirdi. Qizning yuragidagi sirlarini butunlay oshkora qilishni istadi: — Nega indamaysan? Yo‘lchiboy biznikiga kelsa, yomon bo‘ladimi? U o‘z qarindoshim. Pochchangdan ko‘p-ko‘p pul olib beraman unga. Ammam boyoqish eshitsa xursand bo‘ladi. Yo‘lchini, albatta keltiraman. O‘zi ham qanot qoqib kelar... Gulnor titroq lablari bilan bazo‘rgina: «Yaxshi... ammangizni sevintiring, man nima?»— dedi-da, kir yoyishni bahona qilib uzoqlashdi. Nuri ma’noli kulib, boshini tebratib, uning orqasidan qarab qoldi... Kechqurun Gulnor o‘z uyiga qaytarkan, yo‘l-yo‘lakay hasratda yonib, qorong‘i xayollarga chulg‘ondi. Parishonlikdan bir necha yerda qoqilib o‘tkinchilarga o‘zini urib oldi. Yo‘lchi to‘g‘risida Nurining so‘zlarini eshitgan hamon, olam uning ko‘ziga qorongilandi. Chunki u Nurini bilar edi, ko‘ngliga kelgan har bir orzuni vujudga chiqara bilishiga chuqur ishonar edi. Yo‘lda ketarkan, unda turli o‘y va xayollar bilan birga shunday shubha tug‘ildi. «Nega Nuri erkaklar ishiga burnini tiqadi? Xizmatkorlarni eri topsin. Yo‘lchidan boshqa yo‘qmi? Nima uchun Nuri qishloqda unutilgan ammaga va uning o‘g‘liga bunday mehribon bo‘lib qoldi? Bunda tag‘in bir sir bo‘lmasin... Nuri qizlikda qanday yengil edi? Og‘zidan hech bir qizga yarashmaydigan so‘zlar chiqar, yigitlarga hazillashishni, tegajaklikni yaxshi ko‘rar edi...» Agar Yo‘lchi Nurining uyiga ketib qolsa, u vaqt nima qiladi? Bu savolga sira javob berolmas, yolg‘iz yuragi yonar edi. Yo‘lchi abadiy g‘oyib bo‘lgan, uzoq yurtga ketgan kabi tuyular edi. Qiz horg‘in, parishon holda uyiga yetdi. Onasi ertaga barvaqt boqqa ko‘chishga to‘g‘ri kelgani uchun tezroq yotib tinchish kerakligini aytdi. Gulnor bu xabarni juda sovuq qarshi oldi. Yormatning oilasi har yil xo‘jayinlardan bir-ikki oy ilgari ko‘char, xo‘jayinlar ko‘chib borguncha bog‘ning hamma ishini saranjom qilib qo‘yar edi. Dadasi, onasi bilan Gulnor ham erta-kech ishlashar edi. Xuftonga yaqin Yormat kelib, o‘zi ertaga boshqa ish bilan band bo‘lgani uchun, ko‘chni Yo‘lchi olib borishini, o‘zi esa kechqurun borishini so‘zlagach, Guliorning ko‘nglini qoplagan hasrat dudi tarala boshladi... O‘rniga yotganda tezroq tong otishini kutib, horg‘inligiga qaramay, uyqusi o‘chdi.. Arava dala yo‘lida. Yormatning qaqir-ququri oz bo‘lgani uchun, aravaning oldingi qismida Gulnor va onasi bemalol joylashgan edi. Sevikli qizni olib borayotgani uchun quvongan Yo‘lchi otni ildam haydar, past, eshitilar-eshitilmas ovoz bilan qo‘shiq ham aytib qo‘yar edn. Paranjiga o‘ralgan Gulnor atrofidagi narsalarni onasiga ko‘rsatib, titroq ovoz bilan so‘zlar, lekin Yo‘lchiga so‘zlashga botinmas, so‘zlashuv uchun biron bahona, sabab qidirishga tirishar edi. Kechagi dard qalbining bir chekkasini og‘ir tosh kabi hali ezsa-da, u hozir buni o‘ylamaslikka urinar edi. Quyosh, toza havo, keng tiniq zangori osmon ko‘zlarni beixtiyor tortadi. Dala yo‘lining ikki tomonidagi bog‘lar tutash gullar bilan qoplangan. O‘rik, olma, shaftolilariiig ko‘rkam guldastalari, toza ruhli quvnoq tabiatning mo‘l-mo‘l yongan go‘zallik sepi quyoshda turli rang va nur bilan porlaydi. Unda-munda dehqonlar oriq, horg‘in ho‘kizlarning turtib chiqqan suyaklariga «shaq-shaq» urib, omoch bilan yer suradilar. Bir yigitcha ketmon bilan yer chopadi, ovozini qo‘yib ora-sira kuylaydi, daraxtlarda qushlar unga jo‘r bo‘ladi. Yalanglikda podachi bola tanho tentiraydi... Ko‘ch boyning qo‘rg‘onidan nariroqda, pastgina guvala devor bilan aylantirilgan, butun imorati birgina ayvondan iborat qo‘rg‘onchaga tushirildi. Gulnor va onasi darrov hovlini supurib-sidirib, narsalarni jon-joyiga saranjom qilish bilan ovora bo‘lishdi. Zarur ishlar bitgach, ona choy qaynatishga buyurdi. Kichik ariqqa hali suv kelmagani uchun, Gulnor chelak ko‘tarib, katta ariqda jo‘nadi. U «yolg‘iz oyoq» yo‘ldan bordi. Har tomon ko‘m-ko‘k maysa, maysalar orasida turli-tuman gullar... Boshiga onasining kamzulini ilib, bahorda yashnagan va yoshligidan buyon tanish bo‘lgan joylarni sayr etib ketayotgan Gulnor katta ariqqa yaqinlashganda, birdan to‘xtadi: ariq yoqasida Yo‘lchi yuz-qo‘lini artib turardi... Gulnorning yuragi kuchli to‘lqinlandi, butun gavdasini totli bir titroq bosdi. Orqaga qaytish-qaytmaslik to‘g‘risida bir lahza o‘ylab, keyin oldinga qarab yurdi. Yo‘lchi sekingina chetlandi. — Chelakni shu yerga qo‘ying, Gulnor, suvni man o‘zim eltaman,— dedi Yo‘lchi. Gulnor yuzini boshqa tomonga yarim o‘girib, javob berdi: — Rahmat, suv tashib o‘rganganman. Siz ham charchagansiz. — Charchash? Yo‘q, Gulnor,— dedi kulib Yo‘lchi,— charchash uyat-ku, ayniqsa, sizni ko‘chirib kelgan kun... — Chindanmi? Yo anchiki, ko‘ngil uchunmi?—sho‘xlik bilan so‘radi Gulnor. — Ishoning, so‘zlarim yurakdan. Gulnor chelakni loyqaroq suvga botirdi va ariq bo‘yiga olib qo‘ydi-da, dedi: — Siz har vaqt chin so‘zlaysiz, ishonaman, Yo‘lchi aka. Lekin... siz yaxshi ishlaganingiz uchun boshqalar olib ketmasa ekan, deb qo‘rqaman. — Nima deysiz? Tushunmadim, Gulnor?— Yo‘lchi atrofiga ko‘z yugurtib, qizga tomon ikki-uch qadam bosdi. Gulnor boshiga ilgan kamzulni jo‘rttaga eplay olmagan bo‘lib, yuzini bir zumgina Yo‘lchiga ko‘rsatib oldi. — Ayta qolaymi?.. Nuri opam, Yo‘lchini biz olamiz, biznikida ishlaydi, dedi. Rostmi, bizdan ketasizmi?— xo‘rsinib gapirdi qiz. — Eh-he, hali shundaymi? Nuri opangiz tushini suvga aytsin, zanjir solib sudrasalar ham boshqa yoqqa bormayman. To‘g‘ri, bu yerda bir kun tinim yo‘q. Bu yerdan yaxshiroq joy topib bo‘lar, lekin istamayman...— dedi yigit. — Nimaga? Har kim o‘z tinchligini xohlaydi. Nuri opaniki ham yaxshi joy-ku,— dedi-da, Gulnor yashirincha Yo‘lchiga qarab oldi. — Buni o‘zim bilaman.— Yo‘lchi bir oz sukut qildi. so‘ng dedi:—Sizga aytsam, xafa bo‘lmaysizmi? — Nimaga xafa bo‘lay? Ayta qoling, balki sevinarman, kim biladi...— shiringina so‘zladi Gulnor. — Sizni ko‘zim qiymaydi, sizdan uzoqlashgim kelmaydi, Gulnor! Gulnor yuzini rosa ochdi, yurak to‘lqini shiddatlandi, g‘ayri shuuriy ravishda Yo‘lchi tomon yurdi. Chiroyli ko‘zlaridan tomchilar gul shabnami kabi yuzlariga quyuldi, lablari titradi: — Rostmi? Rost?.. — Chin so‘zim, Gulnor, manga ishonmaysizmi? — Man... qaydam,— Gulnor ko‘zlarini bir lahza tushirdi, so‘ng Yo‘lchiga tikilib dedi,— yo‘q, man ishonaman. O‘zimdan ortiq sizga ishonaman. Siz ko‘ngli toza yigit, bilaman... Yo‘lchi titroq qo‘llari bilan Gulnorning sochlarini asta siladi. Har ikkisining ko‘zlari yosh va kuchli muhabbatning chuqur ma’nosi, nash’asi va samimiyati bilan bir-biriga uzoq tikildi... II Gulnorni sinovdan o‘tkazgandan keyin, Nurida hech qanday shak-shubha qolmadi. U har qizning, har xotinning fe’li, axloqini o‘lchashda o‘zini namuna qilganligidan, Yo‘lchi bilan Gulnor o‘rtasida bir ko‘p sirli voqealar bo‘lganiga ishondi va shunday o‘yladi: «Yo‘lchining boshini aylantirgan, orzularimga to‘siq bo‘lgan — Gulnor. Chuchvarani xom sanabdi cho‘ri qiz. Haddi bormi?! Men uning ko‘zini o‘yib olay, oshiq-ma’shuqlikni unga kim qo‘yibdi, tirmizak cho‘ri!» U ikkilanib o‘tirmadi. Uch kundan so‘ng, onasining oldiga yugurdi. Lekin Yormat oilasining boqqa ko‘chib ketganini eshitib afsus qildi: koshkiydi, Gulsumbibi shu yerda bo‘lsa, Gulnorning «buzuqligini» uning qulog‘iga yetkizsa... Nuri endi o‘z onasi orqali bu «sirni» fosh qilmoqchi bo‘ldi. Odatdagi ziyofatdan so‘ng, onasi Lutfiniso bilan yolg‘iz qolib, ivir-shivir gaplasha boshladi. Lutfiniso odatdagicha, harsillab, nafasi bo‘g‘ilib, kelinlaridan shikoyat qildi. Uyda va qarindosh-urug‘larnikida bo‘lib o‘tgan har xil mayda gaplarni, g‘iybatlarni va kelinlariga qarshi xasta ko‘kragida yig‘ilgan gina-kuduratni ezmalik bilan, biron so‘zni unutmay, biron so‘zni yamlamay, qizining oldiga to‘kdi. Yoshlikdan boshlab shunday ivir-shivir—hasratlashishni, har xil g‘iybat va chaqimchilikni yaxshi ko‘rgan Nuri, sira zerikmasdan aksincha, huzurlanib tingladi. Dam kuldi, dam gazablandi, dam onasiga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatdi. Nihoyat, gapira-gapira qaqragan lablarini tili bilan yalab, Lutfiniso jim bo‘ldi. Keyin «g‘iybat kitobini» bekami-ko‘st qilib qizi o‘qidi. Gulnor to‘g‘risida so‘zlagan-da, tovushiga sirli ohang berdi, g‘animatni qizg‘angan olaqarg‘aday, atrofga olaqaroq ko‘z yugurtib dedi: — Gulsum opa o‘lgur yo‘q ekan, aytadigan gaplarim bor edi. Oyi, siz bu yerda o‘tirasiz, yon-bag‘ringizda qanaqa ishlar bo‘lib turgannni bilmaysiz!—Lutfiniso qulog‘ini tikkaytirdi, «a!» deb Nuriga yana yaqinlashdi.— Juvonmarg Gulnor g‘irt buzuq ekan-ku! — Nima deysan, nima?—Lutfiniso ko‘zlarining oqini o‘ynatib, labini yalab qiziga tikildi. — Gulnor buzilipti, yana haligi sirli tovush bilan davom etdi Nuri,— Yo‘lchi bilan ikkovi mana mundoq emish!— Nuri ikki barmog‘ini bir-biriga mahkam chirmashtirib ko‘rsatdi, so‘ng yana davom etdi,— ikkisi oshuq-ma’shuq... manga qolsa, ayb Yo‘lchida emas, ayb Gulnor shaytonda. Qiz quchog‘ini ochsa, yigit yo‘q deydimi? Voy Gulnorning‘ shaytonligi-e! Lutfiniso: «Voy juvon o‘lur!» deb labini tishladi. U qizining so‘zlariga ishonchi to‘la bo‘lganidan, kim aytdi, qaerdan bilding va hokazo savollarni so‘rashga hojat topmadi. Shamol tekkan olovdek lovillab ketdi. — Voy, sharmanda o‘lsin! Tug‘ib qo‘ysa-ya?1—Lutfiniso betoqat bo‘lib boshini chayqadi. Nuri bunga sira ishonmasa ham, lekin «sukut alomati rizo» degan kabi indamadi. Nafasi qisilishiga qaramay, onasi davom etdi: — Ishqilib bo‘yida bo‘lmagan bo‘lsin. Voy qiz o‘lgur, balo ekan, ichidan pishgan ekan. Aftiga qarasang, shundoq mopora, aqlli-hushli qizga o‘xshab ko‘rinadi... — Oyi, shunaqalarning ko‘pi buzuq chiqadi, shunaqalarning ko‘ksini shayton egallagan bo‘ladi,— dedi Nuri. — Gaping to‘g‘ri, qizim. San bir qop yong‘oqday shaldir-shuldur eding, opang ham sho‘x, qaqildoqqina edi. Mana ikkovlaring, xudoga shukur, qog‘ozga o‘ralgan qantday top-toza bo‘lib yetishdinglar. Ko‘zlaring erkak betini ko‘rmadi. Sizlar hur qiz ekansizlar... Ha, Gulnorning tagi past-da. Otasi kim? Onasi kim? Malay, cho‘ri... Zotiga tortadi, zoti past. Endi Gulsumni chaqirtirib, qulog‘iga shipshitaman. Hozircha Yormat bilmay qo‘ya qolsin... Qizingni tezdan bir musofir-mujofirga uzat, o‘z tengingni top deyman,— dedi Lutfiniso. Nuri bir oz o‘yladi, onasining hovliqmaligini va bu sirni erkakka ham, ayolga ham yoyishga tayyorligidan cho‘chidi, agar o‘z dadasi va akalari eshitsa, ular Yo‘lchining shaloq yigit ekaniga ishonadilar, haydaydilar; keyin Yo‘lchini xizmatkorlikka ola bilmaydi u, Yo‘lchiga yetishuv o‘rniga, undan mangu ayriladi. Siri ochilgan Yo‘lchi undan — Nuridan g‘azablanishi va uning o‘zini sharmanda qilishi mumkin... Mana shu mulohazalar orqasida u bir oz bo‘shashdi. — Oyi,— onasining tizzasini turtib dedi,— tag‘in dadamga, akalarimga gapirmang bu sirni. Kelinoyilarim ham zinhor eshitmasin. Har qancha gap bo‘lsa, Gulsum opaning o‘ziga ayting, tuzukmi? — Shoshma, Nuri,— sabrsizlanib shivirladi onasi,— Gulnorni Yo‘lchiga berishsa bo‘lmasmikan? Baribir ikkovi o‘ynashib qo‘yipti. Rasmi qiz buzilsa, uni o‘z o‘ynashiga berishadi. Nuri bu narsani sira o‘ylamagan va onasidan bunday taklifni aslo kutmagan edi. Shuniig uchun kutmagan hol qarshisida bir oz dovdirab qoldi, keyin e’tiroz qildi. — Bo‘lmag‘ur gaplarni og‘izga olmang. Yo‘lchi biznikiga ishlagani kelgan, ishlasin. Puli yo‘q, joyi yo‘q, ham o‘zi yosh hali, xotinni nima qiladi? Sichqon sig‘mas iniga, g‘alvir bog‘lar dumiga. Yo‘lchi besh-o‘n yildan keyin o‘z qishlog‘ida, onasining bag‘rida uylansin. Bu to‘g‘rida zinhor og‘iz ochmang!— Nuri qat’iyat bilan qo‘lini silkidi va davom etdi so‘zida:—Kim biladi, Yo‘lchiboyni xizmatkorlikka bizlar olamizmi. Bir vaqt kuyovingiz palon xizmatkorlaring juda yaxshi yigit ekan, u yigitni manga bera qolsinlar, degan edi. — Man shu ikkala shum birga bo‘lsin degan edim. Gaping to‘g‘ri; dadang ham xizmatkorning uylanishini sira yoqtirmaydi. Gulnor buzuq qiz bo‘lsa, ko‘zimizdan uzoqroq joyga yo‘qolgani yaxshi. O‘ziga yarasha bironta yalangoyoq topilar,— dedi-da, Lutfiniso belini ushlab, ingrab va har qadamda «tavba-tavba!» deya tahorat qilgani ketdi. III Gulnor ikki haftadan buyon dadasi va onasi bilan birga har kun bog‘da ishlaydi. Ular butun bog‘ ishini o‘z kuchlari bilan bajarib, xo‘jayinlari ko‘chib kelishigacha hamma yoqni jannatday yashnatishlari lozim... Bog‘ go‘zal. Unda quyosh va yengil shamolning, gullar va maysalarning quvnoq o‘yini kun bo‘yi davom etadi. Bog‘ning har burchagida o‘zga bir latofat; ariqlarda suv kumushlanadi, maysalardan uqa tutgan hovuz suv bilan emas, nur bilan to‘lgan kabi jimir-jimir mavjlanadi. Bir yoqda mevali daraxtlar — tutash havo gulzori yasaydi. Bog‘ning quyi tomonida bir chiziqda saf tortgan baland, adl teraklar...Ular har vaqt mayin titraydi. Qushlar kuylaydi, ariqlarda suvlar, daraxtlarda barglar kuylaydi. Ular bilan birga bog‘ ichida Gulnor ham kuylaydi. Qiz o‘z ovozini boshqalarga uzoqdan eshittirishi ham gunoh... U sekin kuylaydi. Dadasi va onasi bo‘lsa edi bunga ham jasorat qilmagan bo‘lar edi. Lekin, u hozir tanho. Onasi shaharga — boynikiga tushib ketgan. Dadasi esa, ishi juda zarur bo‘lgani uchun, qizni noiloj yolg‘iz qoldirib, arava qo‘shib bir yoqqa jo‘nadi. Gulnor ochilgan toklarni ishkomga ko‘tarib tol po‘stlog‘i bilan mahkamlab bog‘laydi. Uning ko‘ngli shod, ko‘ksida hasrat emas, yorqin umidlar yonadi. Nogoh katta darvoza tomondan tanish tovush yangradi: — Yormat aka! Gulnorning yuragi to‘lqinlanib ketdi, bir zum entikdi. So‘ng parishon sochlarini shamolda to‘zg‘itib yugurdi. Lekin boyning qo‘rg‘oni orqali o‘tib, darvoza tomon chopar ekan, ot yetaklab darvozadan kirayotgan Yo‘lchini ko‘rib qoldi. Qiz darrov chekilib, qo‘rg‘on eshigi orqasiga o‘zini oldi, eshikning bir qanotini qiya ochib, qizil gul g‘unchasiday lablaridagi tabassum bilan Yo‘lchiga qaradi. Yigit eshikdan bir necha odim narida, otning boshini silab turar edi. Ular ko‘zlari bilan iliq, samimiy salomlashishdi. — Yormat aka qayoqda?—shubhalanib so‘radi Yo‘lchi. — Dadam arava qo‘shib bir yoqqa ketdi. Toklarga poya keltirsa kerak,— keyin nozli kulib qo‘ydi Gulnor.— Siz qaerdan? Jim bo‘lib ketdingiz? — Men «katta yerdan»,— ko‘zlarini qizdan uzmay, qandaydir ichki hayajon bilan gapirdi Yo‘lchi,— ish ko‘p. Xo‘jayinlardan har kun buyruq keladi: unday qilinglar, bunday qilinglar... Lekin, o‘zim u yerda bo‘lsam ham ko‘nglim, xayolim bu yerda, ana shu bog‘da... Ovozingizni eshitish umidi bilan ataylab kelgan edim. Baxtimga o‘zingizni ham ko‘rdim. Gulnor uyalgan kabi, tabassum bilan boshini quyi soldi. — Ataylab kelmagansiz, ishingiz bordir,— dedi qiz sekingina. Yo‘lchi kuldi va qiz tomon yaqinlashdi. — Rost, siz uchun keldim. Odamlarga ketmon olib borishni bahona qildim. Ketmon yetishmay turibdi hozir: Yormat akaning ketmonini olib ketaman-da. — Olib chiqaymi?—Gulnor ko‘zlarini tabassum bilan suzdi Yo‘lchiga. — Mayli. Yo‘lchi quyosh va dala shamoli bilan bir oz qoraygan. Ammo bundan uning yigitlik husni yana kuchliroq barq urgan edi. Hozir Gulnor uchun qarshisida turgan yigit arslonga chang sola bilajak bir qudrat va jasoratga ega ko‘rindi. Shu bilan baravar qiz uning ko‘zlarida samimiy mehr, qandaydir noziklik ham ko‘rdi. Yo‘lchi qizning qo‘lidan ketmon olarkan, bir qo‘li bilan uning bilagidan sekingina tutdi. Yuragida sezgilari toshganligi va aytib bitirolmas, so‘zga sig‘mas fikrlari, hislari borligini ko‘rsatuvchi bir vaziyatda Gulnorga tikilib qoldi. So‘ng, keng va mard yuzini birdan iliq kulgi qopladi: — U kungi gap-a? — dedi. Gulnor chiroyli va erka tabassum bilan, xo‘p deganday, boshini qimirlatdi, keyin: «albatta!» deb so‘z bilan ta’kidladi. Nihoyat, ularning lablari beixtiyor birlashdi, qonlarida, tomirlarida bahor quyoshi eriganday bo‘ldi... Yo‘lchi otni yeldirib tepalikda ketarkan, orqada qolgan pastlikdagi boqqa beixtiyor qaradi. Yashnagan bog‘ ichidan ko‘zlari Gulnorni topdi. Quyosh nurida uzoqdan qorday porloq ko‘ringan oq ko‘ylagi, tovlanib yongan, nurlangan sochlarini shamol yumshoqqina xilpiratar, gullar, yashilliklar orasida uning adl— kelishgan qomati, shaffof bir xayol kabi, goh yalt etib ko‘rinar, goh o‘char edi. Gulbog‘chadagi u pari ko‘zdan g‘oyib bo‘lguncha, otni sekin yurgizib, ko‘ksidagi cheksiz shodlik bilan qanoatlangan, shirin o‘ylarga botgan holda ketdi. Gulnor, kutilmagan chog‘da ketmon olib ketish bahonasi bilan kelgan Yo‘lchini ko‘rganligidan sevindi, yuragiga sig‘may, sevikli yigitning xayoli bilan zavqlanib, ancha ish qilib qo‘ydi. Choy qaynatib ichishnida unutdi. Kechga yaqin, dadasi qaytgach, qo‘rg‘onga kirdi, har kungi kabi qora sho‘rva uchun olov yoqdi. Ovqat pishar oldida onasi ham shahardan yetib keldi. Lekin, uning rangi kasal odam kabi dardli, o‘chiq va ko‘zlarida g‘azab yonar edi. Gulnor shu yoshgacha hech vaqt onasini bu kayfiyatda ko‘rmagan edi. — Nima bo‘ldi, oyi, betobmisiz? — qo‘rqa-pisa so‘radi Gulnor. Gulsumbibi indamadi, yolg‘iz zolim ko‘zlari bilan o‘qraydi-da, ayvonning bir chekkasida, kasal kabi cho‘zilib yotdi. Gulnorning qo‘l-oyoqlari bo‘shashdi, o‘choq yonida cho‘qqayib, uzoq o‘yladi. Ammo, onadagi bu o‘zgarishning sirini sira topolmadi. Bog‘ ichidan Yormat chiqdi. Xo‘jayinlar to‘g‘risida xotiniga savollar berdi. Lekin, to‘la-to‘kis javob olmagani uchun Gulsumbibiga ancha-muncha qo‘lansa so‘zlar, so‘kishlar yog‘dirdi, Zir-zir qaltiragan Gulnor sho‘rvani nari-beri suzib keldi. Gulsumbibi bir qoshiq ham ichmadi. Gulnorning ham ishtahasi kesildi, ikki-uch qoshiq sho‘rva halqumidan bazo‘r o‘tdi. Yormat tovoqqa qattiq nonni ko‘p to‘g‘rab, ishtaha bilan yedi, ichdi, o‘z tovog‘ini bo‘shatib, xotinining tovog‘ini ham o‘z oldiga surdi: — It fe’l, badbaxt! Qosh-qovog‘idan naq qor yog‘adi,—o‘zicha valdirayverdi Yormat. — Oyim charchagandir, so‘kishingiz ortiqcha,—dedi — Katta oyim shaharda qo‘shga qo‘shiptimi bu ablahni?! Charchaganmish, o‘lib ket!—Gulsumbibiga, qiziga o‘qrayib vaysadi Yormat. Gulsumbibi o‘likday cho‘zilib yotaverdi. Namozshomdan keyin, uyqusi kelmasa-da, Gulnor o‘ringa kirdi, ko‘rpaga burkanib piq-piq yig‘ladi. Qiz ertalab turib, darrov onasiga razm soldi. Uning yuzida kechagidan qo‘rqinchliroq g‘azab sezdi. Onasiving ko‘zidan tezroq qochish uchun u ariqqa borib, apir-shapir bet-qo‘lini yuvdi, ro‘molining bir uchi bilan artinib, bog‘da ishlashga yugurar ekan, Gulsumbibi qaytardi. — Shoshma, dadang yo‘qligida san o‘lgur bilan gaplashib olay, yurak-bag‘rimni zaharlading!— O‘rnidan turib, ildamlik bilan qo‘rg‘on eshigini zanjirladi Gulsumbibi. Hech nima bilmagan, tushunmagan Gulnorning rangi o‘chdi, xovli o‘rtasida toshday qotdi. Gulsumbibi uning qo‘lidan sudrab, ayvonga keltirdi. — Bolang necha oylik bo‘ldi, yer yutgur?!—bo‘g‘ilib so‘radi va qizni bir tepdi. — A, nima gap? Uyalmaysizmi?!—Gulnor boshini ustunga urib qichqirdi. — Sekin gapir, sekin... sharmanda qilding, boshimni yerga bukding, san juvonmarg! Yoshligingda o‘lib ketsang edi, bunday gaplarni eshitmagan bo‘lar edim. Ayt, qachondan buyon o‘ynashasan... Tig‘parronga uchragur Yo‘lchi bilan qachon topishding?— Gulsumbibi qizini oyoq ostiga olib, uning badanini ombir bilan cho‘zib tortganday, chimchilab, uza boshladi. Lekin hozir Gulnorning butun gavdasini parchalab tashlasalar ham, og‘riq sezmagan bo‘lar edi. — Bu qanday tuhmat! Jonimni ol, xudo, sandan boshqa kimim bor, o‘z onam shunday tuhmat qilsa!— O‘zini urib ho‘ngradi kiz. — Nimasi tuhmat!—Gulsumbibi Gulnorning quloqlarini cho‘zib tortdi.— San o‘zing Nuriga aytibsan, Nuri onasiga aytibdi, hammasini eshitdim, esimdan og‘ayozdim. Shahardan bu yerga qanday yetib kelganimni bilmayman. Tuhmatchining nomini eshitgan xamon, Gulnor sachrab o‘rnida turdi, g‘azab, iztirob bilan qaqshab gapirdi: — Yolg‘on! Yolg‘on! Nuri o‘zi buzuq. Man unga xich nima degan emasman, oyijon, man toza, oyijon, man toza... Aqlim bor, nomusim bor. Nuriday betayin, benomus emasman.— Gulnor chidamasdan yana o‘zini yerga tashladi. Gulsumbibi yumshamadi: — To‘g‘risini ayt, baribir o‘lasan. Dadangga aytaman, u avval saning kallangni oladi, keyin Yo‘lchining kallasini oladi... Uzdiraman kallalaringni! Jilla bo‘lmasa o‘lim oldida bir og‘iz to‘g‘ri so‘zingni manga ayt. O‘z tozaligini qanday isbot qilishni bilmagan, onasini ishontirishdan ojiz Gulnor, ko‘z yoshlari bilan ho‘l bo‘lgan yuzlarini kir, chang namatga surib yig‘lab yotdi. Faqat ba’zan yig‘i aralash: — Yolg‘on, yolg‘on!—derdi. Sevikli qizi, yolg‘iz Gulnorining tuproqqa qorishib yotganini ko‘rgan ona, bir qadar bo‘shashib, yig‘lay-yig‘lay so‘radi: — Yolg‘onmi? Man qanday ishonaman? Gulnor boshini ko‘tardi, titrab gapirdi: — Musulmonmisiz? Man musulmon. Qur’on bering, yuzimni qo‘yib ont ichaman. Keyin mani o‘ldiringlar. mayli, xudoning oldiga man oq yuz bilan boraman. Ishonsangiz — xo‘p, ishonmasangiz, gunohsizligimni keyin bilarsiz,— onasini quchoqlab yalindi qiz. Gulsumbibi qizini nari itardi, chuqur «uh» tortib, o‘zini tashladi, peshanasiga urib yig‘ladi: «Koshki o‘lsam! Koshki ajal kela qolsa!.. Kuydirding, nega tutdim sani? Yo‘lchiboy o‘lgurni yaxshi deyishardi, o‘zim ham yaxshi ko‘rardim. Kirini yuvdim, yamog‘ini yamadim. Mana, nima qildi axiri yigit o‘lgur». Gulnor sachrab onasining oldiga keldi, yig‘idan shishgan, qizargan ko‘zlarini qattiq tikdi. — Yo‘lchida nima gunoh? Uyaling. U yaxshi yigit. Man uni sevaman. Bu rost. Qolgan gaplarning bari yolg‘on, bari tuhmat! — A, sevaman? Bu yomon gapni qaerdan o‘rganding? Bu narsa buzilganing emasmi?—Gulsumbibining g‘azabi yana toshib ketdi. Gulnor endi tap tortmadi. Sof nomusiga otilgan qorani butunlay yuvib tashlashga jazm qildi. — Oyi,— dedi u ko‘z yoshlarini to‘kib,— ishoning, man toza, man sog‘!.. Ishonmaysizmi, yuring Nuriga boramiz, katta oyimga yo‘liqamiz. Nuri man bilan gaplashsin. Man unga nima debman, u qaerdan bilipti, yuzimga solsin. Xo‘jayinligi o‘ziga. Mani, sizni, dadamni qul qilib ishlatsin, yana bu yetmaganday, nomimizni bulg‘asin! Gulnor jahl bilan onasining qo‘lidan tortdi, quchoqlab surgadi. — Yuring, boramiz! Man chidamayman bu tuhmatga. Oyi, ulardan qo‘rqmang, mayli, bizni haydab yuborishsin. Ochlikdan o‘lmasmiz, qiyinchilikka ko‘nikkanmiz. Ularsiz ham tirikchiligimiz o‘tar... Bormaysizmi, qo‘rqasizmi? Man o‘zim boraman, Nurini sharmanda qilaman. Tuhmat bilan emas, rost gap bilan sharmanda qilaman! Gulnor mahsini topib, shoshib-pishib kiymoqqa boshladi. Gulsumbibi yugurib, uning qo‘llarini mahkam ushladi: — Es-hushingni yig‘, unaqa yengil bo‘lma! — Yo‘q, qanday chidayman tuhmatga!—qichqirdi Gulnor — Haligi gaplar yolg‘onmi? Orada Hech narsa... bo‘lgan emasmi?—so‘radi yumshoqlanib ona... Gulnor onasini quchoqladi va chuqur iztirob ichida so‘zladi: — Oyi, nima qilay, so‘zimga ishonmasangiz pichoq bilan ko‘ksimni yorib ko‘rsataymi? Nima deysiz, ayting? Nega o‘shalarniki to‘g‘ri bo‘ladi-ku, man yolg‘on gapirgan bo‘laman! Gulsimbibi qizining boshini siladi, yig‘lab gapirdi: — Qo‘y, qizim, Nuri tuhmat qilgan bo‘lsa, xudoga soldim. O‘zi bir kun jazosini tortar, bir kun izza bo‘lar. Shov-shuv ko‘tarma. Dadang xabardor bo‘lib qolsa, yaxshi bo‘lmaydi. Man o‘zim yaqin o‘rtada shaharga tushib, katta oyimga gapiraman. Nurini ham uyaltiraman. Gulsumbibi qizi Gulnorni ro‘parasiga o‘tqazdi, mahsini yechtirdi, bir oz dam olib, keyin ishga chiqishga buyurdi-da, o‘zi bog‘ tomonga yurdi, bir necha qadam qo‘yib, yana orqasiga qaradi, tanbehlovchi tovush bilan qiziga dedi: — Bundan keyin Yo‘lchi nomini og‘zingga olma, uqtingmi? Gulnor hech nima demadi, faqat, chuqur, yoniq g‘am bilan: «uf!» dedi. Sakkizinchi bob I Yo‘lchi yozda yonib chang-tuproq yalab, qishda qor-muz kechib, butun mahrumiyatlarga, butun og‘irliklarga qaramasdan, jonkashlik bilan ishladi. U yer haydadi, chopiq chopdi, suv surdi, dalaga go‘ng tashidi, shaharga paxta tashidi, do‘konlarga gazlama tashidi, izvosh haydadi... Vaqt-soat, juma, bayram, hayit nima ekanini bilmasdan ishladi. Mashaqqatlar, qiyinliklar ichida yashasa ham, mahrumiyat to‘la faqir hayotini bezaydigan bir yorqin umid, bir go‘zal xayolga u ega edi: Gulnor... Yo‘lchi mana shu qizning muhabbati bilan Mirzakarimboyning eshigida uchinchi qishni kechirmoqda. Bir vaqtlar Nurining o‘rtaga otgan tuhmati orqasida Gulsumbibi eri Yormatdan yashiriq qizning fe’l-atvorini, yurish-turishini ochiq va bekitgich ravishda uzoq ta’qib etdi. O‘z sirlarini Yo‘lchi tomondan ochilishi mumkin deb, qo‘rqqanligidan bo‘lsa kerak, Nuri bu tuhmatni tarqatishga, yangilashga ortiqcha urinmadi, lekin Yo‘lchiga, Gulnorga qarshi kuchli adovat saqladi. Yuragida Yo‘lchidan o‘zga bir fikr va tuyg‘uga o‘rin bermagan Gulnor, o‘z sevgisini hammadan yashira-yashira hozir o‘n sakkiz yoshini kechirib turadi. U har bir musulmon qizi kabi, o‘yin-kulgidan, sarbast ovoz chiqarishdan mahrum, ota-ona, tanish va begona, erkak-ayol—hammaning oldida soqov bo‘lishga majbur esa-da, lekin yuragida muhabbat to‘lqinlanib, ba’zan unga kuch va jasorat beradi. Shunday paytlarda,— lekin juda siyrak, — u qo‘rqa-pisa inidan chiqadi. Ota-ona va boshqalarning ko‘zlaridan uzoqroq bir fursatni topib, Yo‘lchi bilan uchrashuv baxtiga erishadi. Ikki sevuvchi qalbning toza tuyg‘ularini mavjga solgan bunday uchrashuv so‘zlar, imolar va ishq nuri bilan porlagan ko‘zlarning jilvasi bilan o‘tgan ikki-uch minutli suhbat—Gulnor uchun ko‘ngilni oylarcha isitgan xayol va umidlarni quyosh kabi porlatgan bir ulug‘ baxt bo‘ladi. Yormat bir yildan buyon qizini munosib joyga uzatishga tirishadi. Lekin bu masalani hal qilishda u mas’uliyatini, otalikni o‘zidan ko‘ra ko‘proq Mirzakarimboyga topshirgani uchun bu to‘g‘rida jadal qilmaydi. Lekin, bu yil qish qizni, albatta, uzatishga qaror qilib, «ojizasining to‘yi» xususida Mirzakarimboyga bir necha marta so‘zladi. Ammo, Mirzakarimboy har xil javob berdi. Bir gal:— «Qo‘ya tur-chi, yov keldimi. Yolg‘iz qizing, vaqti-soati kelganda uzatarsan...» dedi. Ikkinchi gal: «Kuyov tanlash kerak. Boymi, bechorami, ishqilib ro‘zg‘or mashaqqatini yelkasidan uzmaydigan bir odam bo‘lsa, to‘yni boshlarmiz, sabr qil!» dedi. Lekin bu yil kuz faslida Mirzakarimboyning xotini Lutfiniso to‘satdan — qalb xastaligidan bo‘lsa kerak — bir kechada vafot etdi. Lutfiniso kabi qadrdon bekasining o‘limiga kuygan Yormat, to‘yni tezroq o‘tkazish xususida og‘iz ochmay qo‘ydi. U endi iloji bo‘lsa, munosib kishiga Gulnorni hozirdan unashtirib, fotiha o‘qib, to‘y-nikohni bahorga yaqin o‘tkazmoqchi... To‘qqizinchi bob I Mehmonxonalaridan birida Mirzakarimboy o‘z gumashtasidan hisob olar edi. Gumashta Mahamad Rasul qirq yoshga yetib qolgan, mutavoze, mullanamo kishi edi. Ko‘p yillardan buyon bir ko‘p boylarning qo‘lida xizmat qilgan. Mahamad Rasul o‘tgan yil Mirzakarimboyning diqqatini jalb qilib, uning Avliyootadagi gazlama do‘koniga, boshqa bir gumashta o‘rniga tayin qilingan edi. Bir yil muddatida u Toshkentga ikkinchi marta kelib, hozir xo‘jayin oldida tiz cho‘kib, uyning sovuqligiga qaramay, terlab-qizarib o‘tirar edi. Mahamad Rasul o‘z ishida ko‘pgina tajriba orttirgan kishi bo‘lgani uchun, boylarga hisob berganda, unchalik dovdiramas edi. Ammo mug‘ambir Mirzakarimboyning qarshisida u rosa esankiray boshladi. Avliyootadan chiqish oldida bir kecha mijja qoqmay, cho‘t qoqib, «boz muncha, boz uncha» degan yozuvlar bilan to‘lgan daftarlarning mazmunini qayta-qayta hisobga olib, xotirjamlik bilan yo‘lga chiqqan bo‘lsa ham, hozir u sanoqlarni xo‘jayin, ko‘knori xayoli kabi, puchakka chiqarishga urindi. Boyning ilk so‘zlariyoq uni majolsizlantirgan edi. Mahamad Rasul kamol hurmat bilan xo‘jayinning qo‘lini siqib ko‘rpachaga cho‘kkalagan hamona shunday so‘zni eshitdi: — Nimaga bevaqt, beso‘roq qaytdingiz?— boy javob kutmay, so‘zini ustma-ust ag‘daraverdi,— men hali sizni kutganim yo‘q edi. Bundan besh-olti oy ilgari yo‘qladim — keldingiz, gaplashdik. Lozim bo‘lsa, yana bir enlik xat yozib, yo sim qoqib bildirar edim. Ish bunday bo‘ladi! Bo‘zchining mokisidek, Avliyoota bilan Toshkent orasida yo‘rg‘alashdan nima foyda? Bundan keyin gaplarimni uqib oling, modomiki, men bilan birgasiz, mening odamimsiz, har bir ishni men bilan bahamjihat qiling, o‘zbilarmonlikni ko‘tarmayman... Boy so‘zidan to‘xtagach, Mahamad Rasul boshini ko‘tarmasdan, qo‘llarini qovushtirgan holda, kelish sababini tushuntira boshladi: — Boy ota, bu yerda andak anglashilmovchilik borga o‘xshaydi. Meni avvalo inimiz Salimjon chaqirtirgan edilar, o‘zlaridan so‘rasalar bo‘ladi. Ham xudo bergan bir o‘g‘il, bir qizim bor Ularni notob deb eshitdim... Musofirchilik qiyin, bola-chaqani sog‘inadi kishi. Bu to‘g‘rilarni mulohaza qilib ham inimiz Salimjonning ra’yilariga qarab, yo‘lga chiqa qoldim... — Be! Salimjon kim u? O‘g‘limmi? U nimani biladi? Ko‘zim tirik—men bilan muomala qilasiz. Bola-chaqani sog‘indim deb do‘konni yopish ishmi? Toshkentga kelishning o‘zi bo‘lmaydi, yo‘l xarajati, bola-chaqaga sovg‘a-salom degan narsalar ham bo‘ladi... xo‘p, kelibsiz, ikki shingil gaplashaylik-chi. Xohlasangiz mana cho‘t.— Boy tokchadan cho‘tni olib Mahamad Rasul oldiga surdi.— Bizga biribir, cho‘tsiz ham hisoblay beramiz. Mahamad Rasul o‘z ichida: «bu kun boy chap yoni bilan turgan shekilli» deb, ancha vaqtgacha kallasini osiltirib o‘tirdi. Keyin qo‘li bilan peshanasini siqdi-da, hisob berishga boshladi, u qo‘rqa-pisa gapirdi, qaltiragan barmoqlari bilan cho‘t qoqdi. Istehzoli kulgi, ayyor boqish bilan qarab, pul masalasida tiyinni, savdo ishida ikir-chikirni ham diqqatidan qochirmay, har minut sayin luqma tashlagan boy huzurida hisobi, ma’ruzasi o‘zi o‘ylab qo‘ygancha, u qadar silliq va qulay chiqmasa-da, lekin natijaning to‘g‘ri, qat’iy ekani Mahamad Rasulga ma’lum edi. U nihoyat, hisobni bitirdi, samimiyatni izhor etgan bir boqish bilan boyga tikildi va kamtarinlik bilan dedi: — Mana, boy ota, ishning ketishi shunday. Menimcha, chakki bo‘lmasa kerak. Xo‘jayin soqolini bir nafas hovuchiga olib turib, kinoyali jilmaydi. — Chakki emas! Bundaqangi ishni biz chakki deymiz. Ayta qoling, Avliyoota — qozoq yurti, norinxo‘rlikka ko‘proq berilganga o‘xshaysiz-a? Men shartta ayta beraman, inim Mahamad Rasul. Men do‘kon qilsam, uni molim bilan to‘ldirsam, foydasi uchun qilaman. Sichqon teshgan supradan un to‘kilaveradi. Sizniki shunday bo‘lgan; to‘g‘ri, siz hammasini ko‘rsatdingiz, lekin mening ham hisobim bor, meniki har vaqt aniq bo‘ladi. Sizga ma’lumki, gumashtalarim har yerga taralgan. Chinozda, Qo‘qonda, Chimkentda... Men ularning betlarini ko‘ray-ko‘rmay, lekin har birining ishi menga ayon. Har vaqt bilib turaman, hech nimani yashira olmaydilar. Boyning so‘zlari nohaq bo‘lsa ham, Mahamad Rasul ko‘zlarini qayoqqa yashirishni bilmay xijolatda qoldi. U o‘z oilasidan uzoqda qolib, boyning pulini ko‘paytirish, undan turtki yemaslik uchun jonkashlik qildi, o‘ziga kiyim-bosh qilmay isqirt bo‘lib yashadi, ovqatini siqdi, har kun kechqurun do‘kon oldida kichkina dekcha qaynatib, bir tovoq xo‘rda oshga qanoatlanganidan, do‘kondorlar orasida u sal kundayoq «xo‘rda maxsum» deb laqablandi. Bunga qaramay, boy uni norinxo‘rlikda aybladi. Mahamad Rasul o‘z umrida boylarning tuhmatini ko‘p eshitgan bo‘lsa-da, Mirzakarimboyning bu tuhmati uning yuragiga nayzaday sanchildi. U xo‘jayinni insof va adolatga da’vat qilmoqchi ekan, shu paytda boy tumanli deraza orqasida turgan birovga hayron bo‘lib qaradi va imladi. U kishi eshikni ochdi, ichkariga qadam qo‘yishga uyaldi shekilli, ostonada to‘xtadi. Uning kiyimlari juda eski va tuproqqa ag‘nagan kabi, chang-chung edi. Lekin o‘zi qishloqcha sodda, dolig‘uli yigit ko‘rindi. Mirzakarimboy shubha bilan boqib so‘radi: — Keling, kimni yo‘qlab keldingiz bu yerga? U Yo‘lchining hamqishlog‘i ekani, Yo‘lchiga xat keltirganini g‘uldirab so‘zladi-da, belbog‘i orasidan xatni olib, boyning oldiga tashladi va eshikni zarb bilan yopib, chiqib ketdi. Choy qog‘ozga yozilib, to‘rt buklangan xatni boy ochdi. Tokchadan ko‘zoynakni olib taqdi, qog‘ozni derazaga moyil tutib, ko‘z yugurtirdi... So‘ng, bir nafas xomush bo‘lib, o‘z ichida bir nima shivirladi. Xatni kursi ustidagi quruq patnis tagiga qistirdi, Mahamad Rasul xo‘jayinning kayfi o‘zgargani uchun, o‘ylagan e’tirozini aytishga botinmay turdi. Ikki-uch minutli sukutni boy buzdi, yana avvalgi yo‘sinda, lekin ohistaroq gapira boshladi: — Mahamad Rasul, men birovga et, moy va boshqa masalliqni berib, shirin sho‘rva tayyorlashni buyuraman. U kishi sho‘rvani pishiradi, lekin moyni suzib ichadi, go‘shtini yeydi, menga taqir suyak bilan bir kosa jirsiz suv keltiradi... Tushundingizmi? Bu qalay bo‘ladi? Mulohaza qiling! Boy chol Mahamad Rasulni ezgani ham o‘z «donishmand»ligiga xursand bo‘lgani uchun, soqolini silkib kuldi, bir ozdan so‘ng yana kibrli jiddiyat bilan o‘shshaydi Mahamad Rasul bu so‘zlarni o‘zi uchun bo‘hton, haqorat deb bilganidan, qancha kamtarin, tavozeli bo‘lmasin, chiday olmadi. — Boy ota,— boshini ko‘tarib gapirdi u,— sizga va sizning kabi boyonlarimizga qul singari xizmat qilgan bir ojiz bandani bu qadar tuhmatga loyiq ko‘rmasangiz edi.— Mahamad Rasul ovozidagi shikoyatni yana kuchaytirdi.— Sho‘rvaning eti, moyi, suvi — bari sizniki bo‘ldi-ku. Yana nima deysiz? Men halol ishladim, zarracha xiyonat qilmadim. Mana jami ishni ko‘rsatdim. Shartnoma mazmuniga qaraganda, sizning gardaningizga tushadigan bir ko‘p chiqimlarni men o‘z zimmamga oldim. Menimcha, tijorat paydo bo‘lgan zamondan boshlab, bunday mo‘l foydani hech kim ko‘rgan emas. Bu qanday gap axir, sakkiz-to‘qqiz hissa foyda bo‘lib ketdi. Mirzakarimboy yana o‘shshayib tikildi, ammo maslahatgo‘ylik bilan asta gapirdi: — Foyda inim, o‘n-o‘n besh hissa bo‘lishi kerak edi. Bilasizmi, zamon qanday? Urush zamoni! Gazlamaning qadri juda oshib ketdi. Ertalabki narx kechga to‘g‘ri kelmaydi... — Avliyootada turib qulog‘imiz har kun yangi narx qidiradi,— dedi Mahamad Rasul. — Shunday bo‘lishi kerak. Narx-navo har kun tom bo‘yi sakrab turipti. Oyoqni nechog‘liq tirang, oqpodshohning urushi bitguncha narx oshaveradi. Men hozir gazlamani ko‘plab sotishni to‘xtatdim. Bu kungi foyda go‘sht bo‘lsa, ertasiga nuqul moy bo‘lishi aniq, naqd pulga mol chaqqon bo‘lgan zamonda, siz ancha molni nasiyaga sotibsiz. Bunga achchig‘im chiqmasinmi? Endi gap shu: oyoqni qattiq tirang. Qozoqlardan nasiyani tezroq undiring, durustmi? Qozoqlar pul bilan to‘lolmasa, bug‘doy olavering. Inim, gaplarim sizga qattiqroq tekkan bo‘lsa mendan xafa bo‘lmang. Men foydali narsani so‘zladim. Xo‘p, ertaga do‘konga tushing, yana gaplasharmiz. — Ma’qul, ma’qul boy ota, soyayi davlatingiz kam bo‘lmasin!—Mahamad Rasul qo‘l qovushtirib chiqib ketdi. II Yo‘lchi o‘z do‘sti Qoratoy temirchi bilan hangamalashib o‘tirar edi. Qoratoy ikki tomondan ochiq, bo‘g‘otlari uvadalangan, ichki devorlari isdan, temir, ko‘mir uchqunlari to‘zonlaridan qoraygan ishxonada, «olovdon» va bosqon yonida turib, qizil cho‘g‘ bo‘lgan temir parchasini bolg‘a bilan gurs-gurs urar, yassilar, cho‘zar, qayirar edi. Uning o‘n uch yashar o‘g‘li Xoltoy dam bosib kichik bolg‘a bilan temirni urib dadasiga yordamlashardi. U o‘ttiz sakkiz-qirq yashar yumaloq, katta boshli, bilaklari yo‘g‘on, gavdasi etsiz, lekin pishiq, suyaklari beso‘naqay, yoshi o‘tsa-da, yuragida yigitlik o‘ti so‘nmagan, shijoatli, o‘z so‘zli kishi edi. Jumaboy degan bir bo‘ydoq ukasi tramvay izini tozalovchi ishchi edi. Ba’zi vaqtlarda u ham ishga yordamlashar edi. Yo‘lchi chamasi ikki yildan beri bu temirchi bilan yaqin do‘st bo‘lib, uning butun sifatlarini, fazilat va kamchiliklarini yaxshi sinagan edi. Aksar vaqt, ishdan qutulgach, u bilan vaqt kechirar, qayg‘usini, sevinchini unga ochar edi. Hozir muyushdagi choyxonadan damlab keltirilgan choyni ozgina-ozgina quyib dam o‘zi ichib, dam Qoratoyga uzatib, har vaqtdagi kabi xangmalashib o‘tirardi. Faqat bolg‘alarning «taraqa-turug‘i» jim bo‘lganda Yo‘lchi suhbatga o‘tdi, o‘z dardini bayon qila boshladi. Shu bir-ikki oy ichida Mirzakarimboy bilan yaxshilab gaplashajagini, ikki yarim yillik mehnat haqi qancha pul bo‘lganini tayinlab, keyin Gulnorga uylanmoq orzusini biron kishi orqali boyga bildirib, o‘jar Yormatni boy orqali ko‘ndirmoq umidida ekanini so‘zladi. Qoratoy og‘ir mehnat orqasida chuqur chizilgan peshana chiziqlarini silab maslahat berdi: — Bu ishda boy o‘rtada turmasa, bilib qo‘y, polvon, bir nima chiqishi qiyin. Nainki, xumsa Yormating baland dorga osiladi. Bu zamonda kimning jin chaqasi ko‘p bo‘lsa odamlar o‘shanga og‘adi. Jin chaqa hammaning‘ karmoniga tupurib, boylarning hamyoniga o‘zini uradi. U yer issiqroq, bexavotiroqmikan deyman. — Pul kambag‘alning kissasidan qo‘rqadi shekilli,— dedi Yo‘lchi,— bu urush ayniqsa boylarning birini o‘n qildi. Har kun mol narxi oshadi, bozorda savdogarlarning qulog‘i tikkaygan. Bitta-yarimtasi vahimaliroq bir gap eshitdimi, darrov mol narxini oshiradilar. Urush bahona bo‘ldi ularga. Bizning xo‘jayin-chi? Ishi taraq!.. Omborlarda chirib qolgan mollarini endi xaridor ko‘zga surib oladi. Tushgan pul—tegirmonning novi! Qoratoy bolg‘ani bir chekkaga qo‘yib shivirlardi: — Oqpodshohning urushi boylarga huzur-halovat keltirdi, lekin fuqaroni non gadoyi qildi. Manga o‘xshash taqachi-maqachi, kosib-mosib-chi? Husht!—Qoratoy tishlari orasidan g‘alati tovush chiqardi va so‘zini davom ettirdi.— Nimaga kulasan? Ishimiz sira belini ko‘tarolmay qoldi, uka. Hamma xalq ochdan o‘lmaslik uchun bir amal-taqal qilib turipti. Ammo,—Qoratoy alanglab, shivirladi,— oqpodshohning tagi puchga o‘xshaydi. O‘ris xalqi urushdan norozi, deb eshitaman. Hamma yerda ahvol bir ekan. Urush boylarga yoqib tushdi, kambag‘alni shildi,— temirchi endi qaddini ko‘tarib, ovozini baland qo‘ydi.—Shu qishdan qoldirma, o‘rtaga, albatta boy tog‘angni qo‘y. U ikki og‘iz gapirsa, Yormat «g‘ing» deya olmaydi... — Gulnor mandan boshqani tanimaydi,—g‘urur bilan do‘stiga qarab gapirdi Yo‘lchi,— lekin, u, albatta bir qiz: dadasining ixtiyoriga bog‘liq. Ammo xo‘jayin o‘rtaga tushsa, u vaqt ish silliq bo‘lnb chiqsa kerak, deyman. — Menimcha,—Qoratoy temirni suvga «jaz» bosib gapirdi,— Mirzakarimboy cho‘chqa boylardan bo‘lsa ham, senga yon bosar. Undan nima ketdi? Ikki og‘iz so‘z. Bir xizmatchining qizini o‘z qarindoshiga, o‘z eshigida halol ishlagan yigitga olib beradi, yana o‘z hamyonidan emas, yigitning peshana teri bilan topgan aqchasiga... Bu — bir. Yormat qizini birovga uzatadi, bundan boyga nima foyda? Sen Gulnorga uylansang, bu bilan boyga yana ko‘proq bog‘langan bo‘lasan. Bundan boyga foyda bor, shunday emasmi?—dedi-da, Yo‘lchiga qarab ma’noli kuldi. — Gapning bu tomonini qo‘yavering yil emas, oy emas, uning eshigida bir kun ham turgim yo‘q... Ish bitsin, keyin ko‘ramiz, nasibamiz qaerda... — Bilaman, tushunaman, kishanga tobing yo‘q,— dedi-da Qoratoy ko‘zlarini ayyorcha qisib davom etdi,— lekin hozircha va’dani quyuq qilaver boyga. Sen ochiq so‘z, ochiq ko‘ngilsan. Boy — pishiq, mug‘ambir odam. Sen ham pishiq bo‘l. U shoxida yursa, sen bargida yur. Shunda yutasan! Yo‘lchi do‘stining so‘zlariga xaxolab kuldi, ma’qul deganday qo‘lini cho‘zib, uning yelkasini qoqdi. Umidlar bilan ko‘ksi qavargan holda lablarida bir qo‘shiqni shivirlab xo‘jayinnikiga ketdi. Vaqt namozgarga yaqin. Ko‘cha qatqaloq. Mahalla bolalari, o‘spirin yigitlar yungi hurpaygan ikki katta kuchukni urishtiradilar, g‘azablangan kuchuklarning vovillashi, tomoshachilarning qiyqirishi ko‘kni qoplaydi. Yo‘lchi hech nimaga nazar solmay, odimlarini katta tashlab borarkan, Shokir ota uchradi, u boshiga tushgan qayg‘u va falokatlardan juda munkillab qolgan edi. Yo‘lchini ko‘rish bilan: — Ha g‘uvori, hali bir qishloqing seni qidirib yurgandi, yo‘liqdimi?— dedi. Yo‘lchi o‘z qishlog‘idan kelgan odam bilan ko‘rishib, hol-ahvol so‘rasha olmaganiga afsuslandi. Chunki kuzning boshida onasiga yigirma so‘m yuborib, shundan buyon hech qanday xat, xabar olmagan, o‘zi ham yo‘qlolmagan edi. Tashqari hovlida tahorat qilayotgan boydan hamqishlog‘i to‘g‘risida so‘radi. Boy bet-qo‘lini artib, «bu yoqqa yur!» deb imladi. Uning orqasidan Yo‘lchi mehmonxonaga kirdi. Mirzakarimboy tanchaga o‘tirib, qo‘lini peshanasiga tirab bir minut sukut qildi, so‘ng so‘zni iimadan boshlashni bilmay, soqolining uchini tishlab dedi. — Senga bir xat bor,— boy patnis tagidan xatni chiqardi,— lekin xushxabar keltirgan emas. Sen, albatta, og‘ir, aqlli yigitsan, Olloning rizosiga bo‘ysunarsan... — Qanday xabar ekan, aytavering,— Yo‘lchining qoshlari, ko‘zlari savol va shubhani ifoda qildi. — Ey dunyoyi bevafo!.. Onangdan ayrilibsan, jiyan! Yo‘lchi butun gavdasi bilan seskanib, yolg‘iz «a!» degan keskin tovush chiqardi... So‘zlashga tili qotdi, yuzi bo‘zday oqardi. Uning baquvvat, metin gavdasi, ko‘ksiga to‘lgan qayg‘uni ko‘tarishga ojiz kabi egildi bukildi. Mirzakarimboy Yo‘lchiga dalda berish uchun, Olloning rizosiga bo‘ysunish kerakligini, o‘lim har kimning boshida omonsiz qilichini tutib turganligini ne-ne payg‘ambarlar, ne-ne aziz avliyolarni o‘lim olib ketganligi haqida gapirdi. Lekin bu so‘zlar Yo‘lchining qulog‘iga yetmas edi. Uning butun vujudi abadiy ayriliq, onaning yodi va achchiq iztirob bilan lim to‘lgan edi. Bolalarining baxti uchun kambag‘al er bilan birga ishlab, tinib-tinchimagan, har qanday jafokorlikka o‘zini otgan, mehribon, shafqatli ona! U o‘lim panjasida chirpanarkan, to so‘nggi nafasigacha mehnat, mashaqqat, azob ichida kechirgan bu dunyodan ko‘zlarini mangu yumgancha, uni, Yo‘lchini eslagandir... Esini tanigandan boshlab onasi bilan kechirgan zamonlar mas’ud, lekin qaytarilmas bir tush kabi, Yo‘lchining ko‘z oldidan bir-bir o‘tadi. Mana so‘nggi xotira: Ikki yarim yil avval mehribon ona uni shaharga uzatadi. Ko‘z yoshlarini quyib, qo‘l ochib duo qilgandan so‘ng, eshikka qadar uzatib qolmaydi, boshiga yaktak yopinib sokin qishloq ko‘chasida uning orqasidan yuradi, go‘yo uning qalbi o‘g‘il bilan birga ketishga intiladi, katta yo‘lgacha kuzatadi, muhabbat bilan, ko‘z yoshlari bilan... Yo‘lchining ongida, o‘tmish manzaralari jonlanar ekan, qayg‘u ko‘krakni yana chuqurroq ezadi. Nihoyat, og‘ir xo‘rsinish bilan boshini ko‘tardi:: — Qachon? Qachon — so‘radi. «O‘ldi» degan so‘zga tili bormadi. . — Chamasi bir hafta bo‘lipti. Sen endi. har kun qur’on o‘qib, onangga bag‘ishlayver. Shu o‘zi kifoya. Arvohga tilovat qur’on lozim. Yo‘lchi hech nima demadi. Gilamda yotgan xatni qo‘lida mahkam siqib, hovliga chiqdi, qayg‘ulari to‘lqinlanib, qalbini parchaladi.... Yigit o‘zini tutolmay, birdan yig‘lab yubordi, bulut yig‘laganday ko‘z yoshlarini kuchli— mo‘l toshtirib yig‘ladi, ho‘ngrab-ho‘ngrab yig‘ladi... III Bulutli qish kunining yurakka ziqlik, beruvchi xira tongi edi. Gulnor onasi bilan birga uyda tanchada nonushta qilar, patnisda arpa unidan yopilgan sopolday nonbir kaft qurtlagan turshak... Ko‘mir yo‘qligidan, tarasha cho‘g‘i tanchani birpas bozillatib, so‘ngan edi, Gulnor eski chit guppisiga o‘ralib, nonni ishtahasiz tishlar, miskarlar tomonidan samovar taxlitida yasalgan qumg‘ondan choy quyar edi. Yormat ko‘chadan keldi, yelkasini qisib tanchaga o‘tirdi. Nafasidan chiqqan bug‘ bilan ho‘llangan mo‘ylabini dag‘al barmoqlari bilan silab-artib, choy icha boshladi. — Sovib qolipti. Qish kuni choyni nechog‘liq qaynoq ichsang...—norozilanib dedi Yormat. Gulsumbibi uyda qitday o‘tin, qitday ko‘mir yo‘qligini va choyni qiynala-qiynala bazo‘r qaynatganligini so‘zladi. — Har yil ahvol shu. Yozda tog‘-tog‘ o‘tin tayyorlaysiz, huzurini xo‘jayinlar ko‘radi. — Ko‘p valdirama, xo‘jayinga yalinsam, o‘tinsiz qo‘ymas. Xudo o‘ldi-ettidan saqlasin!—bir oz sukut qilib, yana so‘zladi:— Mana Yo‘lchini jo‘natdik: xabarlaring yo‘q shekilli... — Qayoqqa? Nimaga?—kutilmagan bu daxshatli xabar orqasida Gulnorni bir onda titroq bosdi. — Enasi o‘lipti,—dedi Yormat,— kecha kechqurun xat kelgan ekan. Hozir qishloqqa jo‘natdik. Jadal yursa, kechasi alla-pallada borib yetadi. — Qari bo‘lsa imonini bersin, o‘lim haq,— dedi beparvo Gulsumbibi. — Yo‘lchiga qiyin bo‘ldi,— sinovchi ko‘zlari bilan qiziga tikildi Yormat,— bir o‘spirin ukasi bor ekan, bu ham birovda ishlar ekan, o‘zini eplab ketadi. Lekin o‘n besh yashar bir singlisi... Ana u bechora nima qiladi? — Voy bechora!— dedi Gulsumbibi birdan.— Sho‘rlik qizga qiyin bo‘lipti hammadan. Ona yo‘q, bir aka bu yoqda, bir aka yana kishinikida ishlarkan deysiz. Yosh qiz, ko‘chada qodibdi hisob-da. Endi nima qiladi Yo‘lchi? — Bilmadim, qishloqda erga berib keladimi, bu yerga olib keladimi. Menga hech nima demadi. Xo‘jayin bir maslahat bergandir...— dedi Yormat. Gulnor so‘zga aralashmadi. Yo‘lchiga tushgan qayg‘u uning ko‘nglini bir onda motam bilan qopladi. Uning halqumini dard qisib keldi. U yana bir oz shu yerda qolsa ho‘ngrab yig‘lashdan o‘zini tiyishga ojiz ekaniga aqli yetdi-da, sekingina hovliga chiqdi. Quyuq, uzun kipriklari ko‘z yoshi bilan namlandi. Qalb azobidan kelgan ko‘z yoshlarni koshki u to‘xtata bilsa!.. U yugurib oshxonaga kirdi. Qaqir-ququrni yig‘ishtirishni bahona qildi. Butun xayoli, borlig‘i Yo‘lchi bilan ovora bo‘ldi. U qishloqqa ketayotgan g‘arib yigitni tasavvur qiladi: mag‘rur boshi bukilgan, ko‘zlarida chuqur hasrat, qor bosgan dalada qadamlarini katta-katta otib, tanho boradi... Koshki u ham Yo‘lchiga hamrohlik qilgan bo‘lsa, u bilan dardlashib, g‘amlariga sherik bo‘lib, ovutib, yupatib u bilan birga tepalar, jarlar oshsa... Goh Yo‘lchining yetim singlisini tasavvur qiladi, uni quchoqlab-quchoqlab yig‘lagisi keladi: «Ishqilib qishloqqa tashlab kelmasin, bu yerda man uning ko‘nglini ko‘taraman, unga chin opa bo‘laman...» deb o‘ylaydi va xayol suradi. Goh Yo‘lchining marhum onasini, xayol kuchi bilan jonli, ravshan tasavvur qilishga tirishadi. Gulnor qaynanalarning ko‘pini badfe’l, urishqoq bo‘lishini yaxshi bilsa-da, Yo‘lchining onasini mehribon, ko‘ngilchan, g‘oyat samimiy bir qaynana kabi tasavvur qildi. Ilgari ham ba’zan o‘z kelajagini o‘ylagan vaqtlarda, baxtli hayot manzarasida, Yo‘lchining onasini ham ko‘rar edi, qaynanasiga yelib-yugurib xizmat qilishni orzu qilar edi. — Gulnor, qayoqdasan?—dadasining ovozini eshitdi. Gulnorning yuragi o‘ynab, darrov javob berdi: — Men bu yerda, gapiravering,— dedi-da, ko‘z yoshlarini yashirish uchun muzday suvda yuz-ko‘zini yuva boshladi. Yormat oshxonaga yaqinlashib gapirdi: — Hamma ish manda qoldi. Kech qaytaman. Sen bir ozdan keyin tashqari hovliga chiq, mehmonxonalarni supurib, asboblarni top-toza qilib qo‘y! — U yerda hech kim yo‘qmi? — Kim bo‘lar edi? — Xo‘p, dada? * * * Gulnor mehmonxonalardan birini supurib, ko‘rpachalarni hovliga olib chiqib qoqdi. Tokcha ichiga yasalgan qizil, yaltiroq silliq yog‘ochdan ishlangan shkaflarni, bezak uchun u yerga, bu yerga qo‘yilgan katta-kichik chiroyli xitoy vazalarni latta bilan yaxshilab artdi. Keyin ikkinchi uyga o‘tdi. Bu uyda har vaqt Mirzakarimboy o‘tirar edi. Tanchaning ustida boyning sadaf tasbehi, ko‘zoynagi yotar edi. Gulnor ularni tokchaga olib qo‘ydi. Chang chiqsin uchun, derazalarni ochdi. Uzun, go‘zal sochlarini osiltirib, enkayib uyni supura boshladi. Nogoh, oyoq tovushi eshitdi, derazadan qarab Mirzakarimboyga ko‘zi tushdi. Kamzulining tugmalarini darrov ilib, supuraverdi. Mirzakarimboy shoshib-pishib uy ichiga kirgach, Gulnor chetlanib, devorga qisilib, sekingina «assalom» dedi. — E, gul qizim, shundamisan? Barakalla, oppoq qizim.— Boy bir zumgina Gulnorga kulib qaradi. So‘ng, uyning to‘riga o‘tdi, yana muloyim so‘zladi:— Birovning omonat narsasi bor edi, qizim, unutibman. Ancha yerdan qaytdim. Taxmonda ustiga sholcha tashlangan, og‘ir po‘lat sandiqni jaranglatib ochdi-da, bir nimani olib, tezgina cho‘ntagiga yashirdi, sandiqni yana qulfladi. Gulnor cholning chiqib ketishini qutib, devorga qisilgan holda turdi. U uyalgan edi. Chunki bir yildan buyon, onasining buyrug‘i bo‘yicha, boyga juda siyrak ko‘rinar va unga yaqin kelmaslikka tirishar edi. Lekin, boy uchrab qolsa, albatta, gapga solar edi. Hozir esa u bilan tanho uchrashganda, o‘zini qayoqqa olishni bilmay, sarosimada qoldi. — Oppoq qiz, kiyiming yomonku-a...— uy o‘rtasida to‘xtab dedi u,— nimaga Yormat menga arz qilmaydi? Onang qalay, kiyim-kechagi butmi? Uyalma, aytaver. Oppoq qiz, nega yuzingni burasan? Voy-voy, uyalma, tirikchiliklaring qalay, nima yetishmaydi? Manga aytmasalaring, kimga aytasanlar? Otalaringman Xo‘jayinning og‘zidan bunday g‘amxo‘rlik, mehribonlikni birinchi marta eshitgani uchun qiz juda hayron bo‘ldi, uyalibgina, ta’zim bilan javob berdi: — Tirikchiligimiz avval qanday bo‘lsa, hozir ham shunday. O‘zingiz bilsangiz kerak. — Qizim, man ko‘p surishtirmayman,— qizga bir qadam yaqinlashib dedi boy, — avvalgiday degin, mazasi yo‘q, degin. Yo‘q, endi albatta, durust bo‘ladi. Dadang qancha yildan beri manda ishlaydi. U kelganda san chaqaloqmiding yo onang qornidamiding? Ko‘p zamon o‘tdi. Qizim, dadang yahshi ishladi, yashirmayman. Ammo endi rohatini ko‘radi, endi sizlarni ro‘yobga chiqaraman,— boy, Gulnorga boshdan-oyoq razm solib, ko‘zlarini qisib, labini yalab qo‘ydi. Gulnorning yuzi uyatdan olovlangan bo‘lsa ham, dadasiga yaxshi turmush va’da qilgan xo‘jayinga nisbatan so‘zsiz bo‘zarib turishni odobsizlik deb bildi, yerga qarab dedi: — Yaxshiligingizni unutmaymiz...— Supurgini tashlab, teskari o‘girilib tokchalarni tozalashga urindi. — Beri kel, sanga bir nima ko‘rsataman,— sekingina dedi xo‘jayin. Gulnor hech nimaga tushunmasdan, qizarib mo‘ysafidga qaradi. Lekin turgan joyidan qimirlamadi. Boy haligi sandiqni ochib, oq lattaga o‘ralgan bir tugunchak oldi. — Beri kel, qizim!— qo‘li bilan imladi kulib. Qiz taraddudlanib, sekin-sekin uning yoniga bordi. Xo‘jayin tugunchakni ochib, deraza tomonga o‘tdi. — Ko‘rdingmi? Bu nima? Mana bu dur, mana bu marvarid. Mana bu yongan gavhar. Qolganlari — har xil toshlar, yoqut, zumrad. Mirzakarimboyning hovuchiga sig‘magan bu qimmatbaho bezaklar ko‘zni qamashtiradi. Oq, sarg‘ish dur va marvaridlar porillaydi, yoqutlar, gavharlar rang-barang yonadi. Hammasi bir-biridan go‘zal tovlanadi. Gulnor qiziqib tomosha qildi. — Mana bu durmi? Juda toza ekan. Nuri opamda ham bor-a? — Hammasi asl, qizim. Menda past narsa bo‘lmaydi,—dedi xo‘jayin, keyin qizga qarab, ko‘zini qisib kuldi.— Ol, bir shodani taqib ko‘r. Juda yarashadi... Bularning bari qizlarga, xotinlarga chiqarilgan. Ma, ol, taq...— deb Gulnorning hovuchiga to‘kdi. Qiz bezaklarni bir nafas hovuchida tutib, yorug‘ga solib, yana tomosha qildi. Lekin, birdan, onasining mozorini quchish uchun sovuqda qor kechib ketayotgan yetim, motamli Yo‘lchini esladi. Qo‘llari titradi, ko‘zlarini hasrat bosdi. — Yo‘q, men taqmayman, boy ota. Ko‘rdim, bo‘ldi-da, oling,—bezaklarni Mirzakarimboyga uzatdi. — Voy, tentak qiz, uyaldingmi?—U qarilikdan yoshi oqib, chetlari qizargan ko‘zlarini Gulnorga allaqanday hirs bilan tikdi va soqollarini qashib, so‘zladi.— Xo‘p, hozir taqmasang, cho‘ntakka sol, uyingga yashir, keyin taqarsan. — Nima deysiz?—hayron bo‘lib so‘radi qiz. — Nimaga ag‘rayasan, gul qizim? Buni man sanga berdim, ol, yashir! — Yo‘q, man sira taqqan emasman, boy ota! — dedi-da Gulnor orqasiga chekindi. Supurgini olib, chang‘itmaslik uchun, sekin-sekin supura boshladi. Mirzakarimboy: «ixtiyor sanda, qizim» degan gapni ikki-uch marta takrorlab, javohirotni qaygadir yashirdi va istar-istamas, sekin yurib chiqib ketdi. Gulnor uyni yig‘ishtirar ekan: «Boyning fe’li yaxshilanibdi, ilgari ziqna edi. Boyligi oshib-toshib ketdi, derdi dadam. Shuncha pulni, shuncha molni nima qilsin. Endi qarib, savob yo‘lini esga olibdi. Dadamga, Yo‘lchiga yaxshi qarasa, mayli-ya», deb o‘yladi. Haligi bezaklar uning ko‘z oldida yondi, ularni olmaganiga dam achindi, dam nimadandnr shubhalanib, yaxshi qildim — olmadim, deb o‘yladi. O‘ninchi bob I Hakimboyvachcha ko‘k chakmaniga o‘ralib, qimmatbaho qunduz telpakni boshiga yengil qo‘ndirib, atrofga nazar solmay, har vaqtdagi kabi, g‘urur bilan kelar edi. Mahallaga qayrilishda go‘yo uni kutib turgan kabi, ellik boshi Olimxon uchrab qoldi. U boyvachchaniig qo‘lini yumshoqqina qisdi. — Mulla Hakimjon, biznikiga marhamat qiling.— Xushovoz bilan dedi ellik boshi. — Rahmat, Olimxon aka. Man uyga boray.— Hakimboyvachcha taklifni oddiy manzirat deb bilgani uchun ketmoqchi bo‘ldi. — Yo‘q, boyvachcham,— ma’noli iljaydi ellik boshi,— ikki og‘iz so‘zim bor, tasaddug‘ingiz bo‘lay, marhamat qiling. Hakimboyvachcha yelkasini qisdi. Istar-istamas, Olimxonning ketidan yurdi, qorong‘i yo‘lakdagi katta narvondan boloxonaga chiqdi. Boloxona bo‘g‘ot tomli, tishdan ko‘rimsizgina bo‘lsa ham, ichi bejirim — qadimcha edi. Shipi sharqcha naqshdor uy, naqshlar eskirib, rangi xiralangan, lekin hali diqqatni tortarlik holda. Tokchalar qadimcha — ganchdan ishlangan qat-qat katakchadardan iborat. Uyning to‘riga eskiroq gilam, quyi tomoniga qip-qizil yangi namat solingan. Tancha atrofida yangi ko‘rpachalar. Hakimboyvachcha tanchaga o‘tirib, orqasidagi yostiqqa suyandi. Ellik boshi mayin to‘qilgan chakmanini yechdi, tuxumday silliq va oppoq sallasini olib qoziqqa ildi. Dasturxon olib chiqish uchun shoshib-pishib hovliga tushib ketdi. Olimxon, zamonasiga muvofiq, oliftanamo, yoshiga qaraganda, chiroyli, silliq kishi edi. Yoshi oltmishga yaqinlashgan bo‘lsa ham, odamlar ellikdan ortiq bera olmaydi. Ancha oq tushgan soqollarini, mo‘ylovlarini muntazam qirdirib, tarab, silab yuradi. Har vaqt yaxshigina, ixchamgina kiyinadi. Barmoqlariga toshi yirik uzuklar taqadi. Soati ham bor, odamlar bilan gaplashganda, ko‘kragida osilib turgan kumush zanjirni aksar vaqt o‘ynab qo‘yadi. Lekin Olimxonning muayyan kasbi-kori yo‘q. Bir vaqtlar mayda savdo bilan mashg‘ul bo‘lgan esa-da, ko‘pdan buyon biron ish olib borganini hech kim bilmaydi. Olimxon bekor yurib tirikchilik qilishning ham yaxshi yashashning yo‘lini topgan odamlardan. U juda quv, mo‘ltoni odam. Pul qarz olib, yeb ketish, qalbaki hujjatlar yasash, soddadil odamlarning hovli-joylarini o‘ziga qaratish singari harom ishlarning piri edi. Ayniqsa, mahallaga ellik boshi bo‘lgandan keyin, mansabidai foydalanib, haliginday ishlarni avjga mindirdi. U o‘n ikki yildan beri ellik boshilikdan tushmaydi. Mahalla fuqarolari u muttahamdan shikoyatlanib, qozixona va boshqa mahkamalarga arizalar topshirishlariga qaramay, xar saylovdan Olimxon sip-silliq chiqadi. Chunki mahallaning katta-kichik boylari, imomi, ulamosi bilan, xususan Mirzakarimboy bilan apoq-chapoq edi. Vaqti kelganda bular uni qo‘ltiqlashadi. Olimxonning «fazilatlari» sanoqsiz: u, ellik boshi bo‘lgani uchun, hamma to‘y, ma’rakalarga burnini tiqadi, mahallaning odamlari orasida yuz bergan har xil janjal va talashuvlarga boshi bilan kirib ketadi, bir janjalni bostirib, ikkinchi janjalni o‘zi qo‘zg‘aydi. Bunday vaqtlarda u haq tomonni emas, qay tomon obro‘liroq bo‘lsa, porani ko‘proq bersa, uni mudofaa etadi. Yerli-suvli puldor odam vafot qilsa, uning vorislarini bir-biri bilan jiqqamusht qiladi. Keyin loyqa suvda baliq tutib, o‘ziga katta hissani qo‘poradi. Boylar bilan qish-yoz gap-gashtak yeydi. Lekin o‘zi hech vaqt gap bermaydi... Hakimboyvachcha yolg‘iz qolarkan, uning ma’lum va chala ma’lum kirdikorini bir-bir xotirdan kechirdi, uning epchilligiga qoyil bo‘ldi. Lekin boloxonaga da’vat etilishidan shubhalandi: «Ehtiyot bo‘lishim kerak. Yana bir hiyla-nayrang to‘qiganga o‘xshaydi. Mandan maslahat so‘raydimi? Lekin, ish har qancha chatoq bo‘lmasin, u birovdan yo‘l-yo‘riq so‘ramasdi. Qaydam. Pul so‘rasa, albatta yo‘q deyman». Olimxon meva-cheva bilan to‘la bir patnis olib chiqdi. So‘ng g‘izillab tushib, shaqillab qaynagan samovarni keltirdi, choyni quydi. Yeb-ichib o‘tirishni, odatdagicha, xushomadgo‘ylik bilan taklif qildi. Boyvachcha danakday nonni og‘ziga tashlab, vaqti ziqligini bildirmoqchi bo‘ldi: — Olimxon aka, so‘zlang... — Suhbatingizga orzumand edik, shoshmang. Marhamat qiling,— dasturxonga ishorat qildi Olimxon. Keyin urush xabardari to‘g‘risida, shoshmay-pishmay so‘z ochdi. Eshitgan xabarlarini jabhaga borib kelgan odam kabi qat’iy gapira boshladi. Dushmanning to‘plari, aeroplanlari, «aqlga sig‘maydigan» boshqa hunarlari haqida lof qildi. Hakimboyvachcha, urush xabarlariga har vaqg qiziqqanlikdan, diqqat bilan tingladi. So‘ngra, o‘zi ham gapirdi. Rus, tatar, yahudiy savdogarlaridan bu kun eshitgan ko‘ngilsiz voqealarni, podshoh hukumatining ahvoli ancha tang ekanini to‘kib soldi. Lekin ikkisi ham bu xabarlarning noto‘g‘ri ekanini o‘z bilganlaricha isbot qilishga tirishdi. Har ikkisi podshohga va askarlarga Ollodan madad tiladi. Yarim soatdan ortiqroq cho‘zilgan bu qizg‘in va zeriktirmovchi suhbatdan so‘ng, Hakimboyvachcha sabrsizlanganini bildirdi. Ellik boshi bir minut qadar sukut qilib, haligi «ikki og‘iz» so‘zini qay turda boshlashni o‘yladi-da, jilmayib qo‘ydi. — Mudla Hakim, bir nozik ish bor. Lekin xayrli ish. Bu ishga qadam qo‘ymasdan ilgari bir karra sizning oldingizdan o‘tish, ra’yingizni bilishga to‘g‘ri keladi. Inshoollo, siz yolg‘iz fikr berish emas, balki quvona-quvona bu ishga o‘zingiz boshchi bo‘larsiz... — Gapiravering, yaxshi ishga belim bog‘liq,— dedi Hakimboyvachcha, kumush portsigaridan papiros olib, labiga qistirdi, Olimxonga ham tutdi. So‘ng, shubhali bir boqish bilan unga tikildi. — Ma’lumki, mulla Hakim, erkakni qaridi, keksaydi deb bo‘lmaydi. Chunki halloq olam o‘z qudrat qalami bilan erkakni asl, puxta yaratgan. Erkakning jismidagi javhar tugamaydi...— Olimxon papirosni yoshlar kabi olifta qistirib, tutatib, so‘zini davom ettirdi: — So‘zim to‘g‘rimi? Mehribon onangizning o‘lganlariga mana to‘rt oyga yaqinlashdi. Boy otamni uylantirish kerak. U kishining yoshlari ancha ulg‘aygan bo‘lsa ham, lekin hali juda tetiklar. U kishining yuragi hali yigit yuragiday. Man buni juda yaxshi bilaman, u kishi hali ishdan qo‘l uzganlari yo‘q, xushchaqchaq suhbatni yahshi ko‘radilar, yor-do‘stlarinikiga boradilar. Bu narsa ko‘rsatadiki, Mirzakarim otam dunyo lazzatini yaxshi tushunadilar, yana ko‘p vaqt bu lazzatdan bahramand bo‘lishni istaydilar. Modomiki ahvol shunday ekan, u qishining orzulariga quloq solishimiz kerak bo‘ladi. Maqsadim shuki, siz — katta o‘g‘illari do‘stlaridan man, ikkimiz bosh qo‘shib uylantirsak... Bu juda shirin ish bo‘lar edi-da...— Ellik boshi jilmayib mo‘ylovini juda ohista siladi, Hakimboyvachchadan javob kutdi. — Durust,— beparvolik bilan javob berdi Hakim,— men o‘zim ham o‘ylab yurar edim. Dadamga tahorat suvi beradigan, erta-kech holidan habar oladigan bir mo‘min-ma’qul zaifa topilsa, yaxshi bo‘ladi. Olimjon aka, siz bu xususda dadam bilan gaplashdingizmi? Yo do‘stingizga o‘zingizcha g‘amxo‘rlik qilasizmi? Ellik boshi boyvachchaga choy quyib berdi, o‘zi tishi bilan no‘xotdek qandni ushatib olib, bir qultum choy ichdi, so‘ngra shoshmasdan gapirdi. —Dastlab bu gapni dadangiz o‘zlari o‘rtaga otdilar. Bundan bir hafta ilgari uzoq gaplashgan edik. Man sizni xoliroq joyda uchrata olmadim. Xayr, ezgulikning kechi yo‘q. Ammo, mulla Hakim, man hali dedim-ku, boy otamning ko‘ngli yosh. Ko‘ngilni yana yosh qilmoqchilar, tushundingizmi? Tahorat suvi beruvchi ayolni og‘izga olmang, inim. Hakimboyvachcha patnisni chertib, boshini chayqab, bir lahza sukutdan so‘ng dedi: — Yosh xotin olmoqchi deng? Qiziq! — Dadangizning orzulari bundan ham baland. U kishi yel o‘pmagan gulni uzmoqchilar, nima deysiz? Ammo boy otamga yarashadi. Man u kishining ko‘ngliga qoyil qoldim. O‘tar dunyoda zavq-safo g‘animat, ayniqsa dadangizga yarashadi.— Olimxon birdan tovushini sirli ravishda pasaytirdi. — Sizdan yashirmayman, dadangiz qizga uylanmoqchilar! Boyvachcha, ota orzusiga himmat kamarini bog‘layvering... Hakimboyvachchaning ko‘zlari hayratdan ola-kula bo‘lib ketdi: — Qiz, shu gaplarning bari rostmi? Tavba! — Hey-hey-hey,— ellik boshi kulib, ko‘zlarini artdi,— ignaning uchiday yolg‘oni yo‘q, quling bo‘lay, boyvachcha. Men sizga tilmochlik qilyapman. Hatto, «kuyov yigit» o‘zlariga munosib bir qizchani ham ishorat qildilar, o‘hu, gap ko‘p. Dadangizning tabiatini bilmas ekansiz-a?... — Kimning qizi ekan u onamiz?—dedi asabiylanib Hakimboyvachcha. — Yonbag‘ringizdagi Yormatning qizi!— beparvolik bilan javob berdi ellik boshi. — A? Tushmi, o‘ngmi? Nima deyapsiz o‘zingiz? To‘g‘risi, hech xotirga kelmagan gaplar.— Boyvachchaning rangi bir oz oqardi, ko‘zlari asabiy ravishda qisildi, papirosni ustma-ust tortib, ancha vaqt jim qoldi, so‘ng dag‘allik bilan dedi: — Boshqa qiz... topilmaydimi? — Dadangiz bu to‘g‘rida shunday bir mulohaza yurgizdilar: o‘z qo‘limizda o‘sgan mo‘min-ma’qul, sinashta qiz, sirimizga oshna... Ammo, menimcha, ko‘z oldilarida olovday yonib yurgan chiroyli qiz bo‘lsa kerak u, ko‘ngil u qizga andak moyildak ko‘rinadi. Man shunday sezdim. Chiroyli qiz — oftobday ko‘ngilni yondiradi. Chiroyli qiz — ko‘zning nuriga nur qo‘shadi. Qiz zoti — qizil olma: suvda balqib-qalqib kelayotgan qizil olmani ko‘rsangiz, cho‘kib ketishni unutib, qo‘lingizni cho‘zasiz unga... Boyvachcha, nima deysiz? Yormatning qizini dadangizga qo‘shsak, naq uzukka qo‘yilgan asl toshday o‘z joyiga tushadimi? Hakimboyvachcha indamadi. Olimxonga qaramasdan, boshini quyi solib, bu kutilmagan voqeani o‘yladi. Dadasidan ranjidi. Ayniqsa, Gulnorga ko‘z tikkani uchun achchiqlandi. Gap-gashtaklarda, o‘tirishlarda kitobxonlik qilgan jo‘ralari orasida «shirin suxan»lik bilan tanilgan Olimxon sayrayverdi. U Mirzakarimboyning tabiati haqida, chol kishi uchun qizga uylanishning foydalarini, qiz husni, uning lazzatlari, zavqi haqida lablarini yalab ishtaha bilan uzoq gapirdi. Uning qiz maqtovlariga Hakimboyvachcha, nihoyat, chiday olmay, o‘rnidan sachrab turdi. — Xo‘p, man ketdim. — Mulla Hakimboy, otangiz bu ishga jazm qilganlar. Bir xizmatkorning qizini dadangizdan ayaysizmi? Siz aqlli yigitsiz, sizga o‘rgatish qiyin, lekin aytayin, dadangizning orzusini qoniqtirish — sizga farz. O‘g‘il, qanday bo‘lmasin, otaning quli bo‘ladi.— Ellik boshi boyvachchaning oldini to‘sdi. — Xo‘sh, man nima kilaman?— yerga qarab so‘radi boyvachcha. — Sizga shunday vazifa yuklanadi: ukangizga, singlingizga, xo‘sh, yana kim bor, shularga ohista tushuntirasiz, ya’ni ular Mirzakarimboy otamga araz qilmasinlar, mana shu. To‘y boshi albatta, men o‘zim... Hakimboyvachcha «yo‘q» ham demadi, «xo‘p» ham demadi. Olimxon bilan sovuqqina xayrlashib, uyga jo‘nadi. U hovlida o‘ynab yurgan va «dada!» deb har yoqdan yugurishgan bolalariga nazar solmay, to‘g‘ri o‘z uyiga — yangi, ko‘rkam, ichlari havo rang bo‘yoq bilan bo‘yalgan va har xil qimmatli buyumlar, asboblar bilan yasatilgan uyga kirdi. Uy juda sovuq bo‘lsa ham, tanchaga o‘tirmadi. Hech vaqt foydalanilmaydigan, lekin savlat uchun qo‘yilgan yangi va kunguralari kumushday yarqiragan katta karavotga o‘zini tashladi. Uzoq vaqt o‘ylab yotdi. Dadasining uylanishiga qarshi turish uchun hech qanday asos topa olmadi. Chunki dadasi o‘z so‘zli, vaqti qelganda har qanday monelikni yakson qiluvchi zabardast keksa bo‘lganidan, uning qizga uylanishiga to‘siqlik qilish mumkin emasligini angladi. Ammo Gulnorga uylanishi boyvachchaning yuragini tirnadi. Chunki Hakimboyvachcha ko‘ngli bilan bo‘lmasa-da, erkak orzusi, hirsi bilan Gulnorga moyil edi. Gulnorning bo‘yi o‘sib, ko‘kragi to‘lishib, butun gavdasi qizlik latofati bilan yashnagan chog‘da boyvachcha uni ko‘z tagiga olib qo‘ygan edi. Lekin Gulnorga uylanish to‘g‘risida dastlab taraddudda qoldi. Birinchidan, bola-chaqali odam xotin ustiga xotin olsa, uyda har kun janjal-suron bo‘lishi shubhasiz; ikki xotinning qovoq-dimog‘iga qarab janjallariga qozi bo‘lib, boshim qotadi, deb qo‘rqqan edi. Ikkinchidan, bir xizmatkorning qiziga uylanishni — qiz qancha chiroyli bo‘lmasin — O‘z g‘ururi, o‘z obro‘si uchun katta nuqson deb bilar edi. Chunki Hakimboyvachcha o‘z g‘ururi — obro‘siga birovning oz-moz til tegizishini ko‘tarmas edi. Lekin keyinchalik u bir qat’iy fikrga kelgan ediki, buning silliqli va illatsizligiga sira shak-shubha qilmas edi. U shunday qarorga kelgan: Farg‘ona shaharlaridan biriga, masalan, o‘zi ko‘proq qatnaydigan Qo‘qonga biron ish bahonasi bilan Yormatning butun oilasini ko‘chiradi. Keyin o‘zi borib, Yormatga kuyov bo‘ladi. Qo‘qonda bir xotin, Toshkentda bir xotin. Ular bir-birlarining yuzlarini ko‘rmaydilar. Janjal-suron yo‘q. Bu uylanishdan birinchi xotini va boshqalar sira xabardor bo‘lmasligi ham mumkin. O‘zi dam Toshkentda, dam Qo‘qonda yashayveradi. Qo‘qonda, Hakimboyvachcha xizmatkorning qizini olibdi, degan gap-so‘z ham bo‘lmas. Boyvachcha mana shu rejani amalga oshirish uchun jiddiy kirishmoqchi bo‘lgan pallada onasi o‘lib, yana bahorga qadar sabr qilishga majbur bo‘lgan edi. Hakimboyvachcha hozir bu rejasini xo‘p o‘ylab ko‘rdi. Buni shu kunlarda yuzaga chiqarish mumkin bo‘lsa-da, oqibati xunuk ko‘rindi. Dadasi ko‘z tikkan qizni qochirish, unga uylanish ikkinchi marta ota yuzini ko‘rmaslik bilan baravar edi. Hakimboyvachcha bu masalada o‘zining uzoq vaqt taradduddanganiga, nihoyat, fursatni qochirganiga afsuslandi. Ortiq chora yo‘q edi. U istar-istamas, Gulnordan voz kechdi. Uning xotini Tursunoy tuxum bilan qovirilgan moyli qo‘y go‘shtini bir xitoy laganda keltirib, sandal ustiga qo‘ydi: «Turing, sovib qolmasin», dedi. Hakimboyvachcha xo‘rsinib o‘rnidan turdi. Ovqatdan bir oz yedi-da, laganni chetga surib qo‘ydi. — Salim keldimi?—dedi xotiniga. — Shavkat yo‘taladi; doktorgami, tabibgami ketdilar,— dedi xotini. — Kelsa unga ayt, albatta menga uchrasin!— dedi-da, sovuqdan uvushgan badanini tanchaga tiqib yotdi. * * * Salimboyvachcha akasini har kungidan jiddiyroq va xafaroq ko‘rdi. Yer to‘g‘risida bir chatoq odam bidan sudlashib yurgan edi, sud ishni buning zarariga hukm qilganmikan, deb o‘yladi. — Nima bo‘ldi, xafa ko‘rinasiz?— G‘amxo‘rlik bilan so‘radi Salimboyvachcha. — Dadam uylanarmish, nima deysan?—shartta javob berdi Hakimboyvachcha. — Muncha tez? Oyimning hayit-ma’rakasi o‘tmasdan! Hakimboyvachcha qo‘lini silkidi. — O‘ldi ketdi. Joyi jannatda bo‘lsin,— dedi u,— men ellik boshi bilan gaplashdim. Chol unga hamma sirini aytipti. — Xo‘p... Qidirsin. Ozoda, saranjom-sarishta, befarzand, xo‘sh, yoshi ulg‘aygan bir ayol topilsa mayli... Hakimboyvachcha ukasiga qarab kinoya bilan kuldi, boshini ma’noli qimirlatib sukutga ketdi. — Nima? Yosh xotin olmoqchimi? Tavba!—Salimboyvachcha ko‘zlarini olaytirib sabrsizlik bilan gapirdi.— Bu teng odamlar uyda namoz bilan, tasbeh bilan ovora. Salimboyvachcha achchiqlanib, yuzini teskari burdi. — Salim, hali dadam tetik emish,— yotig‘i bilan tushuntirishga tirishdi Hakimboyvachcha,— qartaygan choqda aysh-ishrat surmoqchi emish. Xo‘sh, biz nimaga to‘siq bo‘lamiz? Bilasan-ku dadamning fe’lini, uning fikrini birov kesa oladimi? Hovliqma, uka, man sani maslahat uchun chaqirdim.— Yana xo‘mrayibroq, ovozini pasaytirib dedi,— u yog‘ini so‘rasang, aytaymi, dadam Yormatga kuyov bo‘lmoqchi! Gulnorga uylanmoqchi!.. Salimboyvachcha o‘rnidan irg‘ib tushdi. Jahldan tanchaga bir musht urib, tancha ustida turgan katta lampani qulatay dedi. So‘zlashga tili qotgan kabi, ancha vaqtgacha akasiga baqrayib qoldi, kipriklari qo‘rquvdan, g‘azabdan asabiy pirilladi. — Nimaga titraysan?—dedi vazminlik bilan Hakim.— Ota rizosi Ollo rizosi. Dadam qiz olmoqchi ekan, olsin. Gulnorni olmoqchi ekan, olsin. Uka, biz to‘siq bo‘lmaydik, cholning dili og‘rimasin... — Qo‘limizda cho‘ri bo‘lib o‘sgan qiz sizga, manga ona bo‘lsin, oilaning boshiga chiqsin. Isqirt Yormat bizga bobo bo‘lsin!—dedi baqirib Salimboyvachcha. — Sekin! Sekin gapir!—Hakimboyvachcha labini tishladi,— xotinlar eshitsa, gap-so‘z chuvaladi. Xo‘p, Gulnorga uylanmasa, boshqa bir kambag‘alning qiziga uylanadi-da. Har qancha boy bo‘lmasin oldi-keti to‘la nabira bo‘lgan cholga durust oila qiz beradimi? — Qizmi, juvonmi, Gulnormi — baribir, man dadamning yosh xotin olishini xohlamayman,— dedi Salim, o‘rnidan turib, uy ichida asabiy yura boshladi. So‘ng, tancha ustida yotgan papirosidan olib, gugurt chaqishga sabri yetmay, qoshini kuydirib lampadan tutatdi va akasining naq boshida turib so‘zlab ketdi: — Nimaga kuyaman, aka, bilasizmi? Yosh xotin shartta-shartta tug‘averadi. Bir vaqt kelib, dadamning kuni yetsa, Gulnorning churvaqalari bosh ko‘taradi. Ularga himoyachilar topiladi. Yaxlit davlat, bilmadim, necha bo‘lakka bo‘linadi. Sag‘ir-kabirlarga ajratilsa, tog‘ ham uvoqlanadi. Shunday kilib, Mirzakarimboy xonadonidan baraka uchadi. Siz bu narsalarni o‘ylamaysiz shekilli... Ukasining mantiqi qarshisida Hakimboyvachcha ham esankirab qoldi. U hali ko‘proq boshqa xayollar bilan bosh qotirib, bu tomonlarga ahamiyat bermagan, to‘g‘risi, esga keltirmagan edi. Chunki uning qo‘li «uzun» edi, davlatning bir qismini dadasidan, ukasidan yashirin ishlatib, xolis o‘ziga qarashli katta bir boylik orttirgan edi. Lekin bunga qaramasdan, hozir uning ko‘z oldidan bir qator go‘daklar, o‘gay ukalar o‘ta boshladi. U boshini qo‘llari orasiga olib, jim o‘tirdi. Nihoyat, charchaganday, bir uh tortdi-da, sekin gapirdi: — Bir iloj top. Six ham kuymasin, kabob ham.— Salimboyvachcha javob bermadi. Uning harakatlari notinch... jahldan barmoqlarini tishlab, dadasining, Yormat va Gulnorning sha’niga bir-biridan achchiq, o‘tkir so‘zlarni o‘z-o‘zicha ming‘irlayverdi. — Behuda yonma, uka, bir aql top! Salimboyvachcha akasining yoniga tiz cho‘kdi, bo‘g‘ilib shivirladi: — Munga nima deysiz?.. Uylanmasdan ilgari dadam hamma mavjud dastmoyani, butun yer-suvni va boshqa mulklarni bizga hujjat qilib berib, muhr bilan mustahkamlasa... Boshqa narsa kerak emas. Keyin kimni olsa olsin, hech ishim yo‘q. Hakimboyvachcha yalt etib ukasiga qaradi. Yengillangan kabi ko‘kragini ko‘tarib xo‘rsindi-da, mo‘ylabi orasidan jilmayib: — Juda soz. Ko‘p odamlar shunday qilishadi. Lekin cholga og‘ir botmasmikan?— dedi. — Yo‘q, sira xafa bo‘lmaydi,— dedi Salim,— dadam boylikni biz uchun topgan. Gulnorga uylanishni jazm qilgan bo‘lsa, bu talabimizni rad qilmaydi. Bu shartga ko‘nmasa men tamom noroziman...— qo‘lini keskin silkidi Salim. — Norozi bo‘lishdan nima foyda? Dadangdan kechasanmi? U xohlagan ishini qilaveradi. Haligi fikring soz. Man ertaga ellik boshi orqali dadamga bildiraman. Javobi qanday bo‘ladi. Buni ayta olmayman... Har holda ko‘ndirishga harakat qilaman. Uka, man uch-to‘rt kundan keyin Farg‘onaga jo‘nayman. Lekin san cholning ko‘nglini zarracha og‘ritma, durustmi? Salimboyvachcha akasining bunday «bo‘shang»ligiga g‘azablanib, uni koyimoqchi bo‘lgan paytda, eshik ochilib, Tantiboyvachcha kirib keldi. Ikki og‘a-ini bir qadar sarosimaga tushib, o‘rinlaridan turishdi. — Suhbatlaringni buzdim shekilli, salomatmisizlar?—Tantiboyvachcha ko‘rishib, og‘ir po‘stini bilan sandalga cho‘kdi. Aka-ukaning basharasiga razm solib, kinoya bilan dedi: — Ko‘zlaringiz bejo, nima bo‘ldi, tinchlikmi? — Tinchlik, tinchlik...— aka-uka birdan javob berishdi. — Man sizlarga xushxabar keltirdim,— taltayib kulib dedi Tantiboyvachcha,— xudo jiyaningiz Mirobidga o‘g‘il berdi, sevinchi cho‘zinglar! — O‘ho‘, juda yaxshi. Muborak bo‘lsin nabira! — O‘n olti yoshda Mirobid o‘g‘il ko‘rdi-a. Tavba! — Kichkina ota! — Biz yigitcha — bobo bo‘laylik,— xaxolab kuldi Tantiboyvachcha. — Dadam,— kinoya bilan kulib dedi Salimboyvachcha,— mana evarali bo‘ldi. Katta to‘y qilib bersin endi... Hakimboyvachcha labini tishlab, ukasiga ma’noli qarab qo‘ydi... II Ikki ovsin — Tursunoy bilan Sharofatxon — birga o‘tirib, «hasratlashar» edi. Erlari Hakim va Salimboyvachchalarning uch kundan buyon qovoq-dimog‘lari osilganining sababini bu kun bilishdi. Qaynatalari Gulnorga uylanish niyati ular uchun katta motam bo‘ldi. Chunki ular katta og‘iz, kutuvchi, butun ro‘zg‘or, mol-mulkka o‘zini yagona xo‘jayin hisoblagan, o‘ziga izzat va hurmatni benihoyat talab qilgan qaynanadan yaqinda qutulib, uy ichida o‘zlarini endi bir daraja mustaqil seza boshlagan edilar. Qaynataning qayta uylanishi yodlariga kelmagan edi ham. To‘satdan cholning Gulnorga uylanish orzusi ularning kapalagini uchirdi. Ikki ovsin, oralaridagi dushmanlikni hozircha yig‘ishtirib, kutilmagan falokatni o‘ylay boshladi. Ularning yuragiga motam solgan «falokat» mana shu vahimadan iborat ekanligi suhbat vaqtida aniqlandi: Gulnor cho‘ri qiz. Bizlarning otalarimiz kim? Toshkentning eng ovozali boyi. Cho‘ri qiz bizga qaynana bo‘ladimi?! Gulnor cho‘ri bo‘lsa ham, juda chiroyli qiz. Shuning uchun chol uni qadrlaydi. Yosh, chiroyli xotinga yoqish, uning ko‘nglini ko‘tarish uchun, uni hammamizning boshimizga o‘tqazib qo‘yadi. Keyin Gulnorga xudo berdi, u erka-arzanda xotin bo‘lib, eriga suyalib, ko‘ngliga nima kelsa, shuni qiladi, bizni har narsadan chetga qoqadi, balki boshimizda yong‘oq chaqadi. Kambag‘alning qizi ochko‘z, molparast bo‘lmasdan iloji yo‘q. Uydagi hamma asil buyumlarni o‘zi egallab oladi, biz unda nima qilamiz? Qaynatamizga qarshi «churq» etib og‘iz ocholmaymiz, erlarimiz bo‘lsa ota ko‘rsatgan izdan chiqishmaydi... Agar chol bironta qari xotinga uylansa edi, ikkalamiz «ittifoq» yasab, uni yumaloq yostiq qilib chetga otar edik... Bu falokatga to‘siqlik qilishdan ojiz bulgan ikki ovsin shu kayfiyatda hasratlashar ekan, darvoza yoqdan Nurining yig‘isi eshitildi. Ular shoshib-pishib o‘rinlaridan turishdi-da, qayinsingilni qarshi olish uchun hovliga tushishdi. Onasi o‘lgandan beri Nuri tez-tez kelib turar edi. Ona o‘limiga dastdab chiday olmagan kabi ko‘ringan Nuri, sekin-sekin taqdirga tan bergan, hatto avvalgiday bir gapirib, o‘n kuladigan bir holga kelgan esa-da, har kelishda eshikdan baqirib kirar edi. Chunki qo‘ni-qo‘shnilar: «falonchining qizi bemehr ekan» deb ayblashlari mumkin!.. Shuning uchun u har gal uyda, yo ayvonda cho‘qqayib, istar-istamas, yig‘i berar, ya’ni dastro‘molni yuziga tutib, ko‘zidan qatra yosh chiqmasa ham, onasining sha’niga bulbulday aytib «yig‘lar» edi. Tursunoy va Sharofatxon qaynananing o‘limiga ichidan g‘oyat sevingan bo‘lsalar ham, sir boy bermaslik uchun va Nuridan qo‘rqqanlari uchun, ovozlariga cho‘ziq, qalbaki motam ohangi berib, bosh yig‘ichiga jo‘r bulishar edi. Bu kun ham naq shunday qilindi. Yig‘idan so‘ng ikki ovsin darrov Nurini o‘rtaga olib, shivir-shivir bilan «falokat»ni tushuntira boshladi. Nuri bu voqeaning uchini eshitgan hamon bezgakday qaltirab ketdi, ko‘zlari jinni ko‘ziday qo‘rqinchli bir g‘azab bilan olaydi. Hatto kelinlarni qo‘rquv bosdi. Nurini sekingina xoli uyga olib kirishdi. — Gulnor qani?— yulinib baqirdi Nuri.— Hozir bo‘g‘ib o‘ldiraman!.. Tursunoy bilan Sharofatning rangi bo‘zday oqardi. Chunki erlari bu sirni hozircha zinhor og‘izdan chiqarmaslikka buyurishgan edi. Endi ular bir-biriga gal bermas, Nurini avrashga, yupatishga harakat qilishdi. — G‘avg‘o ko‘tarmang, dadam xafa bo‘ladi, yotig‘i bilan ish qiling! Akalaringiz kelganda ularning oyoqlariga yiqilib yig‘lang, bizlardan eshitganingizni bildirmang, durustmi? Dadamga munosib xotinni men o‘zim topaman, deng... Nuri mast jinniday betoqatlanib, kunni o‘tkazdi. Kechqurun Salimboyvachcha do‘kondan qaytgach, Nuri, kelinoyilari o‘rgatgandek akasining oyog‘ini quchib yig‘ladi. Salimboyvachcha singlisini turg‘izib, tanchaga o‘tqazdi. Lekin titrab-qaqshab gapirdi: — Eshitdingmi? Man sandan battar kuyaman. Lekin foydasi yo‘q, Nurioy! Biz hammamiz dadamizning qulimiz. Man sanga, to‘yga aralash, bosh bo‘l demayman... Lekin og‘zingni yum! Nima bo‘lsa ko‘rarmiz. — Qanday ota u?—qichqirdi Nuri,— oyimning tuprog‘i sovumasdan, cho‘ri qizga uylanadimi? Kimsan Mirzakarimboy, tagi past, qashshoq qizga uylansa men qanday chidayman! Iflos cho‘ri qiz uyimizga boshliq bo‘ladimi?! Bilaman, juvonmarg Gulnor o‘zi qoshini qoqqan, ko‘zini uchirgan, shunday qilib dadamni yo‘ldan ozdirgan. Salimboyvachcha istehzo bilan kuldi, zo‘r bilan Nurining ovozini o‘chirdi. So‘ngra imo bilan xotinini uydan chiqardi-da, mol-mulkii hozirdan o‘zlariga o‘tkazib olish to‘g‘risidagi u kungi fikrni tushuntira boshladi... Ikkinchi kun ertalab Nuri akalari kabi bo‘shanglik qilishni istamay, mahalladan bir kampirni topib, unga bosh-oyoq kiyim berish va’dasi bilan zo‘r folbinga boshlab borishni so‘radi. Kampir paranjini boshga ilib Nurini mashhur «qo‘ng‘iroq» folbinga (ba’zilar «rost folbin» ham deyishadi) surgadi. Sho‘rtepa mahallasidan o‘tib, jarlikka tushdi. Objuvoz, tegirmonlarning yuqorisida, yeri sho‘rxok, devorlari buzuq-yoriq bir hovliga kirishdi. Hovli o‘rtasida chirik gavdasi o‘raday o‘pirilgan, qari bahaybat bir tup tol. Uning tarvaqaylangan qo‘pol, yalang‘och shoxlari hovlining u burchagidan bu burchagiga yetadi. Ularga qo‘nib o‘ynagan qarg‘alar, bir nimadan cho‘chigan kabi, ayanchli tovush bilan qag‘illashadi... Nuri oldinroq yurib, sahni yalang‘och, eni bir bo‘yra qadar ayvonga yaqinlashgach, tuproqqa qorishib yotgan katta, paxmoq kuchuk zanjirini shaldiratib o‘rnidan turdi. Nuri cho‘chib orqaga qochdi. Lekin, kuchuk keskin bir «hov» bilan jim bo‘ldi, yalqovlanib yana yotdi. Nurini naq mozoristonda yolg‘iz qolgan kabi bir vahima bosdi, rangi o‘chib, kampirning pinjiga tiqildi, shubha va qo‘rquv bilan atrofga qarab-qarab qo‘ydi. Ayvoncha bilan bir qatorda, qo‘rg‘on kabi baland, haybatli, lekin juda eski paxsa uyning is bosgan, qora eshigi jimgina ochildi, ostonada mudhish bir maxluq paydo bo‘ldi: bu folbin edi. Uning yoshini tayin qilish qiyin, qaddi u qadar egilmagan, lekin skelet kabi nuqul suyakdan iborat bo‘lgan kichkina xotin, burushiqtirish yuzi — olqindi sovun; chuqur, ichiga botgan munchoqday ko‘zdarida dahshatli qora olov yongan kabi... boshida qora ro‘molcha... Chirkin, kir sochlari haligi kuchukning yungi tusida va o‘shanday dag‘al, qalin, uzun, cho‘pday ingichka suyak barmoqlari bilan eshik halqasini ushlab, Nuriga ancha vaqt baqrayib qaragandan keyin, ko‘ylak etagini yerda sudrab, ikki qadam oldinga yurdi. Nuri uning oldiga borishga qo‘rqib, uzoqroqdan og‘zaki so‘rashdi. Kampir esa, go‘yo u folbin bilan egachi-singil kabi, quchoqlashib ko‘rishdi. Nuri shoshib maqsadini anglatdi. So‘ngra, o‘z kampiriga suqulib, folbin orqasidan uyga kirdi. Uy zindon singari qorong‘i va sovuq, uyda nima borligini g‘ira-shira ko‘rish ham ancha qiyin. Folbin uy burchagida oqarib ko‘ringan chodir ichida yo‘qoldi. Bir ozdan so‘ng u yerdan uning xasta tovushi chiqdi: «Eshikni yopinglar, muakkirlarim yorug‘dan qo‘rqadi...» Eshik yopilgandan keyin qorong‘ilik dahshatli ravishda quyuqlashdi. Nuri turtina-turtina chodir tomonga borib, o‘tirishga tirishdi. Qo‘rquvdanmi, qorong‘idanmi uning nafasi tiqildi... Nogoh burchakdan qo‘ng‘iroqli chirmanda guldurab ketdi. Nuri bir seskanib chushdi, ko‘zlarini yumdi. Chirmanda bo‘g‘iq gumburlaydi. Qo‘ng‘iroqlarning jarangidan vahima uchadi. Go‘yo chirmandani odam chalmaydi. Qorong‘i kechada mudhish jar yoqasida dev chaladi. Oyoqlariga, qo‘llariga qo‘ng‘iroq taqqan qo‘rqinchli ajinalar raqs etadi! Bu mudhish mash’um bazmga haligi yalmog‘iz folbinning xasta ovoz bilan vaysashi qo‘shildi: «Yo Sulton! Yo chilton! Hu-hu-hu!..» Folbin uzoq vaysadi. Jinlarga yalindi-yolvordi, odam kulgisiga o‘xshamagan bir yo‘sinda qiyqirib kuldi... Nuri o‘zini chinakam jinxonada his qildi, atrofini go‘yo jinlar o‘radi, boshi aylanib, sovuq ter bosib, ko‘zlari yumila bordi... Kampirning: «Turing, Nurioy!» degan tovushini eshitar-eshitmas qoqila-suqila o‘zini eshikka otdi. Og‘ir, qo‘rqinchli tushdan qutulgan kabi, horg‘in «uh» tortdi, lekin quloqlaridan haligi jin bazmining guvillashi ketmagan edi. Bir ozdan so‘ng folbin eshikka chiqib, ularning, ya’ni Gulnor bilan Mirzakarimboyning «dillarini bog‘lagan ipni» jinlar uzganligini yamlanib-yamlanib so‘zladi. So‘ngra, yakkam-dukkam iflos tishlarini yashirgan og‘zini katta ochib esnadi, go‘yo uning butun badburush yuzini og‘iz qopladi. Folbin og‘zini yig‘ishtirib, lattaga chandib o‘ralgan, kattaligi danakday bir nimani yeng uchidan chiqarib berdi. Bu «amal» edi. Bu kichkina tuguncha ichida mozor tuprog‘i, temirtak, tobutning cho‘pi, sovun, o‘lik tirnog‘i va hokazolar bor edi. Ularning har biri Gulnor uchun bir balo va ofatga ishorat qilishi kerak: mozor tuprog‘i — Gulnor tezdan tuproqqa qorishsin uchun; temirtak — Gulnor temirday qotsin uchun; tobut cho‘pi va o‘lik tirnog‘i — bularning dahshati o‘z-o‘zidan ma’lum; sovun — Gulnor sovunday erisin uchun. Folbin bu dahshatli tugunchakni Gulnorning ostonasiga ko‘mish kerakligini uqtirdi. Keyin, bir parcha xamirni odam boshi kabi yumaloq qilib, qirq igna bilan haligi xamirni muttasil sanchib turish kerakligini va buning orqasida Gulnor qattiq bosh og‘rig‘iga mubtalo bo‘lib, tez kunda o‘lishini tushuntirdi. Folbin jinlarining kuchiga Nurining e’tiqodi ming marta oshganidan, o‘n so‘m pul chiqarib berdi va folbin aytganlarini tezroq bajarish uchun uyga yugurdi. O‘n birinchi bob I Yormat xo‘jayinning sigir-buzoqlariga tert qorish bilan mashg‘ul bo‘lgan xotinining oldida to‘xtadi. Uning yuzida muloyim tabassum, butun siymosida, qandaydir bir sabrsizlik sezilar edi. U Gulnorning qaerdaligini so‘radi. Yumush qilish uchun hozirgina xo‘jayinnikiga chiqqanligini eshitib, peshanasini burishtirdi va: — Ayt, endi u yerga chiqmay tursin!— dedi. Gulsumbibi hayron bo‘lib, ko‘zlari bilan savol qildi: nimaga? Yormat xotinini ayvonga boshlab keldi. — O‘tir,— jiddiy buyurdi Gulsumbibiga, so‘ng o‘zi ham o‘tirib gapira boshladi.— Man hozir ellik boshinikidan keldim. Qiziq narsalar eshitdim, xotin. Eshitganmisan, bizning ellik boshimiz qanaqa odam? Butun mahallaning otasi. Yetti yashardan yetmish yashargacha unga salom beradi, qo‘l qovushtiradi. Obro‘si baland, so‘zda yagona odam. Zakun biladi. Gulsumbibida bardosh qolmadi, eridan ko‘z uzmasdan so‘radi: — Nimaga chaqiripti sizni, yaxshilikmi? — Yaxshilik, manga qolsa, tushga kirmagan yaxshilik. Hammasini gapiraman. Ammo «g‘ing» demaysan, naq ayvondan uloqtiraman!— Yormat o‘qraydi. — Zardangiz qursin, har vaqt do‘q bilan gapirasie! — Xotin kishida tovuqcha aql bo‘lmaydi, zarda qilmasdan iloji yo‘q,— qovog‘ini solib, so‘zini davom ettirdi Yormat.— Ellik boshi mani chaqirib oldi. Fozil odam bilan suhbatlashsang rohat qilasan-da. U kishining so‘zlari kitobda ham yo‘q, shunday ma’noli... Ana so‘zga ustaligu. Gaplashdik. Dasturxon joyida, qand-qurs, meva-cheva sanog‘i yo‘q... So‘zlashdik, xotin, u kishi so‘zni aylantirib, sizdek baxtli ota jahonda, yo‘q dedi. Hayron bo‘laman. Og‘zim qiyshayadi, ko‘zim javdiraydi, dono odamga sadaqa bo‘lsang arziydi, u kishi juda muloyimlik bilan ravshan qildi: xo‘jayin u kishini o‘z yoniga chaqiripti, mani maqtapti, xulosa, Yormat bir qizini mandan ayamasin, depti boy otam... — Kimga depti xo‘jayin?—hayron bo‘lib so‘radi Gulsumbibi. — Ho‘kizning qulog‘iga tanbur chertdimmi, nodon xotin!— qizarib ketdi Yormat.— Kimga bo‘lar edi, boy otam o‘ziga so‘rayapti. Gulsumbibi irg‘ib tushdi-da, ikki qo‘li bilan ikki tizzasiga shart-shart urib, bobillab gapira ketdi: — Boy qursin, uyat-andishani bilmaydimi? Qarib miyasi aynagandir. Voy, uch kun ilgari evara ko‘rdi-ya! Imonsiz ketkur... — Jim!—mushtini ko‘tardi Yormat.— Tovushingni o‘chir, xudo hammaga aql ulashganda san qay go‘rda eding! — Siz nima javob berdingiz?— dedi butun a’zosini titroq bosgan Gulsumbibi qichqirib.— Yetmish yashar cholga yolg‘iz qizimni bermoqchi bo‘ldingizmi? Ota bo‘lmay keting, bema’ni!.. — So‘zga quloq sol, shallaqi makiyon!—Yormat ko‘zlarini nayzaday qadadi.— Yetmishda emas, oltmish beshda. Qarimi? Qari bo‘lsa ham mandan, sandan tetik hali. Qarg‘ama, quloq sol. Mirzakarimboy xudo yarlaqagan banda. Shuncha mol, mulk, shuncha obro‘. Qizim Gulnor shunday ulug‘ dargohga tushsa, yomonmi? Keksaligini o‘ylaysan-ku, bu tomonlarini nazar-pisand qilmaysan?! — Yo‘q desangiz boy tilingizni kesarmidi?— bo‘g‘ilib dedi Gulsumbibi. — Tilimni kesmaydi, bundan battarroq qiladi. Oramizga sovuqlik tushadi, mana bu yomon narsa. Keyin man ko‘rpa-yostig‘imni ko‘tarib, qay eshikka boraman? Ko‘rpa-yostig‘ini orqalab xor-zor yurgan odamlarning sanog‘i yo‘q. San zamonni tushunasanmi, o‘ylab qara, agar shu xom qovoqda miyang bo‘lsa, yig‘lama, kasofat; yig‘i bilan boshlangan to‘yning oqibati yomon bo‘ladi. Quvonib-quvonib tayyorlik ko‘raver! — Nimaga yig‘lamay, koshki ko‘zim oqib tushsa, hech nimani ko‘rmasam...— ko‘z yoshlarini quyib so‘zladi Gulsumbibi.— Davlati qursin, boyning o‘g‘illari, kelinlari, qizlari Gulnorni chiqishtirmaydilar, ularning fe’li, odati manga ma’lum-ku. Uch-to‘rt kundan buyon ularning avzoyi buzuq edi, betlaridan zahar tomar edi. Sababini endi tushundim. Mana hozirdan boshlab ko‘rsatgan qiliqlari! Siz hali chuchvarani xom sanabsiz.— Gulsumbibi ko‘z yoshlarini etak uchi bilan artib, so‘zida davom etdi:— To‘g‘ri, ular boy, juda boy. Ammo ular Gulnorga tinchlik bermaydi. Boyning uyi saroy bo‘lsin, baribir Gulnorga zindon bo‘ladi. Qizingizga munosib bir yigit topilmasmidi? Topiladi. Mana Yo‘lchivoy. Tog‘ni ursa talqon qiladigan yigit. Qizimni och-yalang‘och qo‘ymasdi. Gulnorning ko‘ngli ham moyil edi. Yashirib nima qilay sizdan.... Yormat sapchib o‘rnidan turdi, toqatsizlanib u yoqqa-bu yoqqa yurdi, yoqasini ushlab «tavba» deb, yana xotiniga o‘dag‘ayladi: — Akillama! Yo‘lchi kim? Manga o‘xshash bir malay-da. Xizmatkorning yorug‘liqqa chiqqanini man xali ko‘rgan emasman. Ahmoq! «Mo‘h, mo‘h» desa, qo‘y ham tushunadi. Ammo sanga so‘z uqtirib bo‘lmaydi. Yig‘i-sig‘ini yig‘ishtir, agar joning shirin bo‘lsa...— Yormat eshikka tomon bir necha qadam tashlab, so‘ng yana qaytib keldi-da, yumshoqroq so‘zladi,— qo‘shnilarga chiqib aljirama. Olimxon akaning oldida so‘z berdim. Ota rizosi — fotiha bilan baravar. Gulnor chiqsa, ayt, tushuntir, nasihat qil. Bu ishlar sandan lozim. Qizim aqlli, bekorga to‘polon qilmas. Durustmi? Gulsumbibi yolg‘iz qolarkan, o‘zining «tosh peshanasidan», baxti qaroligidan shikoyatlanib, dam erini, dam boyni qarg‘ab, dam xudoga yolvorib o‘tirardi. Yana nima qilishi mumkin bechora ona! Hammadan ko‘ra yuragini chuqurroq ezgan, butun vujudiga zahar kabi tarqalgan narsa — Gulnor bilan uchrashuv, unga o‘z otasi keltirgan bu shum xabarni bildirish edi. U Gulnor kabi sevikli qizini, ko‘z nurini olovga otib, yana uning baxt va saodati to‘g‘risida nasihat qilishi kerak! Kechga yaqin Gulnor chiqdi. U ancha horg‘in va xafa ko‘rindi. Gulsumbibi qizi dam olgandan keyin, kechasi yoki ertaga astagina bildirmoqchi bo‘ldi. Ammo qizining o‘zi ona yuragini ochishga majbur qildi. U paranjisini qo‘ymasdanoq hayrat bilan so‘radi: — Nima bo‘ldi, oyi, dadam bilan urishdingizmi, ko‘p yig‘labsiz? — Dadang qurg‘ur xafa qildi meni,— O‘zini tetiklikka solib dedi ona,— qani, paranjingni qo‘y, yonimga o‘tir. Hamon dardimni ocha qolay... Gulnor paranjini qoziqqa ilib, onasining yon bag‘riga o‘tirdi va ko‘zlarini tikdi. — Bolam, bundan keyin xo‘jayinnikiga chiqma. Dadang buyurdi. — Shumi? Koshkiydi o‘sha hovlini ko‘rmasam. Iloji bormi? Yumushlari ko‘p, o‘zlari chaqirishadi.— Bir oz to‘xtab davom etdi Gulnor.— Oyi, siz sezasizmi, boynikida orqamdan kulishadi, gapirishadi, piching, kesatiq-mesatiq... Man yaqinlashsam, jim bo‘lishadi. Nuri opa ilonday chaqqisi keladi. Hartugul bu kun uyiga yo‘qoldi, uh... juda jahlim chiqdi, oyi. Ha, nimaga chiqartirmaydi dadam? Gulsumbibi bu savolga javob berishdan avval, kambag‘alchilikdan, erining ahvolidan shikoyat qildi, yolg‘iz qizi Gulnor orqasida tirikchilikning yaxshilanishiga umid qilganini so‘zladi. — Xayolingiz qaerda, nima so‘zlayapsiz oyi? Tuzukkina gapiring!—dedi Gulnor taajjublanib. — Bolam, shu mushtipar, shu baxtsiz onangning yarasiga tuz sepmasang, yurak-bag‘rini qon qilmasang, dadang keltirgan xabarni aytaman. Ona chuqur mehribonlik ifoda qilgan yoshli ko‘zlari bilan qizga qaradi. — Oyi, so‘zlang, tezroq, nima, tinchlikmi, nimaga titraysiz?—Gulnor ko‘zlarini javdiratib onasnga yaqinlashdi. Onada bardosh qolmadi. Ho‘ng-ho‘ng yig‘lab, Yormat keltirgan mudhish xabarni sevikli qiziga bildirdi. Gulnor hushsizlangan kabi, boshini onaning tizzasiga otdi. Ancha vaqt «qimir» etmay yotdi. So‘ng, boshini ko‘tarmasdan, yig‘i aralash qichqirdi: — Oyijon, xudodan o‘limimni tilang, tezroq tilang!— yana jim bo‘ldi... II O‘g‘li Tohirjon sil kasalidan o‘lgandan keyii Shokir otaning beli yana ko‘proq bukilgan, ko‘zlari yig‘i bilan yapa ko‘proq kuchsizlangan edi. Yetim nabiralarini og‘ir, chidamli mehnat bilan ham boqolmagan bu jafokash chol, o‘zi uchun bir eski uyni va do‘konxonasini olib qolib, hovlisining qolgan qismini sotishga majbur bo‘lgan edi. Bu narsa ham uning yuragini jizillatib qo‘yar edi. Bu g‘amlar yetmaganday, uning yagona ko‘makchisi bo‘lgan shogirdini yaqinda boshqa bir usta aynatib olib, bechora cholning qo‘lini kesdi. Ammo Shokir ota avvalgi bardosh, avvalgi g‘ayrat bilan ishlab turdi. Har kun tong qorong‘isida ishga tushib, to peshin namoziga qadar hech qayoqqa qo‘zg‘almaydigan «bachkanado‘z» bu kun qiyom bo‘lmasdanoq do‘konxonadan chiqdi. U erib bilch-bilch loyga aralashgan iflos qor va balchiq suv bilan tizzaga qadar to‘lgan ko‘chaning bir chetidan yurib, devorlarga tiralib, katta hassasini avaylab qo‘ya-qo‘ya, har qadamda «yopirim!» deb bazo‘r guzarga chiqdi. Qoratoyning do‘konxonasiga.yaqinlashgach, chollarga maxsus bir tikilish bilan qaradi. Chet odam yo‘qligini fahmlab, temirchiga keldi, supachaga o‘tirib nafasini rostladi. — Buqalamun falakning gardishiga boq, chirog‘im!—dedi Shokir ota.— Kishining qo‘li uzun ekan — yulduzni uzib oladi, qo‘li qisqa cho‘ntagidagini ham ololmaydi... Dunyo yalinib kelgan vaqtda shoh Mashrab uning orqasiga tepgan ekanlar, ajab qilganlar; dunyo o‘zi bevafo, orqasiga tepsang arziydi... — Tag‘in nima bo‘ldi, qariya?—har narsani lo‘nda qilib gapirishni sevgan Qoratoy chidamsizlik bilan so‘radi va javob kutmasdan yana so‘zlab ketdi.— Keliningiz bolalarini sizga tashlab, erga tegipti. Eshitdim, lekin nima chora qilasiz? Shu kunda hammaning boshi shishgan. Oqpodshoh hammani qiradiganga o‘xshaydi. Urushi qursin! Ochlik, qimmatchilik... Shokir ota o‘tirgan joyida hassasini yerga «do‘q» etib urdi, temirchining so‘zidan noroziligini bildirib dedi: — Man bog‘dan gapirsam, san tog‘dan kelasan. Navqiron Toxirjon yer bag‘rida yotganda, man kelinni o‘ylaymanmi? Urush deysan, taxtda o‘tirgan Nekalay sani, mani qayg‘umizni yeydimi?— Shokir ota umidsizlanib qo‘lini silkidi.— Hoy, piring hazrati Dovud haqiga bir nafas shu taqir-tuqurni bas qil! — O‘rgilay nozingizdan!— Qoratoy jilmayib, ishdan to‘xtadi va cholga tikildi. — Mirzakarimboy uylanarmish, xabaring bormi, g‘ofil banda!— dedi chol sekingina. — Menga nima?— dedi baqrayib temirchi. — Shoshma axir, «berdi»siny aytay. Kimga degin, Yormatning qiziga!— Shokir ota, zikr tushganday, boshini tebratdi. Qoratoy labini tishlaganicha, yerga qarab o‘ylab qoldi. — Yo‘lchiga achinaman, — dedi chol,— oshiqlik yo‘liga kirganini bilar edim. San-chi? Qoratoy boshi bilan «ha» dedi. Keyin boyni so‘ka-so‘ka so‘radi choldan: — Rostmi, kim aytdi? — Bilasan-ku, qampirim ba’zi vaqtda kinnachilik qiladi. Nima qilay, kambag‘alchilik-da... Kecha boyning nabirasiga kinna solgani chiqqan ekan, o‘sha yerda eshitib qolipti. Boylarning tili moshinachining qaychisiday o‘tkir bo‘ladi; Yormat rozi bo‘lipti. Mana hash-pash deguncha nikohi ham bo‘lib qolar. Yo‘lchi qachon kelar ekan? Kelganda ham nima qiladi, bo‘z bola, kambag‘al. — Ha, noinsof, ha, ko‘ppak!— Qoratoy boyni so‘ka boshladi.— Iflos qarg‘a! Gul g‘unchasini orzu qilganga dog‘man! Hammasi pul-da. Mast bo‘lgan, sharmi hayoni, odamgarchilikni unutgan!.. Hali kekkayib bozordan qaytadi. Bolg‘a bilan bitta urib, abjaq qilsang, tomosha qilsang... — Katta savob bo‘lar edi-ya, ilojing yo‘q!— Shokir ota hassasiga suyanib, o‘rnidan turdi va taraddudlanib so‘zladi: — Yo‘lchi qishloqdan kelib qolsa, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatamizmi, bilmadim. San bir o‘ylab ko‘r-chi. — Koshkiydi Yo‘lchi shu yerda bo‘lsa, u kelguncha ishni bitirib qo‘yadilar!— dedi-da, Qoratoy og‘ir «uh» tortdi. — Uyla, Qoratoy, ishqilib Yo‘lchi bolamga tayanch bo‘l, yolg‘izlatma, yigitning ko‘ngli buzilmasin, boshi bukilmasin! Shokir ota bir nafas ko‘ziga yosh oldi va «uh» tortdi.— Ey bema’ni dunyo! Qoratoy, bir tanga pul topiladimi sanda? Nosvoy yo‘q, ertadan beri xumoriman. Qoratoy boshi bilan «yo‘q» dedi. Lekin, o‘z otasi kabi sevgan shu g‘arib cholga bir tanga topib berishdan ojiz bo‘lgani o‘chun qattiq xafa bo‘lib, nosqovog‘idagi nosni bir qog‘ozga tezgina ag‘darib, cholga tutdi. Chol bunga ham xursand bo‘lib, duo qyldi. So‘ng, bukik qaddini hassasiga tashlab, sekin-sekin jo‘nadi. Qoratoyning yuragidagi g‘azab to‘lqiin, Yo‘lchi va qiz taqdiri to‘g‘risidagi tashvish ishlashga imkon bermadi. U ishlarini chala qoldirib, do‘konxona yuziga chiy tutdi... III Gulnor uch kunni jahannam azobida o‘tkazdi. Onasidan mash’um xabarni eshitgandan boshlab, tinmay yig‘ladi, qaynoq ko‘z yoshlari bilan yuz-ko‘zlarini yuvib, qayg‘u alangasida tutaqib yondi, suyaklariga qadar zirqirab og‘riydi. Mirzakarimboyga xotin bo‘lish uning xayoliga bir lahza kelgan bo‘lsa edi, bu fikr, chaqnoq yulduzni silab o‘tgan bir parcha bulut kabi uning ko‘zlariga bir oz ko‘lka tashlagan bo‘lsa edi, bu holning butun dahshatiga qaramay, Gulnor balki bunchalik o‘rtanmagan, bunchalik vahimaga, sarosimaga tushmagan bo‘lar edi... Qiz o‘z qalbini Yo‘lchiga bag‘ishlagan edi. Agarda butun vujudiyatini, butun «men»ligini u yigitning ishqi to‘ldirmagan bo‘lsa edi, kambag‘al qizlarning boshidan, ayniqsa ularning go‘zallari boshidan, ko‘p vaqt chamanlarni barbod qilib kechgan do‘l bo‘roni kabi, bu dahshatni, ofatni, u ehtimol, bir taqdir, bir zaruriyat, o‘lim kabi daf etilmas hodisa deb tushunar, balki, kamtarinlik bilan bo‘ynini bukkan bo‘lar edi. Gulnor nima qilsin? U yaralarini kimga ochsin? Ostonadan hatlab chiqishga haddi yo‘q. Uyda hamma narsa unga yot, hamma narsa kar, otasi begona, hatto onasi ham begona kabi. Yormat qo‘lini belbog‘iga qistirib, qandaydir bedana yurish bilan yurib qoldi. U kuyov — xo‘jayinning yumushlarini bajarib, uyga qaytganda xotiniga shivir-shivir bilan, yo imo bilan gapiradi. U so‘zlarkan, yuzlariga goh do‘q, goh g‘azab, goh yalinchoqlik yoyiladi. Uning qo‘llarida butun umrida ushlamagan qog‘oz pullar shildirab qo‘yadi ba’zan. Shunday qilib, ota qizning ko‘z yoshlariga tamom beparvo. U buni «uzatiladigan qizlarning shayton yig‘isi», deb tushunadi. Ona-chi? Birinchi kun qiz bilan birga yig‘lashdi. Lekin u taqdir temirini sindirishdan ojiz ekanini tez angladi. Erining ra’yiga qarshi borishdan foyda yo‘qligini bildi va ko‘nikdi. Uning yuragi hozir ham iztirobda, lekin u endi sevikli qizining ko‘z yoshlarinn tindirish uchun, faqat nasihat qiladi, yupatadi, otin oyi, eshon oyilardan eshitgan «kitob» so‘zlarini gapiradi. «Bu dunyoda alamzada, dardkash bo‘lgan xotinlarni tongla qiyomatda Bibi Fotimaning o‘zlari jannatga boshlar ekanlar»... Gulnor Yo‘lchining xayoliy iziga ko‘z tikdi. Uni chuqur sog‘inch, intizorlik va sabrsizlik bilan kutadi. Lekin u yo‘q. Ketganiga bir haftadan oshdi. Agar u kelgan bo‘lsa, o‘zini bildirgan bo‘lar edi. Lekin ba’zan vahima bosadi: «Balki qaytgandir, qaydan bilaman? U ham, men kabi bechora, bir burchakda g‘am chekib yotgandir... Yo‘lchi! U bilan bir zum uchrashsa, uning ko‘kragiga bosh qo‘yib, mard yuragini tinglasa, uning ra’yini bilib, bu qopqondan kutulish uchun astoydil urinsa!.. Faqat, Yo‘lchi qani? Uning daragini qanday surishtiradi? Unda Yo‘lchi nomini yodlash mumkin emas, dadasiga emas, hatto onasiga ham u endi Yo‘lchi to‘g‘risida bir so‘z ayta olmaydi. Chunki Gulnor, onaning nazarida ham, endi «kishining moli», Yo‘lchi — «birov»... Gulnor oshxonada o‘tirarkan, onasining o‘z-o‘ziga qilgan shikoyatini eshitib quloq soldi: «Sho‘rim qursin, kampir xotinni uzatganday, to‘rtta-beshta xotin bilan birga malikaday qizimni olib chiqarmishman, eshigimga karnay-surnay bilan, bir to‘da yigit bilan kuyovim kelsa, ustidan sochqi sochilsa, kuyovimning boshiga jig‘a taqsam, degan orzularim bor edi... Domla imom bilan so‘fi kelib, nikoh o‘qirmish, man o‘lgur qizimni yetaklab, «yor-yor» yo‘q, shovqan-suron yo‘q, suv quyganday, jimgina chiqarmishman sho‘ppayib...» Gulnorning yuragi zir titradi. U nikohning yaqin kunlarda bo‘lishini angladi, demak erkaklar hamma narsa to‘g‘risida o‘ylab, bir fikrga kelishgan, dadasi kelib unga so‘zlagan! Bir tutam qish kuni Gulnor uchun bitmas-tuganmas uzoq ko‘rindi. Yalang‘och daraxtlarning uchlarida ufqqa botgan quyoshning nurlari titraydi. Atrofdagi hovlilardan ko‘tarilgan tutunlar ko‘kimtir, mayin mavj bilan tiniq, sovuq havoda suzadi... Gulnor o‘choq boshida dekchani qaynatib, xomush o‘tirgan onaning yonida cho‘qqaydi, unga tikildi, butun vujudidagi dardini ifoda qilgan bir harakat bilan onaga suquldi. — Oyi, dadamga yalining, shoshmasin,— yolvorib gapirdi Gulnor,— yolg‘iz qizining orzusiga ham quloq solsin. Yo‘qchilik ichida siz bilan yana bir oz yashay. Shu turmushimizdan, shu dekchamizdan ko‘nglim sira uzilmaydi. Ilgari yomon ko‘rar edim. Endi-chi? Endi shu choldevor hovlimiz, shu tirikchilik ko‘zimga har qanday boylarning sersavlat uylaridan yaxshi ko‘rinadi. — Koshkiydi, qizim, dadang so‘zimga quloq soladigan erkak bo‘lsa... Har kirganda, bir nima topib keladi: ellik boshi unday dedi, ellik boshi bunday qil dedi. Uh, o‘lib bo‘ldim.— Gulsumbibi so‘zdan to‘xtadi, qiziga qarab xo‘rsinib, uning boshini siladi.— Oynaga qaradingmi? Uch kun ichida uch yilgi kasalday bo‘lib qolibsan. Kuyma deyman-ku. Bu savdo yolg‘iz saning boshingda emas. Birov yoshga tegadi, birov... boshqaga. Xudo yulduzingni o‘shanga to‘g‘rilagan ekan, choramiz yo‘q... — Yulduzim qursin, oyi, chaqnamasdan o‘chdi, boshimga balo bo‘lib tushdi. Mayli, oyi, siz mani besh-o‘n kun bag‘ringizdan ayirmang. Orzum shu...— dedi Gulnor. Shu yerda ona-bola uzoq yig‘lashdi. O‘choqdagi o‘tni sekin-sekin kul bosdi. Vaqt xuftonga yaqin edi. Yo‘lchining taqachi oshnasi Qoratoy och qornini bemaza moshxo‘rdaga to‘ldirib, to‘qqiz yog‘ochli sovuq uyda, tanchada, ko‘zlarini xira chiroqqa tikib xomush o‘tirar edi. Uning oyoq yalang, yarim yalang‘och sho‘x bolalari bir-birini ot qilib minib, kishnatib, eski namatlarning changini burqitib, har kungi kabi, shovqin-suron bilan o‘ynashar edi. Qizg‘in tabiatli temirchining yuragi shu kunlarda har soat yangi bir o‘y, mulohaza bilan hovliqar, ishida ham biron tartib qolmagan edi. U boyning uyida kechgan voqealardan xabardor bo‘lib turishi uchun, Shokir otaning kampirini tayinlagan. Pishiq, so‘zamol kampir har xil bahona topib, kunda bir-ikki marta boynikiga kirar, kelinlarni o‘smoqchilab gapga solar, eshitganlarini eriga so‘zlar, chol esa darrov Qoratoyga yetkazar edi. Shunday bo‘lsa-da, nikohning qachon bo‘lishini aniqlay olmagan edi. Ammo buning singari to‘y-nikohlarning «eng ichida», birov bilib, birov bilmaydigan bir yo‘sinda bo‘lishiga ishongani uchun, tashvishi zo‘rayar, hovliqar edi. Mabodo tez orada nikoh bo‘lishini eshitsa, o‘z xotini orqali qizning ra’yini bilib, uni Yo‘lchi qishlog‘iga, yo boshqa tomonga olib qochish yo‘llarini ham o‘ylab qo‘ygan. Ammo, Yo‘lchining qandaydir bir temirchi o‘rtog‘ining so‘ziga (garchi bu so‘z qancha samimiy va to‘g‘ri bo‘lmasin) qizning ishonch hosil qilishiga shubhalanganidan, u tadbirdan voz kecharak, ertaga qishloqqa jo‘nab, o‘z do‘stini ildam olib kelishni mulohaza qilar ekan, hovlidan kirgan xotini: — Eshik taqilladi, chiqing,— dedi. U Yo‘lchini boshlab kirdi. Yigitni hovlida qoldirib, xotiniga ayvonda o‘ltirishga buyurdi, bolalarini tinchlatib, keyin Yo‘lchini chaqirdi. Yo‘lchi tanchaning ikki tomonidan ko‘zlarini javdiratib qaragan go‘daklar qatoriga o‘tirdi. Uning gavdasiga, yelkalariga, jasur boqishlariga bolalar hayrat va qiziqish bilan uzoq tikilar, besh yashar Turg‘unboy shirin go‘dak tilida: — Siz zo‘rmi, dadam zo‘rmi? —dedi-da, uyalib boshini tancha ko‘rpasiga yashirdi. — Dadang zo‘r, jiyan,— Yo‘lchi kula-kula bolaning yelkasiga qoqdi. Qoratoy qishloq ahvoli, Yo‘lchining ukalari va hokazi to‘g‘risida so‘zlashib, tanchadan choy oldi, dasturxon yozib, arpa unidan yasalgan toshday qattiq ikkita non qo‘ydi. U Yo‘lchining hozirgina qishloqdan qaytib, singlisini ho‘jayinnikiga qo‘yib, bu yerga hangamalashish uchun kelganini bilgach, yigitning ko‘nglini parishon qilishga botinmay, ancha vaqtgacha qiynaldi. Lekin, voqeani aytmaslikning iloji yo‘q edi. «O‘ziga tashlab qo‘ysam, bu ishdan balki mutlaqo xabarsiz qolar, ertaga dalagami, yo boshqa ishgami jo‘natilar. Bunday bo‘lmagan taqdirda, baribir, bu kun bo‘lmasa erta bildirishga to‘g‘ri keladi-ku», deb o‘yladi temirchi. U katta o‘g‘lini imo bilan onasining yoniga, ayvonga chiqardi. Kichiklari esa tancha atrofida birin-sirin cho‘zilishib uxlab qolishdi. Faqat, bittasigina qora ko‘zlariga kirgan uyquni kipriklari bilan quvmoqda edi. — Uka,— Yo‘lchiga qarab dedi temirchi,— seni kuta-kuta esim ketdi. Ertaga qishlog‘ingga jo‘namoqchi edim. Yaxshiki o‘zing yetib kelding... — O‘n kun ichida shuncha sog‘indingizmi, yo boshqa bir... — Sog‘indim,— Yo‘lchining so‘zini kesdi Qoratoy, so‘ng mushtini kursiga tirab gapirdi,— keyin, oz-moz chatoqlik chiqdi. Senga tegishli, ammo... sen temirday chidamli yigitsan, bu chatoqlikka bardosh berasan-da. Boshida chaqilgan chaqmoqqa bardosh beradigan yigitni rosa yigit deyman. — Ko‘ramiz, qanday chatoqlik ekan,— jiddiylik bilan javob berdi Yo‘lchi. Qoratoy bir oz o‘ylanib, boshi qizigan kabi, do‘ppisini kursiga olib qo‘ydi va unga zo‘r diqqat bilan tikilgan yigitga so‘zlab ketdi. — San, oti nima, Gulnorni sevasan, a? U ham sani sevadi. Shundaymi? Misoli Tohir-Zuhro... Qarabsanki, qizil bilan oq gul o‘rtasidan chaqirtikanak o‘sib chiqyapti. Tushunib olaver o‘zing!..— Temirchi g‘amgin holda boshini quyi tushirdi, bir nafasdan so‘ng ko‘z uchi bilan yigitga qaradi. Yo‘lchi avvalgi vaziyatda bo‘lsa ham, qo‘lidagi piyola dir-dir titrar edi. — Dadil bo‘l!— birdan qichqirdi Qoratoy. — Aniqmi?—Yo‘lchining ovoei, qandaydir, g‘ayritabiiy bo‘g‘iq chiqdi. — Aniq. Yo‘lchi peshanasini qo‘li bilan qisib, yerga qaragancha, sekin so‘radi: — Kim ekan u? Tushuntiring. — Boy tog‘ang uylanmoqchi!—Qoratoy o‘zini tutolmadi, boyni so‘kib og‘zidan bodi kirib, shodi chiqa boshdadi. Yo‘lchi egildi, ko‘zlarida allaqanday g‘azab chaqnadi, yuzining go‘shtlari tirishdi. Ikki qoshi o‘rtasidan bosh tomonga tik ketgan tomir o‘rta barmoq yo‘g‘onligida bo‘rtib chiqdi. — Zulm, xo‘rlanish, haqorat shunchalik bo‘lar, Qoratoy aka! Bundan ortig‘ini kallam sig‘dirmaydi,— G‘azabdan titrab gapirdi Yo‘lchi,— Gulnorni sevishimni bilardi-ya, pes chol... — Bilarmidi?—Yo‘lchining so‘zini kesdi hayratlanib Qoratoy. — Bilar edi,— dedi Yo‘lchi,— bu yoz paxtani ko‘rish uchun xo‘jayin chiqib bordi. Dalani aylantirdim. Ko‘radi-ki, hosil juda mo‘l. Har tupda ko‘saklar marjonday... Juda xursand bo‘ldi. Yelkamni qoqdi: Yormat ham mani maqtadi, Keyin xizmatkorlar, mardikorlar bilan birga o‘tirib choy ichdi. Qiziq gaplar bilan hammani kuldirdi. Tulkiday quv emasmi? Hushi kelganda, xizmatkorlar bilan askiya ham qilib qo‘yadi u. Menga hazillashdi: «Yo‘lchi, dedi, atrofingda qozoqlar ko‘paydi, qizlardan birini tanla, o‘lanini eshitib ishlayverasan» dedi. Men dedim: «O‘z sevganim bor ekan, atrofga ko‘z olaytiramanmi?..» Ko‘zim bilan darrov Yormatni ishorat qildim. Boy tez fahmladi-da, «shundaymi, jiyan» deb kuldi. Mana bu bir. Kuz paytida kechqurun Gulnor bilan bog‘ning bir chekkasida so‘zlashib o‘tirganimni ham ko‘rib qolgandi. Biladi u it. Tavba, uning bu ahmoqchiligi tushimga ham kirmagan edi. Kallasini olmaday uchirsang... — U juda insofsiz boy,— dedi temirchi,— ammo, surishtirsang, hamma boy bir tekisda insofsiz. To‘g‘ri odam boy bo‘lmaydi shekilli, man o‘zim shu fikrdaman. — Dunyosi bor, bular odam! Aslida hammasi bir chaqaga arzimaydi!— dedi-da, Yo‘lchi jahl bilan o‘rnidan turdi. — Shoshma,— Yo‘lchining qo‘lidan ushladi Qoratoy,— endi nima qilasan? Harakatingni qil, man san bilan... — Albatta,— mushtini siqib dedi Yo‘lchi,— Gulorning ko‘nglidan shubham yo‘q. Lekin, kim biladi, ota-ona siqig‘i ostida balki ko‘nikkandir. — Nima qilasan, ayt!— sabrsizlandi Qoratoy. — Gulnor nima o‘ylaydi, buni bilish kerak. Shunga qarab... lekin qanday gaplashaman, yo qanday qilib fikrini bilaman, jilla bo‘lmasa!—og‘ir xo‘rsindi Yo‘lchi. — Bu ma’qul...— O‘ylab, jiddiy ravishda gapirdi Qoratoy,— san bunday qil, hozir borib yot, charchagansan, vaqt ham alla-palla bo‘lib qoldi. Ertaga singlingni Yormatnikiga kirgiz. Sani yaxshi ko‘rgan qiz, singlingga ham yaxshi muomala qilsa kerak. Singling qiz dilini bilib chiqsnn. Xo‘p desa, til biriktirib, bir kechada ura qochasanlar! Agar qiz mujmal javob bersa, u vaqt qo‘lingni siltaysan-da, yuraverasan! Yo‘lchi indamadi. Piyolada sovib qolgan choyni simirib, uydan chiqar ekan, peshanasini eshik tepasiga qattiq urib oldi. — Hovliqma, zimdan ish yurgiz!—sekingina so‘zlab, hovlida qoldi Qoratoy. Kechaning tim qorasida yulduzlar yorqin yonadi. Hamma yoq jimjit. Tun sovug‘i bilan qotgan loy oyoq ostida siniq shisha parchasi kabi, qirs-qirs ushaladi. Yo‘lchi qorong‘i kechada borar ekan, butun g‘aribligini, yuragidagi qayg‘u girdobining butun og‘irligini yana chuqurroq tuydi. Go‘yo, hamma baxtsizlarning, hamma ezilganlar va tahqir etilganlarning chiroyli xayolga, orzuga yeta olmagan, yurak qoni, ko‘z nurlari bilan undirgan chuqur muhabbatning gullarini uzolmagan hamma g‘arib, qashshoq yigitlarning muqaddas g‘azabi uning ko‘ksida to‘plangandek bo‘ldi. Yo‘lchini dahshatli bir kuch egalladi: insofga, adolatga, haqiqatga yot bo‘lgan bu hayotni, zamonni, hamma narsani oyoqlari ostida ezsa, yiqitib yoqsa! Vaqt-soat o‘n ikkiga yaqinlashgan. Boynikiga, xizmatkorxonaga borishni istamadi. Umuman Mirzakarimboy uyi Yo‘lchi uchun turmadan xunukroq ko‘rindi. Uch qish qishlagan u xizmatkorxona, u chirik namat, chirik ko‘rpa, u siniq choynak, u bemaza ovqat, u sovuq, u lax — chirik havo yolg‘izgina Gulnorning xayoli, unga erishuvning iliq umidi bilan bezalgani uchun, Yo‘lchiga shiringina sezilar edi... Endi-chi! Yo‘lchi machitning jilovxonasidagi supachaga o‘zini tashladi. Boshini qo‘llari orasiga olib, Gulnor xayoli, ishq iztirobi bidan yonib o‘tirdi. Bir ozdan so‘ng, yana birdan o‘rnidan turdi. Uning yuragi Gulnor uyiga intildi. Ko‘z yoshli, uyqusiz ingragan qizni o‘z bag‘riga qamagan u uyni ko‘rish, devorlarini o‘pishni istadi. Jilovxonadan chiqib, bir necha odim yurgach, qarshidan, qorong‘ilik ichidan keskin, hayajonli tovush eshitildi:— «Kim?» Yo‘lchi cho‘chib uyg‘ongan kishi kabi, ko‘zlarini katta ochdi. — Man, Yo‘lchi,— yigit to‘xtadi. — Qachon kelding? Bu qanday gap?— hayajon bilan so‘zladi Yormat va Yo‘lchiga jips to‘qnashib, shubhali tikildi. — Shom vaqtida keldim,— dedi Yo‘lchi,— nega muncha hovliqasiz, nega muncha tashvish?.. — Yurishing bejo... Naq ko‘rasan,— dag‘allik bilan bo‘g‘ilib gapirdi Yormat, so‘ng «uh» tortib, ko‘zlari qorong‘ilikdan kimnidir qidirdi. — Yormat aka, mandan nimani yashirasiz? Qiynamang kishini...— Yo‘lchi yalindi. Yormatning sovuq, qaltiroq qo‘llarini ushladi. — Esimni yo‘qotdim. Xudoy urdi mani! Yo‘lchi, rost ayt, hech kim ko‘rinmadimi? San o‘zing nima qilib yuribsan? Qo‘limni qo‘y... Yo‘lchining gumoni ortdi. Yormatni quchoqlab, hayajon bilan so‘radi: — Nimaga dovdiraysiz? Ayting hozir! Yormat taraddudlanib, so‘ng yig‘i aralash pitirladi: — Qizim yo‘q. — Qachon? Nimaga?— Yo‘lchi seskanib, ikki qadam orqaga chekindi. — Man Salimjonni... yo‘q, eh... Hakimboyvachchani vokzalga olib chiqdim. Farg‘onaga jo‘natdim. Bir soat burun uyga kelsam, hech kim yo‘q. Eshik lang ochiq. Hayron bo‘ldim. Bir ozdan keyin Gulsum opang chiqdi. U xo‘jayinnikida yumushda ekan. Qizing qani, dedim. «Uyda edi, qayoqqa boradi», dedi. U yoqni qaradik, bu yoqni qaradik — yo‘q. Shu qorong‘ida qayoqqa boradi? Yo‘lchi, rost gapir, san... bilmaysan, a? — Bu qanday bo‘hton!— zarda bilan qichqirdi Yo‘lchi. — G‘azablanma, hazil gap emas. Yolg‘iz qizim-a. Qayoqqa yo‘qoladi! — Bu qanday bo‘hton,— Yo‘lchi machitning temir panjarasiga suyalib, go‘yo qotib qoldi. Yormat Yo‘lchining yeng uchidan tortib siltadi va uning qulog‘iga og‘zini qo‘yib dedi — Zinhor og‘zingdan chiqarma, qattiq xafa bo‘laman.— Yo‘lchi tilsim kabi, g‘ayri shuuriy ravishda boshini chayqadi va avvalgi vaziyatda qotdi... Yormat qorong‘ida yiqilib-surilib birpasda ellik boshining uyiga keldi. Mushtumi bilam darvozani qattiq va asabiy ravishda ura boshladi. Zarbdan og‘riq suyaklariga o‘tguncha urdi. Hovli ichkariroq bo‘lganidan, hamma uxlab qolganidan, darvozaning og‘ir gumburiga ichkaridan hech kim chiqmadi. Yormat sovuq loy va qatqaloqlarni qorong‘ida qo‘llari bilan timirskilab, nihoyat, bir tosh topdi, bu bilan darvozani qattiq uraverdi. Bir necha minutdan so‘ng, darvozaning tirqishlaridan shu’la siljidi. Yormat uh tortib, yeng uchi bilan peshana terini artdi. Ellik boshi uyquli tovush bilan «kim» deb qichqirib javob olgandan keyin, zanjirni «shaq» etib tushirdi, darvozaning bir tavaqasi qiya ochildi. Yormat yo‘lakka kirdi. Ellik boshi yelkasiga tashlab chiqqan uzun, vazmin po‘stinining ikki arayishini bir qo‘li bilan tutib, ikkinchi qo‘li bilan shishasiz, tutovchi kir lampani qiyshiq ushlagan holda, mudroq ko‘zlariri Yormatga tikib sasidi. — Bu nima shovqin? Yarim kechada... Yormat uzr so‘ragan kabi, loyli qo‘llarini qovishtirib birdan yig‘lab yubordi. — Sho‘rim qaynadi. Olimxon aka, nimasini so‘raysiz. Qizim yo‘qoldi. Qayoqqa uchdi, bilmayman... — A?— Olimxonning ko‘zlari ochildi. — Gapir-chi, qanday qilib yo‘qoladi?.. Yormat hamma narsani, tartibsiz bo‘lsa ham, lekin mufassal aytib berdi. Ellik boshi «him-him» deb ko‘zlarini yerga qadab tingladi, keyin lampani Yormatga berib, po‘stinga yaxshiroq o‘raldi, barmoqlaridagi uzuklarini durust o‘rnashtirib, Yormatdan so‘radi: — Qizing yig‘lardimi, norozimidi? — Yig‘lardi. Hamma qizlar erga tegish oldida bir-bir yig‘lab oladi-ku. Bibi Fotimadan qolgan meros-ku. — Har xil yig‘i bo‘ladi,— jahl bilan dedi ellik boshi. Yormat yoshli ko‘zlarini miltiratib, o‘kinch bilan boshini tebratib turdi. — Xo‘sh, kimdan shubhalanasan?—dedi ellik boshi. Yormat bu savolga qanday javob berishini bilmay, o‘ylab qoldi. — Qizingni yo birov olib qochgan, yo birov bilan til biriktirib o‘zi qochgan. Kimni mo‘ljallaysan? — Juda qiyin,— dedi Yormat,— kim biladi... man dastlab Yo‘lchidan shubhalangan edim. Taniysizmi, xizmatkor yigit? U qishlog‘iga ketgandi, bu kun kelgan ekan. Lekin unga bir nima deyish og‘ir. Keyin uyalib qolman, deyman... — Nimasi qiyin?— O‘dag‘ayladi ellik boshi,— bu ishni u bajarmaganini qanday bilasan? U yo‘q ekan, bugun kelipti, darrov shu voqea yuz beribdi. San unga hech nima dema, ammo yurish-turishiga razm sol! Yormat loyli qo‘li bilan ko‘z yoshini artdi, burun suvini «piq-piq» tortib gapirdi: — Manga shunday ko‘rindi. Balki, udir, kim biladi. Kishining dilini bilish o‘ng‘ay emas,— bir nafas to‘xtab ellik boshiga yalindi— Man g‘aribga yo‘l ko‘rsating. Kimga arz qilay, qanday qidiray? Yolg‘iz qizim — ko‘zim, ko‘nglim hammasi u edi,— yana ko‘z yoshlari soqollariga quyula boshladi. — Dod-voyning keragi yo‘q,— dedi qat’iy ellik boshi,— bu sirni dilingga tug. Uch-to‘rt kun ichida daragi chiqib qoladi. O‘likmi-tirikmi, bilarmiz. Man ham qarab turmayman. Ammo, so‘z tarqalmasin, ayt, xotniing tilini qissin. Xo‘jayinlardan hech biriga sir bermay, ularga bir xil so‘zla: qizim o‘ynab kelish uchun bir o‘rtog‘inikiga ketdi, vassalom. Uqdingmi? Kimda gumoning bo‘lsa, uni ko‘zdan qochirma, iziga tush! Jo‘na, ertaga kelasan... Qo‘rqinchli xayollar, vahimalar bilan to‘lgan Yormat qorong‘ilikka sho‘ng‘idi. * * * Gulnorning g‘oyib bo‘lishi Yo‘lchiga yashin urgan kabi ta’sir ko‘rsatdi. U hushsizlanganday, ancha vaqtgacha qo-tib qoldi. Lekin quloqlari ostida qattiq yangragan qorovul shaqildog‘i uni seskantirdi. U hazilkash qorovulning askiyalariga keskin qo‘lini siltab, sekingina jo‘nadi. Yormatning eshigi har vaktdagi kabi yopiq. Hovli ichidan ham hech qanday tovush eshitilmaydi. Bu narsa Yo‘lchi ko‘nglini yana chuqurroq ezdi. Gap-so‘z bo‘lishidan qo‘rqib dardini ichiga ko‘mgan bu faqir oilaga achindi, uh tortdi. Gulnorning yodi, qayg‘usi bilan atrofda tentirash uchun ketdi. Qizning yo‘qolishini o‘ylay-o‘ylay, turli ehtimollardan ikkisi o‘rtasida qoldi: mendan darak bo‘lmagach, yo men bilan uchrashuvga va bir umr topishuvga umidi uzilgach, Mirzakarimboyga tegishdan o‘limni afzal bilgan. Suvgami, chuqurgami o‘zini tashlash, yo biron xoli joyda o‘zini bo‘g‘ishga qulay fursat topish uchun, o‘zini tun quchog‘iga otgan. Bu ehtimol uning butun borlig‘ini zaharlaydi, kecha og‘ushidan qo‘rqinchli xayollar, foje manzaralar chiqib, atrofini qurshaydi. Ikkinchi ehtimol: Gulnorni olib qochganlar. Jinoyatchi chirkin qo‘llar bor. Ular kim? Qaysi maqsad bilan bu jinoyatni bajaradilar? Buni bilmaydi, o‘ylab-o‘ylab tagiga yetmaidi. Ammo, bu ehtimol uning tomirlaridagi g‘azabli, kinli, zolim kuchki to‘lqinlatadi. U jinoyatchi qo‘llar chuqur tilsim ichida... Koshki biron alomatini ko‘rsatsa, ular yuzlarcha qo‘l bulsin. Yo‘lchi ular bilan yolg‘iz kurashajak, bo‘g‘ishajak!.. Chuqur qayg‘u, hadsiz kin bilan Yo‘lchi bir necha mahallani aylanib chiqdi. Ba’zi bir kallakesar, muttaham yigitlarning joylaridan o‘tarkan, har narsaga razm soldi, har tovushga diqqat bilan quloq soldi. Kechaning sovug‘i, izg‘irin kuchaydi. Badani sovuqdan muz kesildi. Charmi toshday eski etik ichida oyoqlari jonsizlandi. Lekin u bir zum qo‘nmasdan tentirayverdi. Bir burda sariq, sovuq oy xira nur tumani sepdi. Yo‘lchi sanqib yurib, anhor yoqasida to‘xtadi. Suv shuvillab, qandaydir sirli, vahimali ko‘rinish bilan oqadi. Uning qoramtir oynasiga qirg‘oqdagi yupqa muz parchalarida oyning oltin nuri yiltiraydi. Suv yoqalab o‘sgan yalong‘och daraxtlarning butoq-novdalarida sovuq shamol shivillaydi. Yo‘lchi suvning sovuq to‘lqinlariga uzoq tikildi. Boshida, to‘satdan bir vahm, qo‘rqinchli bir fikr uyg‘ondi: «Uni o‘z uyidan kim olib qochadi, nega olib qochadi? Bu juda mushkul. Gulnor shu anhorga o‘zini otmaganmi?!» Anhor uzoq emas. Har kun deyarli o‘zi ot sug‘orishga kelgan bu anhor, hozir unga dahshatli bo‘lib ko‘rindi, go‘yo uning qalbini, umid va orzularini bu anhor yutgan. Yo‘lchining ko‘zlaridan qaynoq tomchilar yumalandi. U jinnilarcha o‘z-o‘zi bilan gaplashib, anhor yoqalab ancha vaqt tentiradi. Atrofidagi xo‘rozlarning, muazzinlarning qichqirishlari eshitilgan choqda, temirchinigg uyiga jo‘nadi. Tantiboyvachcha nonushtadan so‘ng pochapo‘stinga o‘ralib ko‘chaga chiqdi, bozor tomonga qarab bir oz yurgach, bugun juma ekanini xotirladi. Salimboyvachchani uydan topish uchun qaynatasinikiga jo‘nadi. Boyning mahallasiga kirarkan, qarshisidan Olimxon ellik boshi chiqdi. Ilgaridan tanish bo‘lgani uchun salom-alik qilib ko‘rishdi. Ellik boshi jilmayib, uning qulog‘iga shivirladi: — Boyvachcha, andak musoida qiling, qulingiz bo‘lay. Nozik gap bor,— Tantiboyvachchaning qo‘lidan ushlab, o‘z uyi tomon sudradi. Tantiboyvachcha boloxonaga chiqishni istamadi. Olimxon darvozani yopdi, uzun yo‘lak qorong‘ilandi. — Olimxon aka, eshitaylik,— dedi Tantiboyvachcha. Ellik boshi boyvachchaning yelkasiga qo‘lini qo‘yib sekin gapirdi: — Biz boy otangizga Yormatning qizini olib bermoqchi edik, xabaringiz bormi?— boyvachcha boshi bilan «ha» ishorasini qilgach, u davom etdi:—Hamma ish bitganda ikki-uch kun miyonasida, yeng ichida nikoh o‘qitmoqchiydik. Lekin kechasi qiz birdan g‘oyib bo‘lipti. Bilmadim, ko‘kka uchdimi, yer tagiga kirdimi! Bu voqeani boy otangiz bilsa, juda xafa bo‘ladilar-da! — Yo Ollo, bu Qanday mashmasha! O‘z uyida o‘tirgan qiz bir kechada g‘oyib bo‘lsin, tavba! Juda xunuk ish, Olimxon aka. Ellik boshi boyvachchadan ko‘zini uzmasdan so‘zlab ketdi: — Hozircha, inim Mirishoq, bu so‘z maxfiy qolsin. Ammo siz manga yordamlashing, qaerda bo‘lmasin, qizni topishga bel bog‘laylik. Sizning taxminingizcha, kalidi qaysi qo‘lda bo‘ladi? Tantiboyvachcha olazarak bo‘lib yelkasini qisdi va yerga qarab dedi: — Biz avliyomizmi? Qaerda ekanini aytish juda mushkul, Bitta-yarimta xushtori bo‘lsa, u bilan birga vaqt g‘animatda biron shaharga qochib qoldimi. Hozirgi zamon qizlari — bari o‘zboshimcha. Qadimgi boadab qizlar qayoqda deysiz. — Bir gumonim bor, uni yolg‘iz sizga aytaman,— dedi jiddiylik bilan ellik boshi.— Bilasizmi, Salimboyvachcha bu ishga qattiq norozi bo‘lgan edi. Sababi ma’lum, ya’ni boy uning taklifini rad qildi. Shu xabarni boyvachchaga bildirgan vaqtimda u juda achchiqlandi, manga qarab: «Dadam shu qizga uylanmaydi, mana ko‘rarsiz!» dedi. Shu narsani mulohaza qilib gumonim ortadi. Bilmadim, balki puch gumondir. Shaytonning vasvasasi-da.... — Salimboyvachchadan qilcha shubhalanmang,— qat’y ravishda dedi Tantiboyvachcha,— uning ko‘ngli oq. To‘g‘ri, boy otam mol-mulkini hujjatlab berishdan bosh tortgandan keyin, Salim g‘azablandi, bolalik qilib paqilladi. Man unga nasihat qildim. U darrov ko‘nglidan gina-kuduratni olib tashladi. Boyvachchadan sira shubha qilmang, xafa bo‘ladi. Xo‘p, man ketdim. Olimxon aka, siz chora ko‘ravering, qarab turmang. Man ham yordamlashaman. Cholni o‘ksitmaylik. Xunuk ish bo‘libdi. Xayr. Tantiboyvachcha qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib, eshikda qolgan ellik boshi bilan xo‘shlashib, ildam yurib ketdi. U boyning hovlisiga kirib, to‘ppa-to‘g‘ri Salimning uyiga otildi. Uy ichida yolg‘iz Nuri o‘tirar edi. U pochchasining tagiga ko‘rpacha solib o‘tqazdi va tancha yoniga cho‘qqayib, akalaridan, dadasidan va hokazolardan shikoyatlandi. Tantiboyvachcha unga taskin berishga tirishdi, o‘z uyiga jo‘nash kerakligini, bu yerda qolsa, o‘zini behuda xafa qilishini so‘zladi. Nuri pochchasining so‘zlariga e’tibor qilmaganday, o‘rnidan turdi, tokchadan yong‘oqday yumaloq bir narsa va bir talay igna olib, tik turgan holda, haligi yumaloq narsaga ignalarni sanchaverdi. Tantiboyvachcha uning harakatiga hayratlanib tikildi. — U nima? — Bumi?— zaharxanda qildi Nuri va «ishini» davom ettirib, tushuntirdi.— Bu Gulnorning boshi. Gulnorni miya og‘riq bilan o‘ldiraman! Joni ham, boshi ham metin ekan, shuncha sanchaman, Gulnorga balo urganini eshitganim yo‘q. Hali bir bolani chiqardim. Gulnor kasalmi, yo avvalgiday sog‘mi, bilib kel, dedim. Boyga tegishiga quvonganidan, allaqanday bir o‘rtog‘inikiga o‘ynagani ketipti... O‘rtog‘i kim bo‘lardi, o‘ziga o‘xshash bir cho‘ri-mo‘ridir-da! — O‘ynagani g‘animat! Durust,— Tantiboyvachcha labida kulgisini bazo‘r yashirib dedi: — Nuri, bunday irimlardan nima foyda chiqadi? Ham eshitgan quloqqa yaxshi emas. Salim qayda, chaqiring. Nuri o‘z sehrini cho‘ntakka solib, kimnidnr qarg‘ab, eshikka chiqar ekan, Salimboyvachchaning o‘zi kirib keldi. Pochchasini ko‘rish bilan singlisini jo‘natdi, eshikni mahkam yopib, deraza orqali hovliga ko‘z tashlab, so‘ng o‘tirdi. Uning qovog‘i soliq va harakatlarida notinchlik sezilar edi. — Yurakni dadil qiling,— dedi Tantiboyvachcha sekinlik bilan,—bu nima hovliqish? Bu bashara, bu yurib-turish bilan sirni oshkora qilib qo‘yasiz. Ish juda soz boshlandi, endi oxirigacha silliq ketsin. Buning uchun birinchi galda dadillik kerak! Hozirdan boshlab ba’zilar sizdan gumonsirab qolipti... Salimboyvachchaning rangi oqarib, ko‘zlari qo‘rquvdan bir lahzada jonsizlandi. Titroq lablari bilan so‘radi: — Kim gumon qiladi? — Olimxon ellik boshi... Salimboyvachchaning nafasi kesildi. Boshini ikki qo‘li orasiga olib jim qoldi. — Uniki gumon. Qo‘rqmang, Salim. Gumon boshqa, ishning ustidan chiqib, yoqa bo‘g‘ish boshqa,— dedi yupatib Tantiboyvachcha va Olimxon bilan mumkin qadar uchrashmaslik, tasodifan uchrashilganda, bu haqda so‘z chiqqanda, g‘oyat dadil bo‘lish, achinish, taassuf bildirish kerakligini o‘rgatdi. So‘ng Salimboyvachcha o‘zini bir qadar sokin va dadil tutishga harakat qildi. Eshikka va deraza orqali hovliga alanglab, kechagi sirini shivirladi: — Mana shu yerdan qochirishda sir ochilib qolarmikan, deb juda qo‘rqqan edim. Lekin juda qulay fursatda ish ko‘rdik. Qiz yolg‘iz. Hamma yoq jimjit, qorong‘i, odamlaringiz juda chapdast ekan. Qoyil qoldim. Yulduzni benarvon uradigan yigitlar o‘shalar. Ularda shoshilish yo‘q. Hovliqish yo‘q. Tavba! Pochcha, endi katta tahlika o‘tdi. Dadamdan o‘chimni oldim. Gulnorga oshifta bo‘lgan chol, keyinchalik mendan xafa bo‘lmasin, bizning shartimizga ko‘nmadi. Men shunday o‘ylayman. Mana jazasi, o‘chimni oldim. Pochcha, endi qizning ovozini o‘chirasiz, iloji bo‘lsa tezdan yo‘qotasiz.— Tantiboyvachcha mo‘ylovini burab, ko‘zlarini bir nuqtaga tikib, bir qancha vaqt o‘yladi. Keyin sekingina, go‘yo o‘z-o‘ziga so‘ylagan kabi, dedi: — Tirik o‘ldiramiz-ku... bir kunmas, bir kun, axir ovozi chiqib qoladi-da! — Sira ovozi chiqmasin!— qat’iy talab qildi Salimboyvachcha. — Salimjon, bu ish juda qiyin, Ammo bajaraman. Shu bilan birga sizga ham bir shart qo‘yaman. — Tushunmadim, qanday shart bo‘lishi mumkin?—baqrayib so‘radi Salim. Jiddiy va qat’iy javob berdi Tantiboyvachcha: — Shart shu: bundan keyin har xususda man bilan yaktan bo‘lib ishlasangiz, sizning qoshingizga bir zaruriyat yuzasidai kelsam, talabimni o‘rniga qo‘ysangiz... durustmi?—Tanti qo‘lini uzatdi. Salimboyvachcha shartning ma’nosini darrov angladi. Noiloj uning qo‘lini siqdi. Mana shu onda u o‘zining butun erkini pochchasiga topshirganligini, dadasi va boshqalar oldida o‘z jinoyatining ochilmasligi, sharmanda bo‘lmasligi uchun, Tantiboyvachchaning har qanday talablarini, birinchi galda, albatta, aqcha talablarini so‘zsiz bajarishga majburligini, qordan kutulib, yomg‘irga tutilganini angladi. Bu narsani ilgari uylamagani uchun, afsus qildi. Lekin, endi o‘kinishning foydasi yo‘q edi. Rangi o‘chgan, qaltiragan Salimboyvachcha bolalarcha yalindi: — Siz yolg‘iz pochcham emas, ham do‘stim, ham otamsiz, hamma vaqt ishimiz bir. Tantiboyvachcha mag‘rur va mamnun bir vaziyat oldi, labiga papiros qistirib, tezda o‘rnidan turdi va Yormat tomonidan shov-shuv ko‘tarilmaguncha, jim turish kerakligini Salimga uqtirib jo‘nadi. U ko‘chada g‘oyat mamnun ham har vaqtdagidan kekkayibroq yurdi, chunki u o‘zini katta zafarga erishgan hisobladi. Salimboyvachcha endi uning quli. Bundan ortiq zafar bo‘lishi mumkinmi? Salim uning qopqoniga o‘z xohishi bilan kirdi. Avvalgi kun kechqurun Salim uning uyiga borib, dadasidan shikoyatlandi. Chol uning shartini qabul etmaganini va buning ustiga butun mehmonxonani boshiga ko‘tarib o‘g‘illarini so‘kkanligini so‘zladi. Kayfi taraq Tantiboyvachcha Salimni yupatish uchun ichkilikni mo‘l ichirdi. Salimning g‘azabiga mastlik qo‘shildi. Dadasidan o‘ch olmoqqa tayyor ekaniii bildirdi. Tantiboyvachcha Gulnorni olib qochish kerakligini mastlik dadilligi va mantiqi bilan tushuntirdi. G‘azablangan Salim bir minut o‘ylanmasdan bu taklifni qabul etdi. Unga qarashli ikki muttaham yigit kecha kech Salimning ko‘magi bilan qizni xamirdan qil sug‘urganday jimgina, qulaygina o‘g‘irlab chiqdi... Tantiboyvachchadan nima ketdi... «Erta-indin boyvachchadan o‘n ming so‘m olaman—vekselga qo‘l qo‘ysa bas. Uning imzosi — naqd pul», deb Tantiboyvachcha quvonib borarkan, nogahon ko‘zi ko‘chada qayoqqadir ketayotgan Yormatga tushdi. Uning betini ko‘rmasa ham, dardini, hasratini uning yurishidan, yelkasidan sezdi. Yuragining chekkasi chimchilanganday tuyuldi. Ixtiyorsiz ravishda ko‘zlarini boshqa yoqqa burdi: «Hammadan shu kambag‘alga qiyin, nafsilamrda qiyin. O‘zi chakki odam emas. Bir musofir, g‘arib... Bolang ko‘z oldida o‘lsa yig‘laysan, dodlaysan, yer bag‘ri qattiq, axir ko‘nikasan. U boyoqishning nuridiydasi, yetilgan qizi birdan g‘oyib bo‘lsin... O‘likmi, tirikmi, bir umr bilmasin... Bunday yashashdan jahannam azobi ming marta yengil. Yormatning qo‘lidan yetaklab, qizi oldiga to‘g‘ri boshlab borsam, ol qizingni, lekin, buni bir san bil, bir Ollo bilsin, boshqa hech kim, jo‘na desam...» o‘ylab ketdi Tantiboyvachcha. Ammo uning yuragida bu yorug‘ fikrni bir zumda boshqa orzu — tama qorasi bosdi, haligi uchqun yurakning qora o‘pqinida darrov so‘ndi. Chunki Yormatning qizi unga behisob tekin pul manbai ochgan edi. Salimboyvachchaning yelkasiga minish uchun Gulnor qurbon bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, Gulnor kabi, odamlarning ta’rifiga qaraganda, chiroyli qiz bilan ko‘ngil qonguncha «suhbat» qilish orzusi ham uning ko‘ksini yoqdi. Gulnorni qochirish to‘g‘risida taklif qilganda, birinchi galda shu maqsadni ko‘zlagan edi u. Savobning eshigi ko‘p deydilar. Bu bo‘lmasa, boshqa bir eshikka kirib chiqarmiz. Masalan, machitga gilam olib berish. Bunda kishining nomi ham chiqadi, deb o‘yladi-da, qadamini ildam bosib, Yormatni orqada qoldirdi. Chorsuga keldi va choyxonalarning birida chilim tortdi. Uyga qaytishni istamadi, lekin gapga borishga hali vaqt erta edi. Bir nafas anqayib, Jondor vagonchinikiga jo‘nadi. Jondor vagonchi uni o‘z tashqari hovlisida, imorati shu yil yozda boshlanib, qish kelishi bilan bir qismi qolgan katta hovlining mehmonxonalaridan birida kutib oldi. U baland bo‘yli, peshanasi tor, o‘tkir yuzli, beti ham soqoliday qop-qora kishi: kiyimlari, zamonga ko‘ra bir qadar «fasonroq» edi. Tantiboyvachcha u bilan bir yildan buyon qalin do‘stlashib, har hafta ulfatchilik qilishga boshlagan edi. Jondor vagonchi ilgari boylarning yugurdagi bo‘lgan, kambag‘algina odam edi. Nari borsa shu ikki yil mobaynida gurillagan boylikka ega bo‘ldi, yirik g‘alla savdosi bilan mashg‘ul bo‘lgani uchun vagonchi deb ataldi. Urush vaqtida g‘alla narxining tobora ko‘tarilishi, xalqning nonga zor bo‘lishi Jondorning boyligini va nomini kun sayin oshirdi. Uning ishlaridan yaxshi xabardor yaqin do‘stlari, uni o‘zaro «urushboy» deb atashar edi. Jondor vagonchi ikki yil ichida katta bog‘lar sotib oldi, shaharda ichki-tashqi hovli bino qildi. Yirtiq-yamoq kiyim bilan o‘sgan o‘g‘illari shayton arava (velosiped)da uchib, atrof mahalla bolalarining ko‘zlarini o‘ynatdi. Otasi kal Yodgor o‘lganda, jasad to mozorga yetguncha, uchragan odamga yarim gazdan oq surp «yirtqich» ulashildi. O‘ris to‘ralari bilan aloqasi kuchaydi. Dongdor musulmon boylari, boyvachchalari bilan ulfat qurdi. Uning uyida har kunda bo‘lmasa ham, har uch kunda bir semiz qo‘y so‘yilganidan imomlar, eshonlar xira pashshaday, uning dargohida aylanib qoldilar. Jondor boyning, xususan, bog‘ ziyofatlari, bazmlari tarifga sig‘may ketdi. O‘z mahallasidagi yarim qadim-yarim jadid bir maktabga bir necha parta yasatib bergani uchun, jadidlar uni «hodim vatan va millat» deb maqtadilar. «Urushboy» fahsh ishlarida ham hammadan o‘zishga tirishdi. Qo‘sha-qo‘sha bachcha asradi. Lekin ular ko‘rinishda uning mirzasi yo gumashtasi kabi yashaydilar... Tantiboyvachcha po‘stinni yechib, sandal atrofiga yoyilgan qalin atlas ko‘rpachalarga o‘tirdi. Tokchalarga bezak uchun terilgan qimmatbaho asboblarni tomosha qildi. Uyning to‘riga, katta gilam ustiga tashlanilgan joynamoz gilam uning diqqatini jalb etdi. Uningcha, u ko‘rgan bu navdagi gilamchalar orasida Jondorniki mislsiz edi. Jondor vagonchi shu uyga yopishgan ikkinchi bir kichik uydan patnis yasab chiqdi. Xamiri nuqul qaymoqqa qorilib og‘izda erib ketuvchi oppoq patir nonlarni, mehmonning e’tiroziga qaramay, ushatib tashladi. Bir laganga qazi to‘g‘radi. Bu kun bir necha qadrli mehmonlar kelishi kerakligini, dutor, tanbur, ashula bilan shiringina o‘tirish yasamoqchi ekanini, oddiy gap-gashtakdan zerikkanini so‘zlab, Tantiboyvachchaning qadamiga xursand bo‘lganini bildirdi: — Bu kun man bilan bo‘lasan. Bu yerda bir bazmi jamshid yasaymiz. Bir qancha vaqtdan buyon najohatli, salla-kallali, ulamo, mudarris, a’lamlar orasida qoldim. Kelishadi, qaytara olmaysan. Juda xunob bo‘ldim. Chunki ular o‘lgunday ezma bo‘lishadi. Shariat qilni qirqqa ayiradi, degan so‘z to‘g‘riga o‘xshaydi, do‘stim. Arzimagan narsa ustida masalaxonlik qilib, bir-birlari bilan talashishadi. Qo‘yaversang, xo‘rozday part-part tepishmoqchi bo‘lishadi. Keyin man o‘rtalariga tushib, ikki tomon ham haq bo‘lsa kerak, deyman. Shu bilan dahanaki jangdan qolishadi. Rosa xunob bo‘ldim... — Durust, miyang to‘lipti,— dedi kulib Tantiboyvachcha,— yaqin o‘rtada uncha-muncha ulamoni bir cho‘qishda qochirasan. — Ey, qo‘y, — yuzini burishtirib dedi Jondor vagonchi,— ularning kun bo‘yi gapirishlaridan bitta «alif» miyamga kirmaydi. Ular nima so‘zlashsa, taqsir, sizniki ma’qul deyman. Men senga rostini aytib qo‘ya qolay: alhamdulillo, musulmonman. Lekin ularning ming‘irlashi menga yoqmaydi... Xo‘sh, nimaga ularga joy beraman, ziyofat yasayman? Shuning uchunki, birovni toshbo‘ron qildiradigan ham ular, obro‘sini ko‘kka chiqaradigan ham ular. Uyimga kelib, tuzimni yalab, eshigimdan yaltiroq to‘n kiyib chiqsalar, hammaning og‘zi yumiladi. Qo‘yaver bu gaplarni! Lekin, do‘stim, kechga mehmonlarni jo‘natib, gorodga shaboxo‘n o‘ramiz ikkalamiz, oyimchalardan g‘alatisini topib gasht qilamiz. Qo‘lingni ber, shovvoz! Tantiboyvachcha taklifni qabul qildi. Ammo shu onda Gulnor esiga tushdi. Bu «tansiq sovg‘a» bilan Jondorboy kabi do‘stini nega xursand qilmasin? Jondorboy undan hech nimani ayamaydi-ku. So‘ngra, sotib yeyishdan boshqani bilmagan boyvachchaning shu vaqtlarda ancha puturi ketgan edi. Mulklarning uchdan biri ham qolgan emas. Shuning uchun Jondorboy kabi gurillagan boylarga xushomad qilishni juda foydali topdi. Hozircha masalani yopiq qoldirib, keyincha qizni «tiriklay o‘ldirish» uchun Jondorboyda bo‘lgan butun vositalardan foydalanmoqni mo‘ljalladi. Zotan, bu yerga kelishdan maqsadi ham shu edi. Shu mulohazalarga suyalib, Gulnorga bosqinchilik qilishga Joydorboyni sherik qilmoqchi bo‘ldi. Jonon piyoladagi achchiq choyni ho‘plab gapirdi: — Gorodga chiqmaymiz, Jondor. Shomdan keyin man sani bir joyga olib boraman. Yayraysan! — Og‘zingdan o‘rgilay, rostmi?—Jondorning lab-lunji kulgidan tirjaydi. — Rost. Itni bog‘lasang, turmaydigan bir joy... Ammo parishtaday bir qiz bor. — Og‘zingdan aylanay,— tipirchilandi Jondor,— shu yerga keltiraylik, yo boshqa bir joyga eltaylik, qiz dedingizmi? Yana o‘n yil yasharar ekanmiz-da! — Uni joyidan qo‘zg‘atish juda qiyin ish. Keyincha, balki oson bo‘lar.. — Mayli, ipak gilamlarda, mana shunaqa uylarda maishat qilib ko‘rdm. It turmaydigan joyda yaxshi qiz bilan «suhbat» qilishning ham o‘zicha bir zavqi bo‘ladi. Mirishoq, sanga molimni emas, jonimni qurbon qilsam arziydi. Qiz dedingmi? Aysh qilar ekanmiz. Qani, oldindan bir oz no‘sh qilib turaylik! Jondorboy hovliqib, shkaf ichidan kon’yak olar ekan, uning mehmonlari kirib kelishdi. Ko‘rishmasdan ilgari Jondor ularning hammasiga kichik stakanlarda may quyib tutdi. Ha-ha, tarala bilan tik turib ichishdi. III Yo‘lchi tong qorong‘isida Qoratoyga kelib, voqeani bildirdi. Temirchi labini qattiq tishlab o‘yladi. Faqat, bu to‘g‘rida hech nima ayta olmadi. U, o‘z ta’biricha, «u yoq-bu yoqni izg‘ib, sirning uchini» topish uchun qayoqqadir yo‘qoldi. Yo‘lchi qayoqqa bosh urishni, kimning yoqasidan tutishni bilmay, ancha vaqtgacha ko‘chalarda tentib yurdi. Mirzakarimboy unga ish buyurganini Yormatdan eshitsa-da, bo‘ysunmadi. Endi uning xayolida hamma narsa bo‘sh va ma’nosiz edi. Ba’zi minutlarda esi oqqan kabi, ko‘cha o‘rtasida qaqqayib qolar. Har o‘tgan daqiqa uning so‘nggi umid uchqunlarini so‘ndirar, yuragini qo‘rqinchli tuyg‘ular bilan to‘ldirar edi. Qiyom chog‘ida Qoratoy bilan uchrashish niyatida choyxonaga kirdi. Choyxonada odam ko‘p edi. Chilim tutuni, samovar bug‘i, odamlarning g‘ovur-g‘uvuri ichida, peshanasini ushlab, bir chekkada o‘tirdi. U so‘ramasa ham, choyxonachining yugurdagi choy qo‘yib ketdi, qaytarishni ep ko‘rmay, bir piyola quydi, lekin ichmadi, boshi yana beixtiyor quyi solindi. Shu vaqtda kimdir uning yelkasini qoqdi. Yo‘lchi yalqovgina qaradi, qarshisida Qambar cho‘loq. Uni ko‘pdan beri ko‘rmagan bo‘lsa-da, o‘rnidan turmasdan, bo‘shang so‘rashdi. Qambar kulib, kuppa-kunduzi, shuncha g‘alva orasida uxlayapsizmi, deb o‘tirdi. Yo‘lchi indamasdan piyoladagi choyni unga uzatdi. U Qambar bilan juda qalin do‘st edi. Yoz chog‘lari Yo‘lchi dalada ishlarkan, ular tez-tez uchrashib turishar, juda samimiy so‘zlashar edi. Yo‘lchi hozir o‘z kayfiyatini, zo‘rlab bo‘lsa-da, o‘zgartirishga tirishib, Qambar bilan bir oz so‘zlashmoqchi bo‘ldi, lekin bundan ojiz qoldi: har qanday so‘z behuda, ma’nosiz ko‘rindi. — Sizga nima bo‘ldi, xo‘jayinlar xafa qildimi? Bu kun jumalik qilib chiqqan edim. Sizni ko‘rib sevingandan yuragim qoq yorilayozdi, sizning vajohatingiz — bu! — Ko‘rishmaganimizga ancha bo‘ldi,— bazo‘r javob berdi Yo‘lchi,— kishining boshiga har xil tashvish tushar ekan-da! — To‘g‘ri, kambag‘alning boshi g‘amdan chiqmaydi. Hayiti ham aza, jumasi ham aza,— piyolani bo‘shatib so‘zladi Qambar,— ko‘ngilga tugaversang, jinni bo‘lib qolasan. G‘am yomon, fil bo‘lsang ham bora-bora ipday cho‘zib qo‘yadi. Lekin, ayting, nega buncha es-hushdan og‘ib, bo‘zaryapsiz,— dedi-da, Qambar birdan kulib yubordi. Uning kulishi Yo‘lchiga og‘ir tegdi. Buni sezgan Qambar Yo‘lchi tomon egildi va shivirladi: — Dardingizga davo menda!—u qaddini to‘g‘rilab, mag‘rur boqish bilan yana iljaydi. — Nima deyapsiz?—gumonsirab so‘radi Yo‘lchi. — Mayli, siz yashirdingiz, ammo men yashirmayman,— Qambar yana egilib, ovozini pasaytirdi.— Yormat akaning qizini sevasiz, qizi kechasi birdan yo‘qolib qolibdi-a? Xafalik shundan emasmi? Yo‘lchining qo‘llari titrab, ko‘zlari umid bilan ochilib ketdi. Bir muddat so‘zlay olmadi, jilmaygan Qambarning ko‘zlariga tikilib qoldi. So‘ng dedi: — Sevishimni bilardingiz, yo‘qolganini qanday?.. — Hammasi manga ma’lum. Qambar cho‘loqdek iskovich yetti iqlimda bormikan!— Qambar bir oz to‘xtab, atrofiga ko‘z yugurtirib, davom ettirdi so‘zini.— Kecha shom vaqtida biznikiga ikkita shum yigit keldi. Taniyman. Xo‘jayin haligilarni mehmonxonaga kirgizib, eshiklarni taqa-taq yopdi. Bir nima borov dedim. Hech nimani farqiga bormagan bo‘lib, eshikda yumushlarimni qilaverdim. Dam o‘tmay yigitlar chiqishdi, keyin mast Salimboyvachcha ham bir ko‘rinib yo‘qoldi. Orqalaridan poylay dedim-ku, lekin xo‘jayin sezadi, deb o‘yladim. Yarim kechada eshik taqilladi. Chiqib ochdim: qari izvoshchi, g‘irt muttaham odam. Lekin men bilan juda hazilkash. Hamma o‘g‘rinchi ishlarni o‘sha yuritadi. Ha, bobo, horma, dedim. U: «Iloji bo‘lsa hozir, bo‘lmasa ertaga barvaqt ayt xo‘jayiningga, nozik yukini falokatsiz eltib qo‘ydim, pulni mo‘lroq cho‘zsin» dedi. Qanaqa yuk, dedim. Otini «chuh» demoqchi. Yaqinlashib, shoshma, dedim. Mendan nimani yashirasan? Anov yigitlar, anov boyvachcha san bilan birgamidi? Bilaman, gapir dedim. «Ha ayyor cho‘loq, iskabsan darrov! Bir mahalladan bir qizni olib qochishdi. Boyvachchaning xizmatkorining qizi emish... Damingni chiqarma!» dedi sekingina. Bildim-ki, Yormatning qizi. Shundaymi, axir? Lekin nima uchun olib qochadilar, bunga aqlim yetmaydi. Lekin ikkalamizning xo‘jayinlarimiz ham ashaddiy buzuq, shuning uchun yomon niyat bilan bo‘lsa kerak. Mana, do‘stim, sizga xabar berishga keldim. Qidirdim... Bu voqea, qo‘rqinchli bir tush kabi Yo‘lchining ko‘z oldidan o‘tdi. Qambar so‘zini bitirar-bitirmas, u ko‘chaga otildi. Orqasidan Qambar ham yugurdi. Yo‘lchidagi g‘azabni ko‘rib, Qambar uni pastqam bir tomonga yetakladi. Odamlardan xoli joyda to‘xtab, agar Yo‘lchi xohlasa qizni qutqarishlik mumkinligini, qiz o‘sha shum yigitlardan birining uyida ekanini so‘zladi. — Ayting, qaerda? Hozir boraman,— hansirab dedi Yo‘lchi. — Men o‘zim boshlab borsam... qalay bo‘lar ekan?—o‘ylanib qoldi Qambar. — Yo‘q, Qambar aka,— qat’iy ravishda dedi Yo‘lchi,— ahmoq Tanti sezsa, xafa qiladi. Man o‘zim boraman. Qambar mahallaning nomini aytib, u yerdagi tor ko‘cha, boshi berk ko‘chalarni, eshiklarni mumkin qadar sinchiklab tushuntirdi, tirnog‘i bilan devorga chizib ham ko‘rsatdi: «Adashsangiz, bironta boladan sekingina so‘rang: «Qora Ahmadniki qaerda» deb. — Aniq o‘sha yerdami?— dedi Yo‘lchi titrab. — Menimcha, albatta, shu yerda bo‘lishi kerak. Yo‘lchi odimini katta otib jo‘nadi. Bir oz nari borgach, orqasidan Qambar chaqirdi: — Beri keling! — Yana nima?— shubhalanib so‘radi Yo‘lchi. — Pichoq bormi? Ehtiyot-da.— Yo‘lchining qulog‘iga shivirladi Qambar. — Enam pichoq taqishni o‘rgatgan emas, Qambar aka! — G‘urur bilan javob berdi Yo‘lchi. Qambar norozi bo‘ldi, lekin pichoq olishga Yo‘lchini zo‘rlay olmadi, ajablanib yelkasini qisib qoldi. Yarim soatdan mo‘lroq yurib, qo‘rsatilgan mahallaga yetdi. Bu — shaharning chetida, shahar bilan dala o‘rtasida, juda pastqam mahalla edi. Unda-bunda bir eshik uchraydi, lekin och-oriq, daydi itlar ko‘proq sanqib yuradi. Yo‘lchi Qambar uqtirgan imoratlarni bir-bir ko‘zdan kechirib, so‘l yoqadagi boshi berk tor ko‘chaga kirda.. Ko‘chaning ikki tomoni buzuq-yoriq paxsa devor, faqat ko‘chaning boshida kichkina bir eshik. Yo‘lchi eshikni itardi: orqadan zanjir. Shu yerda bir oz o‘ylab, devorlarga razm solib, keyin oxista taqirlatdi. Eshik ochilib, barzangiday yigit chiqdi, gavdasi bilan eshikni qopladi, u yo‘g‘on, kallador, qoshlari mushukbachchaning dumiday o‘siq, yuzida, peshanasida pichoqbozlikning izlari ravshan ko‘rinadi, yirikk ko‘zlarida kishiga yomon ta’sir qiladagan, kandaydir, sirli o‘t yonadi. U xo‘mrayib tikildi: — Xizmat?—dedi. — Bu yoqqa tur, ichkari kiraman! Yigitning ko‘zlari asabiy iirilladi, pixillab nafas oldi. — Podadan adashgan buzoqqa o‘xshab, duch kelgan eshikka boshingni tiqaverasanmi? Kimsan o‘zing? — Qora Ahmad kim?—dedi Yo‘lchi, yigitga yaqinlashib. — Man!—dedi yigit va barmog‘i bilan ostonaga ishorat qilib so‘zida davom etdi.— Mana bu yerda odamzodning boshi yanchiladi, uka! Uyimga nimaga kirasan, uyim enang mahriga tushganmi? Gulnorning shunikida ekaniga Yo‘lchida hech qanday shubha qolmadi. Bu yigitga so‘z uqtirishdan foyda yo‘qligini sezdi-da, uning yoqasiga chang solib, keskin bir siltash bilan ostonadan uzdi, yana bir keskin va kuchli siltash bilan paxsa devorga urdi. Shu vaqtda Yo‘lchining ko‘kragiga qattiq va salmoqli musht tushda. Yo‘lchi ham Qora Ahmadning basharasiga, ko‘ksiga, qorniga to‘qmoqday mushtumi bilan to‘xtovsiz tushira boshladi. Tomoshabinsiz, ajratib qo‘yuvchilarsiz zo‘r, omonsiz mushtlashuv!.. Ikki tomon ham «ix, ax» va shuning kabi ma’nosiz tovushlardan boshqa bir so‘z aytmadi. Ikkisining ko‘zlarida vahshiy g‘azab yondi. Bo‘yin tomirlari arqonday qavargan, bilak paylari temirga aylangan. Nihoyat, Yo‘lchi ham, Qora Ahmad ham, musht bilan bir-birlarini yenga olmaslikka ishonch hosil qilishdi shekilli, harakatlarini o‘zgartirishdi. Quchoqlashib-tortishdi, bir-birlarini yiquvga intilishdi. Yo‘lchi bir kalla urib, Qora Ahmaddan o‘zini ayirdi, bir panjasi bilan Qora Ahmad bo‘ynining ust tomonidan changakday siqib, pastga bosdi, ikkinchi qo‘li bilan Qora Ahmadning bir qo‘lini orqaga qayirdi va butun kuchi, og‘irligi bilan uni yerga bosib tushdi. Qora Ahmad yarim yumalanib, ostida qolgan qo‘lini bo‘shatib chiqardi. Uning qo‘lida pichoq yaltiradi. Yo‘lchi chapdastlik bilan qo‘lini mahkam ushlab qayirib, yerga mixlaganday qildi. Pichoq qo‘lidan tushdi. Yo‘lchi pichoqni qo‘liga olib, uzoqqa otdi, butun gavdasi bilan Qora Ahmad ezib, bir qo‘li bilan. uning tomog‘ini xip bo‘g‘di, g‘azabdan tishlarini qisirlatib: «Dodla, baqir uyalmasang!..» dedi. Qora Ahmadning yuziga qon aralash loy chapilgan edi. Shishgan ikki ko‘zi loy va qon orasidan kuchsiz yaltirar edi. Yo‘lchi uning bo‘g‘zini bo‘shatdi. Qora Ahmad bo‘g‘ilib, harsillab nafas oldi. Tomog‘i bo‘shalgan esa-da, qarshilik ko‘rsatshiga urinmadi. Yo‘lchi jerkib so‘radi: — Qiz shu yerdami? — Shunda—dedi Qora Axmad, bir nafasdan so‘ng,— kiming u, singlingmi? — Men u qizni sevaman— mag‘rur javob berda Yo‘lchi. Qora Ahmad yotgan joyida kimnidar chapanicha yomon so‘kdi. — Kimni?— deb o‘qraydi Yo‘lchi. — Anov... Boyvachchani so‘kaman... — Nimaga olib qochdilaring qizni?—dedi Yo‘lchi. — Bilmayman. Hech. Boyvachchalardan so‘ra. Yo‘lchi Qora Ahmadning ustidan tushdi. Haligi uloqtirgan pichoqni qo‘liga oldi-da: «Tur, ammo endi g‘ing demaysai!» dedi. Qora Ahmad bir qo‘lini yerga tirab, ohista ko‘tarildi, qon aralsh tupurdi. Yo‘lchiga qarab yumshoq gapirdi: — Mard ekansan Qora Ahmadni urding.. Yana qanday! Chin so‘z kerak. Men odamning xo‘roziga boshimni beraman. Sen u qizni sevasanmi? Ol, ket! Hech kimning ko‘z qorasi unga tushgani yo‘q. Ishon manga!—so‘l, qo‘lini ehtiyot bilan ushladi Qora Ahmad— Qo‘lga shikast berding-da. Zarari yo‘q. Kir! Yo‘lchi choponining etagi bilan yuzini artdi. Pichoqqa diqkat bilan qarab, so‘ngra, peshkash qilgan kabi, Qora Ahmadga tutdi. — Ol!... Qora Ahmad ishonmagan kabi ag‘rayib, bir minut taraddudda qoldi. Keyin pichoqni sekingina oldi-da, boshini quyi soldi. Bir zum o‘tmay, birdan Yo‘lchiga qaradi. Uning bu qarashida chuqur taajjub bilan hurmat ifodalandi, loy va qonli yuzini tabassum qopladi: «San oltin yigit ekansan. Tushundim!»—pichoqni qo‘njiga tiqib, uyga o‘zi boshladi. Hovliga, kirarkan qichqirdi: — Opa, pana bo‘l! Yo‘lchi uning orqasidan serdaraxt, lekin uy-joyi to‘tday to‘kilib turgan katta hovliga kirdi. Qora Ahmad hovlining narigi burchida yuzini katta ro‘mol bilan Yo‘lchidan yashirgan bir xotin oldiga keldi. Yo‘lchi sabrsizlik bilan hovli o‘rtasida atrofga alanglab turarkan, xotin chinqiriq tovush bilan birdan vaysab ketdi: — Voy, o‘lay, bu nima! Yuzingni kim pachaqladi? Choponing boshdan-oyoq balchiq. Man sanga ming marta dedim-ku yomon yo‘ldan qayt deb... Qora Ahmad bir nima deb po‘ng‘illadi-da, hovlining chetidan yurib, bir uycha oldida to‘xtadi va Yo‘lchini imladi. Yo‘lchi yugurib bordi. Qora Ahmad kalitni berib, o‘zi chekildi. Yo‘lchi titragan qo‘llari bilan shoshib-pishib qulfni ochdi, eshikning ikki qanotini ikki yoqqa qattiq itarib, uyga otildi. Darchasi berk bo‘lganidan uy ichi qorong‘iroq edi, hech kim ko‘rinmadi. Yo‘lchi umidsiz va hayajonli tovush bilan: — Gulnor!— deb qichqirdi. Eshik ochilar ekan, falokatmi, deb gumon qilgan va qo‘rquvdan nafasi kesilib, qorong‘i burchakka qisilgan qizga bu tanish va sevimli tovush bir onda hayot bag‘ishladi. U faryod bilan Yo‘lchiga otildi. Sevinchidan, hayajondan, yayriliq hasratidai ular ancha vaqtgacha bir og‘iz so‘z so‘zlashga ojiz qolishdi. Gulnor boshini Yo‘lchining ko‘kragiga suqib yig‘ladi. Yo‘lchi uni eshik oldiga olib bordi. Gulnor namli ko‘zlari bilan Yo‘lchiga tikilib, bir nimadan hurkkan singari, yana unga suquldi, so‘ng erkalanib uning bo‘yniga qo‘l tashladi. Yurakka sig‘magan hayajonini bo‘shatgan kabi, xo‘rsina-xo‘rsina so‘zladi: — Ko‘zlarimga ishonmayman. Sizni ko‘rish... uh, umidim uzilgan edi. Yo‘lchi aka, biz qaerdamiz? Nima bo‘ldi? Anov muttaham kim? Nega meni bu yerga o‘g‘irlab keladi? Hech nima tushunmayman! Tushimmi? O‘ngimmi? Kechasi yolg‘iz o‘tirgan edim,— yig‘lab gapira boshladi Gulnor,— onam boynikida, dadam allaqayda... birdan ikkita devday yigit kirsa bo‘ladimi. «Voy!» deb o‘zimni yerga tashladim. Bundan boshqasini bilmayman. Keyin bir vaqt hushimga keldim. Og‘zim bo‘g‘iq. Qalin narsaga o‘ralganman. Izvoshda ketayotganimni payqadim. Yana hushsizlandim. Uh, o‘lmabman, kishining joni shunday chidamli bo‘lar ekan. Lekin o‘zimni o‘ldirish uchun mana shu uyda ko‘p urindim. Tomog‘imni bo‘g‘dim. Bo‘lmadi. Boshqa chora qidirib turgan edim, qaerdan keldingiz, osmondan tushdingizmi, Yo‘lchi aka?— Gulnor so‘zlarkan, Yo‘lchi uning yuzidan ko‘z uzmadi. Qiz juda ozgan, yuzi sarg‘aygan edi. Ko‘zlari horg‘in, darmonsiz edi. Boshidan kechirgan foje hodisalar uning butun siymosida ravshan edi. Lekin qizning husni, hasrat otashida tovlanib, mukammallashgan kabi, yana ham yorqinroq, yana ham sehrliroq bo‘lib ko‘rindi Yo‘lchiga. Yo‘lchi Gulnorning boshini silab, voqeani qisqacha aytib berdi, katta ayb Qora Ahmadda bo‘lmay, balki boshqalarda ekanini va buning sababiga hali tushunmaganini so‘zladi. Tanti va Salimboyvachchalarning ishtirok etuvi Gulnorning hayrat va g‘azabini oshirdi. Butun alamzadaligi bilan ularni qarg‘adi. Nogahon Yo‘lchining chakkasidagi ko‘kimtir shishni ko‘rib, ko‘zlariga qo‘rquv to‘ldi. — Bu nima? Voy, qulog‘ingiz orqasi ham ozgina qonabdi!— dedi Gulnor qo‘rqib. — Qora Ahmad bilan ozgina hazillashdik. Yuring, tezroq ketaylik,— Yo‘lchi hovliga tushdi. — Mahsim boru, kavushim yo‘q, paranji-chachvonim yo‘q. Ro‘molim yo‘q. Ro‘molsiz, mayli-ya, paranji, kavushsiz qandoq chiqaman ko‘chaga?—dedi Gulnor muloyim kulib. — E...e...— Yo‘lchi o‘ylab qoldi, bunday narsalar sira esiga kelmagan edi, go‘yo Gulnorni kiyintirib olib qochishganday. Bu narsalarni tezda topib bo‘lmagani va Gulnorni bu yerda bir minut ham yolg‘iz qoldirishni istamagani uchun, u Qora Ahmadni chaqirdi. Qora Ahmad og‘ir-og‘ir yurib keldi. Uning yuzi endi qon bilan loydan tozalangan bo‘lsa-da, juda xunuk edi. Peshonasida katta-kichik g‘urralar, yuzlari ko‘m-ko‘k shish, bir ko‘zi tamom yumulgan edi. U, uzoqroqda to‘xtab: — Xafa bo‘lmang, singlim!—dedi. Qora Ahmad yaqinlashuvi bilan o‘zini eshik orqasiga oltan Gulnor dadil qichqirdi: — Uyatsiz! Qora Ahmad yerga qaradi. Yo‘lchi uning yelkasiga qo‘lini qo‘yib, ahvolni tushuntirdi. U ilma-teshik bir paranjini keltirib Yo‘lchiga tutqazdi. — Bo‘lgani shu. Buni ham opamiz yer-ko‘kka ishonmaydi,— dedi kulib Qora Ahmad. — Xo‘p, men garovga pul berib ketay. — Yo‘q, bu bir tangaga qimmat, garovga sira arzimaydi. Ammo kerakli narsa u, musulmonchilikning farzlaridan biri shu boshvoq-ku... Ertaga yo o‘zing keltir, yo birovdan berib yubor. — Rahmat. Qora Ahmad bir hujraga kirib, uzoq vaqt yo‘qoldi. Eski-tuski orasidan bir juft kavush topib chiqib, Yo‘lchining oyoqlari orasiga tashladi. Kavushlar quruq tarashaday shaqillab tushdi yerga. Qora Ahmad ham, Yo‘lchi ham, hatto engak orqasida mo‘ralab turgan Gulnor ham bir vaqtda beixtiyor kulib yuborishdi. Kavushning biri «zaifona», biri «mardona», birining poshnasi butunlay yo‘q, biriniki yarimta. Birining yuzi yarmini sichqon kemirgan, birining yuzi tag charmga yopishib ketgan. Yo‘lchi kula-kula qo‘lga oldi. Barmoqlarini tiqib, kavushning yuzini to‘g‘rilamoqchi bo‘lgan edi, o‘rta barmog‘i teshib chiqdi... Yo‘lchi yerga tashladi. — Men pul beray, shu atrofdan oz-moz durust, oyoqqa ilinadigan bir narsa topib bering,— Yo‘lchi murojaat qildi Qora Ahmadga. — Qiziq ekansan, oyog‘idagini yechib beradimi, bu yerdagilar hammasi — gadoydan non tilaydigan qashshoqlar, juftingni qanoting ostiga olib ucha ket, lochin! Bu yerda turma!—dedi-da, Qora Ahmad bir tomonga chekildi, Gulnor «doqi yunus»dan qolgan kavushni kiyib, chirik paranjiga o‘ralib, Yo‘lchi bilan jo‘nadi. Katta ko‘chaga chiqqach, musulmonlarning yomon fikrlariga zamin bermaslik uchun, Yo‘lchi o‘zini besh-o‘n qadam oldinroq olib yurdi. Tutqunlikdan, falokat chuquri yoqasidan sevikli yigit tomonidan qutqazilgan Gulnorning qushdek uchgusi kelar, lekin boshidan kechgan dahshatli voqealar orqasida oyoqlarida zarracha mador sezmas edi. Buning ustiga kavushi monelik qilar edi. Deyarli har qadamda bir poy chirik kavush oyoqdan tushib, loyga botar, qiz engashib yana ilar, qadamini har qancha avaylab qo‘ysa ham, kavushlar yurishdan bo‘yin tovlar edi. Yo‘lning yarmiga yetganda, odamlar siyrak joyda Yo‘lchi to‘xtadi. Gulnor uning yoniga kelgach, iymanib sekiigina dedi: — Qaerga olib boray sizni? O‘z uyingizgami? To‘g‘risini aytavering, Gulnor, sira tortinmang. Bu savolni Gulnor hali o‘ylamagan edi, u devorga suyalib turib qoldi. U paranjida bo‘lsa-da, hozirgi kechinmalari va hayajonlangani Yo‘lchiga bilinib turdi. — Tortinmang, ixtiyor sizda,— takrorladi Yo‘lchi. — Uyimga qaytmayman. Boyagi joyga boramiz, gaplashamiz,— qag‘iy javob berdi Gulnor. Agar ko‘chada bo‘lmasa edi, Yo‘lchi shu onda bu go‘zal, toza yurakli, jasur, vafodor qizning oyoqlariga bosh qo‘yishga tayyor edi. Lekin shunda ham uning bundagi harakati, qizning ulug‘ qalbi va sevgisi oldida hech ekanini chuqur sezdi. Yo‘lchi cheksiz sevinch bilan yurib ketdi. Yo‘l-yo‘lakay fikri joy qidirish bilan mashg‘ul bo‘ldi. Qoratoy, Shokir ota uyi juda mos. Lekin boyning mahallasida, bilinib qoladi, hozir to‘ppa-to‘g‘ri qishloqqa jo‘nash uchun hech qanday imkon yo‘q. Gulnor horigan, kiyim yo‘q. Yana u bilan ochiqcha so‘zlashuv kerak, yigit o‘ylay-o‘ylay Shoqosimning xizmat qiladigan joyini, juvozkashnikini ma’qul ko‘rdi. Chunki bu joy Mirzakarimboy uyidan ikki-uch mahalla narida ham bundan boshqa xoli joyni topish qiyin. Ehtiyot yuzasidan to‘g‘ri yo‘lni qo‘yib, aylanma yo‘llar bilan namozgar vaqtida Shoqosimnikiga boshlab keldi. Juvozkashning tashqarisida juvozxona, bedaxona, otxonadan boshqa, bir burchakda kichkina hujra bor zdi. Bu yerda Shoqosim yashar edi. Yo‘lchi atrofga kuz yugurtirib, otxonaga kirdi. Endigina ishdan chiqib, otlarning yem-xashagi bilan ovora bo‘lgan Shoqosimni ko‘rdi. Salomni, so‘rashmoqni unutib, qulog‘iga shivirladi. Ishdan horib-tolib chiqqan Shoqosim chala-chulpa eshitsa-da, ma’noni tez ilib oldi. O‘rtog‘iga hayron bo‘lib tikildi. — Rostmi? Hujraga olib kir, eshikni orqasidan zanjirla. Qorangni ko‘rsatma,— dedi. Hujra kichkina, lekin iliqqina edi. Eski bo‘yra ustiga solingan eski ko‘rpachaga Gulnor o‘tirdi. Hujraning burchagida Shoqosimning uvada choponi, to‘ziq ko‘rpa-yostiq uyulgan. Tashqari hali yorug‘ bo‘lsa-da, eshik yopilgani uchun, derazasiz hujra qop-qorong‘i bo‘ldi. Yo‘lchi tokchada yotgan shamni yoqib, bir piyolani to‘ntarib, uning ustiga shamni o‘tqazdi va o‘zi bilan Gulnor o‘rtasiga qo‘ydi. Ikkisining yuragida sevinch va baxt lim-lim toshgan edi. Bu baxt, bu cheksiz sevinch ularning ko‘zlarida, qarashlarida, yuzlarini qoplagan tabassumlarida jilvalandi... Hozir ikkisi bunday uchrashuvdan, bir-birlariga qoniqmay boqishlaridan o‘zga dunyoda hech nimani nazar-pisand qilishmas, qalblarida yillarcha saqlagan muqaddas orzularga yetishganliklaridan, ikkisi ham mast kabi edi. Bu faqir hujrada miltiragan sham ular uchun azamat va hayotbaxsh quyosh kabi ko‘rinar edi. Ular ko‘pdan beri ko‘kraklarida to‘plangan, ifodasi uchun vaqt-sharoit imkon bermagan o‘ylarini, dardlarini gaplasha boshladilar. Gulnor ayniqsa, keyingi kunlardagi voqealarni hayajon bilan so‘zladi. Mirzakarimboyning uyatsizligi, dadasining nodonligi, ko‘z yoshlari bilan Yo‘lchini kutishlari, Qora Ahmadning sovuq uyida tun bo‘yi va kunduzi ham, Yo‘lchi kelguncha, yolg‘iz o‘z o‘limini, o‘z-o‘zini qay ravishda oson o‘ldira bilish bilan ovora bo‘lganligini, Qora Ahmadning opasi ko‘rsatgan ba’zi bir mehribonchiligini va hokazolarni hikoya qildi. Yo‘lchi hamma eski, yangi voqealarni, xususan kechadan buyon tortgan tashvish va hayajonlarini gapirdi, qizning peshanasini silab, o‘tganlarni unutish kerakligini tushuntirdi. Eshik taqilladi. Yo‘lchi irg‘ib turib qiya ochdi. Shoqosim bir choynak choy, ikkita non, bir tarelka qora mayiz uzatdi: «Palov qiladigan kezi ekanu... uka, kambag‘almiz-da, ozni ko‘p ko‘rib olasizlar.. » dsdi. Yana birpasdan keyin bitta ko‘rpa keltirib berdi, aziz mehmonim bor deb, xo‘jayinlardan yalinib olganini aytib kuldi. Yo‘lchi unga minnatdorchilik bildirib, koyimasligini o‘tindi. Bundan bir necha soat ilgari qayg‘udan boshqa ovqatni tanimagan bu ikki yor endi sevinib, ishtaha bilan yeya boshladi. Yo‘lchi, pul beray, Shoqosim oshpazdan ovqat keltirsinmi, deb so‘ragan edi, Gulnor lozim topmadi. U choyni o‘zi quyib, Yo‘lchiga g‘amxo‘rlik ko‘rsatdi, quvnoq ko‘zlarini bu kichik, faqir hujraning har tomoniga yugurtib, kula-kula so‘zladi. — O‘rtog‘ingizga ayting, shu hujrasini bizdan ayamasin. Shu yerda tinchgina yashaylik! Yo‘lchi kulib boshini qimirlatdi. Lekin birdan qizning yuzini qayg‘o‘ ko‘lkasi bosdi: — Yo‘q, o‘rtog‘ingiz hujrasini bizdan ayamas, lekin boshqalar bizga hech nimani ravo ko‘rmaydilar. O‘z ko‘nglimizda va o‘zimizniki bo‘lgan ishqni ham yulib tashlamoqchilar... Yo‘lchi uning fikriga qo‘shildi. So‘ngra Toshkent kabi katta shaharning bironta burchagida ular xavfsiz tura olmasliklarini, agar Gulnor chindan istasa, u vaqt tezroq harakat qilib, bu yerlardan uzoqlashish lozimligini so‘zladi. Gulnor Yo‘lchining ko‘zlariga boqib kuldi va dadil javob berdi: — Siz qaerni xohlasangia, o‘sha yer menga yaxshi ko‘rinadi. Mana bu hujraga boshlab keldingiz, menga juda yoqdi... Endi uyga qaytish yo‘q. Mirzakarimboy burnini tishlab qolsin! Ikkovlari ham uzoq kulishdi. — Men o‘z qishlog‘imni mo‘ljallagan edim,— dedi Yo‘lchi jiddiy,— to‘g‘ri, u yerda hozir uy-joyimiz yo‘q. Qo‘shnimiz onamni ko‘mishga, ma’rakasiga pul sarf qilgan ekan; to‘lash kerak, albatta. Men uyni bir yuz yigirma so‘mga sotdim. Juda arzon... Ammo, qarzdan qutuldim. Singlimga kiyim qilib berdim. Yonimda yana o‘ttiz so‘mcha qoldi. Ammo, qishloq o‘sib-ungan yurtim. Albatta, joysiz qolmasmiz, sog‘ bo‘lsak, tirikchilikni ham yo‘lga solarmiz. Ammo, Gulnor, siz yaxshi o‘ylang, ixtiyor sizda. Gulnor Yo‘lchining so‘zlarini diqqat bilan tingladi, hassos qizning xayoli mehnat-mashaqqat bilan to‘la, lekin sodda, tinch qishloq hayotini jonli ranglar bilan chizib, ko‘z oldidan bir-bir o‘tkazdi, u birdan o‘zini tog‘lar, suvlar orasida sezdi, Yo‘lchining fikrini ma’qulladi, yana unga dalda berish uchun dedi: — Hamma vaqt qishloqda yashaymiz. Siz ishlaysiz, men ishlayman. Do‘ppi tikishni yaxshi bilaman. Erkak, xotin, bala-chaqa — hammasining kiyimlarini tikaman. Mahallada meni chevar qiz deyishadi.— U bu so‘zlarni yarim hazil, yarim iftixor bilan kulib aytdi.— Singlingiz bag‘rimda bo‘ladi. Uh, men uni ko‘rishni shunday orzu qilamanki... Yo‘lchi uning so‘zlarini tinglarkan, kelajak umri, orzulari, umid va xayollari bir parcha dog‘siz, tutash nur ichida ko‘rinib ketdi. U qizga yaqin o‘tirdi, uning qop-qora quyuq sochlarini siladi, qiz boshini uning ko‘ksiga qo‘yib, hazin tovush bilan o‘z-o‘ziga so‘zladi: — Oyim bechora qoladi, yolg‘iz bolasidan ayriladi, o‘likmi-tirikmi ekanimni bilmay qoladi... Yo‘q, u o‘ladi, bunday g‘amni ko‘tara olmas! Bir ko‘rsam, bir quchoqlasam... — Gulsum xolamni ko‘rishingiz kerak edi-da, lekin... qaydam...— Yo‘lchi jim bo‘ldi. — Yo‘q,— boshini yigit ko‘kragidan uzmasdan gapirdi,—dadam bilib qoladi. Yaxshisi, bunday qiling. El yotar paytida Qoratoy akanikiga borib, mana bu paranji bilan choriqni egasiga qaytarish uchun unga topshirib, boshqa paranji, kavush olib keltiraman degandingiz hali. Biz bugun saharda jo‘naymiz, shundaymi? Qoratoy aka ertaga kechqurun xotinini bir bahona bilan biznikiga yuborsin; u tirikligimni, siz bilan bir yoqqa qochganligimni sekingina oyimga so‘zlasin. U vaqt balki g‘ami, hasrati ozayar, nima deysiz? Yo‘lchi qizning bunday tuyg‘unligi va fidokorligiga qanday baho berishni, qanday qilib o‘zining chuqur tashakkurini bildirishni bilmay qoldi. Gulnorning go‘zal boshini o‘z ko‘ksida quchdi, muhabbati butun yigitlik g‘ururi va otashi bilan unga tikildi-da, fikrini juda ma’qul ko‘rganini ham qishloqda tinchlanib olgach, tezda shaharga qaytib xo‘jayindan haqini talab qilishni, singlisi bilan birga, mumkin bo‘lsa, uning onasi Gulsumbibini ham aravaga solib, qishloqqa olib borishni istaganini aytdi. Dahshatli kechinmalar bilan, qayg‘u bilan charchagan qizning ko‘zlari yumila boshladi. Yo‘lchi uning boshini kir yostiqqa ohista qo‘ydi. Ustiga ko‘rpa tashladi, nash’ali hislar, yorqin umidlar bilan yuragi lim to‘lgan holda ancha vaqtgacha yoriga termulib o‘tirdi. Keyin shamni tokchaga olib qo‘ydi, tashqariga chiqib, hujra eshkgini sekingina yopdi. Vaqt xuftondan o‘tgan, juvozxonada chiroq ko‘rindi, Shoqosim kechalik ishni bajaradi. Yo‘lchi u yerga borib ostonada eshikka suyaldi, juvozxonaning bir chekkasida devor katakchasiga qo‘yilgan, shishasi kirlangan kichkina lampaning nurida narsalar g‘ira-shira ko‘zga chalinar edi. Juvozxona ichidan tezak, shiptir, moy va kunjara hidlaridai birikkan allaqanday qo‘lansa hid Yo‘lchining dimog‘iga darrov urdi; pastda ikkita ot ohista, lekin bir tekis yurish bilan gir-gir aylanadi, oyoqlari ostida go‘daklar «bekinmachoq» o‘ynasa, dumini qimirlatmaydigan bu yuvosh va mehnatda chaqilgan otlarning ko‘zlari nim qorong‘ilikda allaqanday g‘azab bilan yonganday ko‘rindi Yo‘lchiga. Otlar bilan birga Shoqosim ham ohista aylanib, uzun qamchini otlar ustida yuvosh silkib qo‘yadi. Bu ishda odam bilan ot orasida farq yo‘q. Ikkisi ham gir-gir aylanadi, baravar ishlaydi. Kecha-kunduz qo‘lansa havo, qorong‘ida gir-gir aylanish!.. Lekin odamda javobgarlik bor, xo‘jaynn moyni yaxshi chiqarishni buyuradi. Yana shu odam otlarni ham boqadi. Bir ozdan so‘ng Shoqosim otlarni to‘xtatib, Yo‘lchiga qichqirdi: — Tushuntir mundoq, o‘zi nima gap? Yangi kiyim kiygan yetimchaday, ko‘zlaring taka-puka, yurishlaring inchunin bejo? Yo‘lchi u yoq-bu yoqqa shubhali nazar tashlab, keyin Shoqosimni ishdan qo‘ymaslik uchun, ikki-uch minutda voqeani so‘zlab berdi. Qiziq cho‘pchak tinglagan boladay, Shoqosimning og‘zi ochilib qoldi. Yana juvozni yuritib, otlarning dukuri, juvozning g‘ijirlashi ichida qichkirdi: — Qaddingni ur, yulduzlaring juft tushgan bo‘lsa-chi, odam bolasi senlarni ajrata olmaydi! So‘ngra gir-gir aylanib, u o‘z turmushidan shikoyat qila boshladi. Xo‘jayinlar toifasida insof yo‘qligidan, kunjara yeb, kesak hidlab yashashdan, birovga farzandlikka bergan o‘g‘lini ko‘rib kelishga ham vaqt topa olmaganidan, umuman, yarali ko‘ngilning dodidan bir-bir bahs ochdi. Yo‘lchining ko‘ngli quvonch bilan to‘la edi, chunki yori o‘z yonida va xo‘jayinlarning bo‘yinturug‘ini o‘z bo‘ynida sezmas edi. Lekin Shoqosimning so‘zlari uning erkin yuragini timdaladi. U yupatuvchi so‘zlar bilan do‘stini umidlantirishni istamadi, to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatishga tirishdi. — Juvozxonada vaysab yig‘lashdan nima foyda? Boshqalar sizni xo‘rlasa, siz xo‘rlanmang, yana ko‘proq yengilmang, qadri qiymatingizni biling. Men sizni bilaman, siz bunday qilmaysiz, xo‘jayin kamsitsa, so‘ksa, g‘azabingiz o‘t olmaydi, yana pasayasiz. Bu yomon! Shoqosim uning so‘zlarini yaxshi eshitmadimi, yo ahamiyat bermadimi, indamay otini aylantiraverdi. Yo‘lchi hovli o‘rtasida to‘xtab, osmonga qaradi. Tim qorong‘ilik ichida uzoqdan yulduzlar jimir-jimir ko‘z qisar edi. Hulkarga boqib, Qoratoynikiga borishga hali vaqt erta ekanini bildi. Hujra eshigini ehtiyot bilan ochib kirdi. Ko‘rpaning uchini ko‘tarib, qizning yuziga qaradi. U uyquda. Faqat nafas olishi bir qadar qisqa va keskinroq ko‘rindi. Yo‘lchi hech nima gumon qilmadi. Gulnorning ustini yaxshilab o‘radi-da, uning oyog‘ida, devorga suyalib o‘tirdi. Eson-omon bu yerdan qochishni, shahardan chiqqach, qishloqqa qatnovchi aravalardan biriga o‘tirishni, Gulnorga qalinroq kiyimlarni Qoratoy topa oladimi, yo‘qmi — shuning singari o‘ylarga berildi. Yormatni, aynnqsa Gulsumbibini o‘ylab, ularga achindi. Gulnorga boqarkan, ko‘kragini yigitlik g‘ururi va jang, mojaro orqasida yoriga yetishgan oshiqning baxti qabartirdi. Bir muddatdan so‘ng uning ko‘zini ham uyqu qisa boshladi, ko‘zlarini dam ochib, dam yumib, uyquga qarshilik qo‘rsatdi, barmoqlari bilan ishqaladi, nihoyat, o‘tirgan holda, yarim uyqu, yarim xayol bilan boshini egdi, sekin-sekin kipriklarini yopishtirdi. Qandaydir, ingrashmi, alahlashmi Yo‘lchining qulog‘iga kirdi, seskanib ko‘zini ochdi. Tokchada sham tagigacha yonib o‘chayozgan. «Xiyla vaqt o‘tibdi!» deb o‘yladi u. Tokchalarni timirskilab, yangi sham topib yoqdi, shamni qo‘lida ushlab Gulnorning boshida cho‘qqaydi. Ko‘rpa Gulnorning ko‘kragida, yuzi bo‘rtib, taram-taram qizargan; burnining kataklari qisilgan, harsillashi avvalgidan zo‘rroq. Yo‘lchining butun badanini, tomirlarini izg‘irin yalaganday bo‘ldi. U bir qo‘lini qizning peshanasiga qo‘ydi: naq olovday... Yo‘lchi «uh» tortib, chuqur mehr bilan, butun vujudini ezgan alam bilan silarkan, Gulnorning ko‘zlari allaqanday xasta yorqinlik bilan ochilib ketdi, uyalgan kabi, ko‘rpani tortib, ko‘kragini yopdi va Yo‘lchiga tikildi. — Nima qildi, jonim?— so‘radi Yo‘lchi, lekin «betobmisiz?» deyishga tili bormadi. Quruq lablarini bazo‘r qimirlatib, harsillab dedi Gulnor: — Uh... badanim yonib boradi... — Shamollagansiz, xafa bo‘lmang, o‘tib ketadi. — Qattiq shamolladim,—past ovoz bilan dedi qiz,— man ertalab sezgan edim, haligi yerda, oti nima, uyi juda sovuq edi, egnimda yupqa nimcha. Qanday jo‘naymiz? Siz narsalarni tayyorladingizmi? Bilmadim, shu ahvolda qishloqqa yota olarmikinman? — Tanangizda og‘riq bormi? — Butun badanim zirqirab og‘riydi, endi juda kuchaydi og‘riq. Uh taqdir qurg‘ur har damda bizni qoqiltiradi. Nima qilamiz?— dedi-da, Gulnor ko‘rpadan qo‘lini chiqarib Yo‘lchining qo‘lini ushladi. Yo‘lchi uning yongan qo‘lini yumshoqqina siqib o‘pdi va butun borligi bilan xo‘rsinib dedi: — Gulnor, sizga sog‘liq keraq. Hech nimani o‘ylamang, tinchib hordiq chiqaring. Agar dunyoning narigi burchiga sizni opichib borishga to‘g‘ri kelsaydi, men sevina-sevina bajarardim. Ammo, shu holatda... yana o‘zingiz bilasiz. Yo tonggacha arava topib kelaymi? Ammo, dalada shamol kuchli bo‘ladi, ayniqsa shu kezlarda. — Sizni qiynab qo‘yaman. To‘g‘ri, qiynalasiz. Ruhim picha yengil tortsin. Qilcha darmonim yo‘q. Ular sezmasmikan?—Gulnor go‘yo o‘zini jasoratsizlikda ayblagan va o‘z ahvolidan umidsizlangan, o‘ksingan kabi, ko‘zlari yosh bilan to‘ldi, tomchilar uning yonib bo‘rtgan yuziga yumalanaverdi. Yo‘lchi shamni qizning tepasidagi tokchaga o‘rnatdi, keyin ro‘molcha bilan uning ko‘z yoshlarini avaylab artib dedi: — Yig‘lamang, yig‘lamang, ruhingiz yengillashsin. — To‘xtata olmayman, o‘zi quyulaveradi. Yo‘lchi aka, nima uchun ular bizni qiynaydilar, nega u boyni, u boyvachchalarni yer yutmaydi! Nega muncha zo‘rlik, jabr? — Yer yutadi, yutmasa agar, zo‘rlab nig‘izlab yuttiramiz!—Yo‘lchi mushtumini yerga tirab javob berdi. Gulnor chuqur sadoqat ifoda etgan ko‘zlari bilan yigitga qaradi, haroratli qo‘llari bilan uning yuzini siladi. Goh tinchib, goh qiynalib yotdi. Ammo, bir zum bo‘lsin, ko‘zlarini Yo‘lchidan uzmadi. Eshik taqirladi. Yo‘lchi avval shubhalanib, tirqichdan qarab, Shoqosimning tovushini eshitgach, ochdi. — Avji ketish payti, bir ozdan keyin tong otadi. Men bedaxonada uyquni urdim, oshiq-ma’shuqni kuzatib qo‘yay, deb chiqdim.— Sovuqdan qaltirab, tishlarini shaqillatib, dedi Shoqosim. Yo‘lchi g‘amgin tovush bilan qizning notobligini tushuntirdi. Shoqosim yelkasini qisib, bir lahza jim turib qoldi. Keyin Yo‘lchining qo‘lidan ushlab, boshini tebrata-tebrata gapirdi: — Shuncha azob, shuncha tashvish ko‘rgan qiz, albatta, kasalga chalinadi-da. Qiz monand nozik bo‘ladi. Issig‘i baland dedingmi? Chatoq-ku... — Kuyib-yonib yotibdi. Uh, birpasda kasalga chalindi-ya. Turishga majoli yo‘q,— Yo‘lchi ko‘kka qarab, so‘ng davom ettirdi so‘zini,— hayronman, Shoqosim aka, Yormatlar, xo‘jayinlar izimizga tushmasmikan? — Qanday ketasan, qaerga borasan? Zanbilga solasanmi! Shu hujraga qamalinglar. Kunduzi nafas chiqarmaysanlar. Xo‘jayinning, bola-chaqalarining ko‘zini shamg‘alat qilib, men o‘zim xabar olib turaman. Kir ichkari. Ha, eshikni uchta chertaman, shunda ochasan. Ertalab doru darmon ham topib beraman. Shamollagan, tumov. Shundaymi? Bo‘pti. Yo‘lchi unga Qoratoyning uyini va do‘konxonasini tushuntirdi, ertaga unga uchrashib, ahvolni bildirishni o‘tindi. Shoqosim «Xo‘p» deb otxona tomonga ketdi. Yo‘lchi hujraga kirdi. Naq shu paytda Shoqosimning xo‘jayini Parpixo‘ja yog‘chi ichkari hovlidan chiqib,odatdagicha, «o‘hu, o‘hu» bilan «yo Ollo! Yo qoziyilhojat!» «Yakkasan, yagonasan!» kabi so‘zlarni aralashtirib, hovlida yura boshladi. Bu kishi har kun sahar turib, tahoratdan keyin ichki-tashqi hovli orasida tentib yurishni, oxurdan to‘kilgan cho‘plarni qorong‘ida turtinib terishni, qorong‘ida ham kunduzgi kabi har narsaga razm solib, ko‘zdan kechirishii yaxshi ko‘rar edi. U otxonaga borgach, Shoqosim qichqirdi: — Xo‘jayin, bugun picha ertaroq uyg‘onibsiz?— Parpixo‘ja yog‘chi javob berish o‘rniga, cho‘zibgina: «Yo Ollo!» dedi va otlar orasida turtinib, cho‘p-xashak qidira boshladi. Shoqosim hazillashdi: — Har kun saharda ming marta «Ollo!» deysiz, biron marta «ha» deganini eshitdingizmi? Parpixo‘ja yog‘chi javob berdi jiddiy ravishda: — Astoydil munojaat qilsang, Ollo taolo «ha» demaydi, «labbay» deydi. Lekin buni eshitmaysan, ko‘rasan, ya’ni u o‘z ne’matlarini bu dunyoda ham, u dunyoda ham ko‘rsatadi... — Bo‘lmasa,— dedi Shoqosim kulib,— menga sira «labbay» demaydi-da. Nega deng, hech qanday ne’matini ko‘rganim yo‘q. — Noshukurchilik qilma. Shuning uchun chiqargan yog‘ingda baraka yo‘q!— jerkidi yog‘chi va bir oz sukut qilgandan so‘ng,— Ollo deyaver, u dunyoda mo‘l-ko‘l ne’matlarini ko‘rsatadi,— dedi. — Jilla bo‘lmasa, yarmini bu dunyoda ko‘rsatsa edi, qoyil qolardim,— dedi Shoqosim. — Kalima keltir, betovfiq! Bu besh kunlik dunyoning loyqa suvini nima qilasan, jannatdagi hovzi kavsarni o‘yla, ablah! — Ertaga dumba moydan bu kungi shalxak yaxshi, xo‘jayin!—Parpixo‘ja yog‘chi «bas», dedi-da, chol bo‘lmasa ham, chollar kabi ikki qo‘lini orqa beliga qo‘yib, bir oz munkayib, ichkari uyga kirib ketdi. O‘n uchinchi bob I Jondor vagonchinikida «bazmi Jamshidiy» qurganlar kechga yaqin mastlikdan o‘likday cho‘zilib qolishgan edi. Tantibonvachcha yarim kechada ko‘zini ochdi, xumday og‘ir boshida qattiq og‘riq sezdi. Tomoq qaqraganlikdan, o‘qchib-o‘qchib o‘rnidan bazo‘r turdi. Gandiraklab yurar ekan, uy o‘rtasida qotib yotgan Jondorboyga qoqilib yiqildn. O‘zinimi, boshqanimi so‘ka-so‘ka uyga jo‘nadi. Uyida bir choynak achchiq sovuq choyni simirib, peshanasini panjasi bilan siqarkan, kechqurun Gulnorga borishga vagonchi bilan ahd qilishganligi yodiga tushdi: «Ha, qushim qafasda, ertaga borarmiz, o‘zi ham yuvosh bo‘lib qolsa kerak», deb o‘yladi. Ertasi atrof qorayarkan, Jondor vagonchini o‘z pinjiga olib «suhbat»ga jo‘nadi. Ostonada Qora Ahmadning gavdasi qoraydi. — Kelinglar, akalar!— Qora Ahmad ko‘rishmoq uchun qo‘lini cho‘zdi, lekin ular qorong‘ida buni sezishmadi. — Biz senikiga mehmon bo‘lib keldik. Bu kishi do‘stim Jondor vagonchi,— dedi Tantiboyvachcha. — Juda soz,— po‘ng‘illadi-da, Qora Ahmad jim turaverdi. Tantiboyvachcha unga yaqinlashib shivirladi: — Qiz bilan ko‘ngil ochish uchun keldik, Qoram. Sanga o‘rgatgulik gap yo‘q-ku. — Bir hangama-de, polvon yigit!— do‘stining so‘zini quvvatladi Jondor vagonchi. Qora Ahmad jahl bilan dedi: — Bu yer undoq emas-ku, boyvachcha akalar! Bizga nimani buyurgan edinglar? Qizni olib qochish, ham bir qancha vaqt isini chiqarmay saqlash, shundaymi? — Shunday. Xo‘sh, gapim qattiq tegdimi sanga? Unday bo‘lsa... — Po‘skallasini aytaymi,— Tantining so‘zini kesdi Qora Ahmad,— man qizni saqlay olmadim. Kecha qo‘limdan uchdi u. Bilmayman, hozir qaysi bog‘da, qaysi tog‘da... Tantiboyvachchaniig yuragi zir etib ketdi. Asabiylanib, o‘zgargan tovush bilan bobilladi: — Aljirama, Ahmad, to‘g‘ri so‘zla. Dev poylagan tilsimdan uni qaysi mard olib ketadi! Yana man sanga, ehtiyot bo‘l, ishning tagi nozik demaganmidim? Be... — Ishonmasangiz, kirib axtaring,— dedi dag‘allik bilan Qora Ahmad,— boshqa gumoningiz bo‘lsa, axir bir kun uchini bilib qolarsiz... Tantining nafasi ichiga tushdi. Peshanasini qashidi. Jondorga tikilib bir nima demoqchi bo‘ldi, ammo so‘z topolmadi. G‘azablanib Qora Ahmaddan so‘radi: — Kim ekan u sanga bas kelgan yigit? — Bir yigit-da,— Qora Ahmad Yo‘lchini ta’riflashni nechundir istamasdan, davom etdi so‘zida,— mazmuni, ikkovi ilgaridan don olishib yurgan ekan.— Qora Ahmad kecha u yigit bilan ancha olishganini aytsa-da, yengilgani to‘g‘risida. yigitning kuchi to‘g‘risida hech nima demadi. (Bular bilan qorong‘ida so‘zlashganiga ichidan sevindi. Aks holda, ko‘karib shishgan basharasi chapanining izzat-nafsini so‘ndirgan bo‘lar edi!) Ortiqcha shov-shuv ko‘tarilsa, javobgarlikka tortilib, qamalishdan qo‘rqqanligini va shu sababdan ilojsiz qolganini bahona qildi. Tantiboyvachcha jahldan qaltiradi. Birinchidan, ishning tubi ochilishidan vahimaga tushdi; ikkinchidan, Jondor vagonchi kabi do‘stini g‘oyat quvontirgan «ajoyib tansiq o‘tirish» va’dasining bunday puch, bunday ishkal bo‘lib chiqqanligidan uyaldi. Qizni olib qochganda ehtiyotsizlikda, bo‘shanglikda Qora Ahmadni aybladi. Koyidi. Ammo ishni bajarishdan avval, birmuncha naqd aqchani sanab olgan Qora Ahmad, endi boyvachchadan tap tortmadi, chapanicha dag‘allik va kinoya bilan javob qaytardi: — Boyvachcha aka, bundaqa ishni buyurmang, buyursangiz agar, ketidan pachavasi chiqmasligi uchun, do‘ppini yerga qo‘yib xo‘p o‘ylab ko‘ring oldin... Biz chumchuqning iniga qo‘l tiqmadik, qo‘rg‘onday hovlidan butun boshli odamni olib chiqdik, shunday shahri azimda aravada keltirdik. Ayb sizlarda, ko‘zni lo‘q qilib, tilni soqov qilmagansizlar... Qora Ahamadning so‘zlari Tantiboyvachchaga qattiq to‘qindi. U bilan xayrlashmasdan, vagonchining orqasidan sekingina jo‘nadi. Yo‘lda ikki do‘st «churq» etishmadi. Vagonchi sovuqqina xayrlashib, o‘z mahallasiga qayrilarkan, Tantiboyvachcha bir muddat qorong‘i ko‘cha o‘rtasida turib qoldi. Papirosni tutatib: «Qiz bilan don olishgan yigit kim? Pardani kim ochdi?» degan savollarga javob topolmay, Salimboyvachchanikiga yugurdi. II Ertalab Shoqosim bir parcha eski qog‘ozga o‘ralgan xushbo‘y, qandaydir, bir o‘simlikning qovjiroq gulini keltirib, qaynoq suvda ezib qizga ichirishni buyurgan edi. Yo‘lchi bu dorini ikki marta tayyorlab berdi. Kechga yaqin Gulnorning ruhi ancha yengillashdi, issig‘i ozaydi, nafas olishi ham asta-asta durustlashdi. Shoqosim qaerdadir pishirib bergan serqatiq xo‘rda oshdan u yarim kosa ichdi. Uning yuziga yana tabassum yoyildi. Yo‘lchi bilan suhbatlashib yotdi. Ikki sevguvchi qalbning orzulari, o‘ylari, qarashlari har masalada g‘oyat mos kelar, ularning sevgi va sadoqatlarini yana kuchliroq alangalatar edi. Gulnor o‘zida zarra qadar kuch sezmasa ham, xavf-xatardan qutulish uchun bu kecha, bu yerni, albatta, tark qilish zarurligini uqtirdi. Bunga uzil-kesil qaror qilishgach, Shoqosimni ishdan uzib, xo‘jayindan gap tegdirmaslik uchun, arava-ulov axtarish va mumkin bo‘lsa, Qoratoyga uchrashishga Yo‘lchi o‘zi bormoqchi bo‘ldi. Gulnor e’tiroz qilmadi. Lekin, uni kuzatarkan, «uzoq yurmang, ehtiyot bo‘ling» deb yalindi. Yo‘lchi ertasiga Qoratoyga uchrashgani Shoqosimni yubormay, o‘zi ketdi. Yo‘lchining ketganiga bir soat qadar bo‘lgan edi. Gulnor ko‘rkam sochlarini tuzatib, shamdan ko‘zini olmay, allaqanday sirli, lekin ruhni to‘lqinlatmay, balki unga orom beruvchi, chiroyli tush kabi yengil va totli kechinmalarga, o‘ylarga berilib o‘tirdi. Eshik to‘satdan qattiq itarildi. Uzoqda Shoqosimning kim bilandir xirillashgani eshitildi, Gulnor «eh» deb boshini devorga urib oldi, bir onda vujudini titroq bosdi, nafasi kesilib, ko‘z oldi qoraydi. Tashqarida endi kuchaygan tovushlar uning qulog‘iga ma’nosiz bir g‘uvillash bo‘lib yetdi. — Och eshikni! Eshik qarsillab, haligi xitob bir necha marta takrorlangandan so‘ng, Gulnor quruq, titroq lablari bilan g‘ayri shuuriy ravishda: «Nima, kimsiz?» deya bildi, ammo u turgan joydan qimirlashga ojiz qoldi. — Man, man! Dardingda kuygan dadangman! Gulnor o‘z dadasining tovushini bazo‘r ayira bildi. Kuchli sarosima bilan yalindi: — Dadammi? Dadajon, Yo‘lchi kelsin, keyin... Eshik orqasida birdan jimjitlik sezildi. G‘am, qo‘rquv titrog‘i bilan ezilgan Gulnor ko‘rpaga o‘ralib o‘yladi: «Nega kecha qochmadim? Yo‘lchini ko‘chada yoqalagan bo‘lsalar kerak, nega anov boyvachchalarni, anov muttahamlarni bo‘g‘maydilar? Menda nima gunoh, Yo‘lchida nima gunoh? Aybimiz, gunohnmiz muhbbati mizmi?» — Oching, qizim!—birdan yot erkak ovozi eshitildi.— Yo‘lchini ham chaqiramiz. Dadangiz siz bilan ikki og‘iz so‘zlashib, fikringizni bilmoqchi. Aqlli, nomusli qiz o‘z dadasining so‘zini hech vaqt qaytarmaydi. Agar so‘zga quloq solmasangiz, oyim qiz, u vaqtda dadangiz eshikni bir tepadi-da, kiradi. Bu yaxshi bo‘ladimi? yo‘q! — Qizim, dadang, enang hasratingda kuyib bitdi. Bizni o‘ldirishga qasd qilganmisan? Gapir!— Yig‘i aralash so‘zladi Yormat. Bu so‘z Gulnorga qattiq ta’sir ko‘rsatdi. Ko‘z yoshlari beixtiyor quyulib ketdi. U o‘rnidan turdi, majolsiz oyoqlari bilan bazo‘r yurib, eshikning zanjirini tushirdi, yana kalavlanib o‘z joyiga o‘tirdi. Yormat kirib eshikni yopdi. Qizining oldiga tiz cho‘kib, yuziga tikildi, peshanasidan asta siladi. Ko‘z yoshlari hasratdan bujmaygan yuzlaridan va soqollaridan mo‘l-mo‘l oqaverdi. Halqumini bo‘g‘gan yig‘idan qiynalib bazo‘r gapirdi: — Alhamdulillo, ko‘rdim, tirik ekansan, noqobil bolam. Aftingga qara, o‘sha Gulnormisan, tanib bo‘lmaydi! — Kecha og‘rib qoldim, dada,— boshini quyi solgan holda javob berdi Gulnor. — O‘sha haromi Yo‘lchi tufaylidan shuncha azob chekasanmn, qizim? Qani u haromi, qani juvonmarg? O‘xshatib jazosini beray hali man uni... — Shoshmang, dada,— Gulnor uning so‘zini kesib qichqirdi,— nega Yo‘lchiga jazo berasiz, unda hech gunoh yo‘q. Unga rahmat deng. U mani o‘limdai qutqardi. Mard ekansiz, bonvachchalarga jazo bering, ularni sharmanda qiling! — Axir, kim sani yo‘ldan adashtirdi, kim sani bu holga soldi? U emasmi!—qo‘lini paxsa qilib qichqirdi Yormat. Naq shu vaqtda tashqaridan yot erkak ovozi yangradi: — Yormat, man kirmoqchiman! — Pana bo‘l!— qiziga buyurdi Yormat. Gulnor ko‘rpaning bir chekkasini boshiga tortib yashirindi. Olimxon ellik boshi hujraga kirdi, jirkangan nazar bilan u hujradagi narsalarni ko‘zdan kechirib, Gulnordan pastda, devorga suyalib cho‘qqaydi. Keyin sip-silliq soqolini silab, xo‘mraydi. — Yormat, bu yerda so‘zni chuvaltirma. Qizingni avrab uydan qochirgan odam Yo‘lchi shayton ekani ma’lum bo‘ldi. Endi maslahat shuki, qizingni yetaklab, tezroq uyingga jo‘na. Yo‘lchi mendan qochib qutulolmaydi. Uning jazosini san emas, man beraman!.. Turing, qizim,— ellik boshining tovushi birdan muloyimlashdi,— ota-onaning boshini bukmang. Yoshlikdan, qisqa o‘ylaganlikdan u bechoralarni ancha tashvishga soldingiz. Biz bu galcha kechiramiz. Uyga boring, ota-ona oyog‘iga bosh qo‘ying, ulardan rozilik oling! — Tayyorlan, qizim. Sanga yurt otasi ellik boshimiz gapiradilar. El orasida mani sharmanda qilma, yolg‘iz qizimsan, ayab turibman...— keyingi so‘zlarni Yormat zarda bilan aytdi. Gulnor bu yot kishining ellik boshi ekanini bilgach, g‘azabi shiddatlandi. Uning oldida hamma gapni ochib tashlab, Yo‘lchini oqlashga jazm qildi. Nafasini rostlab, ko‘rpa orasidan: — Ellik boshi sizmi?—dedi piching bilan jo‘rttaga Gulnor,— ikki og‘iz arzimni eshitasizmi? — Gapiring,— istamasdan javob berdi Olimxon. Gulnor hamma o‘tgan voqeani hayajon bilan, lekin dadil so‘zlab, hali bitirgani yo‘q edi, Yormat o‘rnidan sachrab turib qichqirdi: — Rostmi? Man u boyvachchalarga nima yomonlik qilibman! Man hali... — Jim!— ko‘zlarini Yormatga olaytirib qichqirdi ellik boshi.— Xumkalla! Shariat yo‘lidan toygan qizning so‘ziga ishonasanmi? Bari hiyla, bari ayyorlik, makr! Yurtning eng obro‘li odamlari bo‘lgan Salim, Tantiboyvachchalarga bo‘hton ag‘darishga yo‘l qo‘ymayman. Chunki ular olijanob odamlar, ularning dilida tariqcha dog‘ yo‘q. Bilaman, anov o‘g‘ri yigitlar — Yo‘lchining sheriklari bo‘ladi. Boyvachchalar nima sababdan qiz qochiradilar, ularga bundan nima foyda? Bo‘htonning ham epi bo‘ladi-da! — Yolg‘on!— jahl bilan qichqirdi Gulior,— Yo‘lchi hech gunohkor emas, taqsir. Mani qutqargandan keyin, qaerga borasiz, deb mandan so‘radi. Uyga qaytmayman, boshqa yerga boramiz, dedim. U mani shu joyga keltirdi. Biz birga tirikchilik qilishga ahd qilganmiz, buni hech kimdan yashirmayman. Ellik boshi qovog‘ini solib, bir oz o‘yladi, qizning irodasini sindirish uchun do‘q, tahdidni kuchaytirishdan boshqa chora topolmadi: — Qizim,— Gulnorga murojaat qildi u,— yaxshilikcha uyga jo‘naysizmi, yo‘qmi? — Bormayman, Sizlar topgan erga tegmayman, undan ko‘ra o‘lim yaxshi manga,— qag‘iy javob berdi Gulnor. — Shariatimizni oyoq ostiga olib tepmang,— bo‘g‘ilib gapirdi ellik boshi,— man sizni ayab turibman, so‘zimni tinglamasangiz, xalq orasida sizni toshbo‘ron qildiraman. Boshqa qizlarimizga, pokiza ayollarimizga ibrat bo‘lsin. Shariatimizning buyrug‘i ham shu. O‘zboshimcha qizga marhamat yo‘q! — Mayli!—deb qichqirdi Gulnor. — Yormat, odammisan, otamisan!— deb baqirdi ellik boshi,— O‘l, kesak! Yelkaga ort qizingni!—dedi-da, o‘zi tashqariga chiqib, eshikni «qars» yopdi, hovli o‘rtasida notinchlanib yura boshladi, ko‘chaga ham bir-ikki topqir chiqib keldi. So‘ngra, Parpi yog‘chi bilan bir chetda qaqqayib shivirlashdi. Hujra eshigi ochildi. Yormat qizni surgabmi, qo‘ltiqlabmi, olib chiqdi, qiz nima yopinganini Olimxon qorong‘ida ko‘rmadi. Faqat qiz, kimnidir qarg‘ar, «o‘ldiringlar!» deb ho‘ng-ho‘ng yig‘lar edi. Ular qorong‘ida ko‘zdan yo‘qolgach, ellik boshi birdan g‘olib, kibrli vaziyat oldi va Parpixo‘ja yog‘chiga so‘zladi: — Ko‘rdingizmi, noqobil farzand. Man uni yurtning katta boyiga unashtirsam, nodon qiz bir yalangoyoq bilan qochibdi, kulib turgan baxtiga yuzni teskari burish — bu qanday nonko‘rlik! Rahmat sizga, musulmon komil odam ekansiz. Biz qaydan bilar edik, boshlari oqqan tomonga qochardi ketardi. Lekin gap shu yerda qolsin, durustmi?— Ellik boshi qorong‘i ko‘chaga chiqdi. Parpixo‘ja yog‘chi uning pinjiga tiqilib, ancha yergacha sekin-sekin so‘zlab bordi: — Mahallamning birmuncha obro‘li odamiman, Olimxon aka. Alhamdulillo, shu vaqtgacha nomimga dog‘ tegdirgan emasman. Uyimga qiz qochirib kelishga kimning haddi bor? Bunga chidab bo‘ladimi? Alhamdulillo, musulmonman. Sezgan zamon tepa sochim tikka bo‘ldi. Man Yo‘lchini durust yigit deb o‘ylardim. Boyning mollariga kunjara olardi, haligi xizmatkorlarim bilan og‘ayni edi. Endi bilsam, ko‘p axloqsiz yigit ekan Yo‘lchi juvonmarg. Qanday payqading, deysizmi? Bunisi qiziq. Kecha xuftondan qaytsam, hujra eshigi tirqichidan yorug‘ ko‘rindi. Haligi ho‘kizim juvozxonada. Iya dedim, sekin borib quloq soldim. Ayol ovozi... G‘alati gaplar. Tirqichdan mo‘raladim; Yo‘lchi ham yetuk bir qiz. Yana quloq soldim. Hamma sir manga ayon bo‘ldi. Qiz Yormatniki! Kechasi bilan yashirin poyladim. Keyin qiz notob bo‘lib qoldi, bundan ham xabarim bor... Yormat eski mijozim ham chin musulmon odam. Kambag‘al bo‘lsa ham, insofi bor, aqli bor, nomusi bor. Qancha yil mandan kunjara oldi. Darrov unga xabar bermoqchi bo‘ldim. Lekin, yana o‘ylab, arqonni uzun tashlab qo‘yay, dedim. Bugun kunduz xabar berdim. Ammo kun qorayganda kel, man uydaman, hovliqmasang bo‘ladi, dedim. Nimaga? Kuppa-kunduzi eshigimda g‘alva zo‘raymasin dedim, to‘g‘rimi?.. Ha, barakalla. Mana ish silliq chiqdi. Haromi Yo‘lchi bo‘lganda edi, bir to‘polon yasardi aniq... Parpixo‘ja yog‘chi payloqchilik, chaqimchilik ishining muvaffaqiyatidan g‘ururlanib, ko‘z uchi, qulog‘i bilan to‘plagan ma’lumotini so‘zlab borarkan, ellik boshi uni to‘xtatdi. — Xayr, rahmat,— qadamini tezlatdi. U to‘g‘ri kelib Mirzakarimboyga yo‘liqdi. Qiz bir o‘rtog‘inikiga o‘ynagani borib, u yerdan bir oz uchinib-qoqinib kelgani uchun, nikohni yana uch-to‘rt kun keyinga surishga to‘g‘ri kelganini so‘zladi, Zavq-safoni tezroq totishga intilgan Mirzakarimboy e’tiroz qilsa ham, nihoyat, qabulga majbur bo‘ldi. Olimxon qizning sarpasini ertagayoq Yormatnikiga chiqarishni ta’kidladi. Boy uni bir oz hangamalashib o‘tirishga qistasa ham, bir ishni bahona qilib ko‘chaga chiqdi. Chunki Yormatga ba’zi gaplarni uqtirishni istadi: jumladan, qizning boyvachchalar haqida so‘zlaganlarini tamom ma’nosiz, «uydirma gaplar» ekanini isbot qilish va qizni qanday asrash to‘g‘risida ba’zi choralar ko‘rsatishni lozim topdi. Bundan boshqa, o‘z qo‘liga qo‘ndirgan chiroyli qizdan ayrilgan Yo‘lchi achchiqlanib, mahallada biron to‘polon ko‘tarmasligi uchun, agar uning qorasi ko‘rinsa, tezda bir chora ko‘rish uchun, ko‘chada yurishni zarur bildi, Boyning darvozasi oldida u yoq-bu yoqqa yurib, Yormatga qanday isbot qilishni o‘ylarkan, boyning yo‘lagida oyoq tovushi eshitilib, odam ko‘lkasi chiqdi. — Salimjonmi?—dedi astagina Olimxon. — Yo‘q, man. Ellik boshi Tantiboyvachcha bilan uchrashganiga sevindi. Darrov uning qo‘ltig‘iga kirib, bir necha qadam nari olib borib, to‘xtadi. — Kelinimiz topildi, inim Mirishoq,— dedi shivirlab ellik boshi. Tantiboyvachchaning nafasi ichiga tushib ketdi, lekin bu o‘ng‘aysiz, chatoq ahvoldan qutulish uchun yana o‘zini bilmaslikka soldi va sekingina dedi: — Qaerda ekan u daydi qiz? — Boyvachcha,— kinoya bilan kulib shivirladi ellik boshi,— to‘g‘risini aytaimi, sizlar bu ishni eplay olmadinglar. Bunday ishga, benihoyat uquv, chapdastlik, xo‘sh, yana muhokama va mohirlik kerak. Endi Salimjonga kirib ayting, bunday ishdan qo‘lini tiysin! Bu bir, so‘ngra hovliqmasin, xafa bo‘lmasin. Biz bu to‘g‘rida «churq» etib og‘iz ochmaymiz. Aybni kimga o‘tkazishni bilamiz. Ammo maning yaxshiligimni unutmasin. Bu axir yomon gap... Tantiboyvachcha indamay qoldi. Papirosni labiga qistirib, bir qancha gugurtni chaqa-chaqa bazo‘r yondirdi. Gugurt olovida ellik boshi uning yuzidagi sarosimani, titroqni ko‘rib, zaharxanda qildi. Boyvachchalarning tuzog‘idan qizni Yo‘lchi ilib ketganligi va boshqalarni aytishni, o‘z mantiqiga ko‘ra, lozim topmadi. Taitiboyvachchaning bu haqdagi savollariga «bir chaqqon yigit» deb javob berdi. — Olimxon aka,— dedi yalingan tovush bilan Tanti,— Salim o‘z dadasi bilan hazillashmoqchi bo‘ldi. Man ham, to‘g‘risi, bu hazilni ma’qul ko‘rdim. Xudo haqqi, bu narsa hazil edi. Ammo bir oz qo‘pol hazil bo‘lib chiqdi. Salimni qizartish yaxshi emas. So‘zingizda turing... — Yaxshiligimni unutmasin, so‘z bitta!— deb ellik boshi Tantining qo‘lini qisdi. O‘n to‘rtinchi bob I Gulnor o‘z uyida ota-onaning tergovi ostida uch kun qamalgandan so‘ng, Mirzakarimboyga uzatilganiga bir oyga yaqin bo‘ldi. Kelin ichki-tashqi dang‘illama hovlida, saroyday hashamatli, boy bezakli uylarda uni hech narsa qiziqtirmas, bu xonadonning odamlari ham, narsalari xam dushman, yot, sovuq ko‘rinar edi. Yo‘lcha bilan bir kecha-kunduz birga yashadigi u hujra, Shoqosimning uvadalari bilan to‘la, qorong‘i tor hujra Gulnor uchun, garchi u yerda ming tahlika, qo‘rquv ostida qamalib o‘tirishga, nihoyat, tutilishga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa ham, go‘zal, shirin tuyg‘ular, u yerda Yo‘lchi bilan kechirgan soatlar umrining eng mas’ud, eng unutilmas, eng yorqin damlari, umr tunida porlagan nodir yulduzlar edi. Gulnor butun yuragi bilan Yo‘lchiga maftun, uning ko‘ksini baxtsiz sevgi hasrati va ayriliq lim-lim to‘ldirgan. Uning xayolida yolg‘iz Yo‘lchigina uchadi, fikran u bilan so‘zlashadi, go‘yo yigit uning sochlarini silaydi, kuchli, keng ko‘kragiga uning boshini olib erkaklaydi, ishq, yoshlik nuri to‘la ko‘zlari bilan unga termuladi, go‘yo yuragidagi chin, yolqinli muhabbatni so‘z bilan ifoda qilolmay, boqishlari bilan bayon qiladi... Bu dardli hayotda Gulnorga yagona baxt — Yo‘lchining singlisi Unsin bo‘ldi. Bu, o‘n besh-o‘n olti orasida bo‘lgan, qoramtir, lekin toza, sog‘lom yuzli, ko‘zlari bolalarcha o‘ynoq — sho‘x, jingalak sochli, bo‘ychan, qishloqcha sodda, samimiy bir qiz edi. Gulnor uning burnini, peshanasini va ba’zi harakatlarini Yo‘lchiga o‘xshatdi. Oldi-keti bolalar bilan to‘lgan Tursunoy, Sharofatxon Unsinni cho‘riga aylantirdilar. Qiz ularning bolalarini boqadi, kirlarini yuvadi, uy-joylarini yig‘ishtiradi va har qanday yumushni so‘zsiz bajaradi. Unsinning xo‘rlanishi, og‘ir yumushlarni bajarishi Gulnorga qattiq ta’sir qildi. Kelinlarning achchiqlanganini sezsa ham, har vaqt Unsinni chaqirib, o‘z yonida uzoq olib o‘tirishga tirishadi. Gulnor qiz bilan gaplashganda uning qishlog‘i, uy-joy, tirikchiliklari, onasi — u bechora xotinning vafoti va shuning singari narsalar to‘g‘risida so‘z ochar edi. Yo‘lchi to‘g‘risidagi qizning so‘zlarini chuqur diqqat bilan, yurak to‘lqini bilan tinglar, ixtiyorsiz quyulib kelgan qaynoq ko‘z yoshlarini, Gulnor ba’zan zo‘rg‘a yashirar, ba’zan yashirishdan ojiz qolar edi. Hech nimadan xabarsiz Unsin, ba’zi vaqt: «Nega akamni ko‘rmayman, tog‘am qayoqqa yuborgan?» deb Gulnordan so‘raydi. Gulnor esa titraydi, qanday javob berishini bilmay, boshqa gapga chalg‘itadi. Ba’zan yuragi toshib, butun dardini, yaralarini Unsinga ochishni istaydi, lekin yetim qizni qayg‘uga botirishdan qo‘rqadi. Chunki qizga sevikli akasining baxtsizligi qattiq ta’sir qilishi Gulnorga ravshan edi. Kechga yaqin. Qor shiddat bilan yog‘adi. Tumanlangan deraza oynalarida yirik qor parchalari oq kapalakday urinadi. Bolalar hovli sahnida qishning toza oq momig‘ida yumalashib o‘ynashadi. Gulnor bilan Unsin tanchada o‘tirib, bir-biriga mehribon egachi-singilday so‘zlasharkan, bolalardan biri yugurib keldi. Sovuqdan qizargan barmoqlarini og‘ziga tiqib, puflab Unsinga dedi: — Yo‘lchi akam chaqiryapti, yo‘lakda. Gulnor, go‘yo Yo‘lchi uni ham chaqirgan kabi, naq Unsin bilan baravar o‘rnidan sapchib turdi. Akasining daragini eshitib yuziga tabassum yoyilgan Unsin, yalt etib Gulnorga qaradi. Uning yuzida parishonlik, sarosima, ko‘zlarida chuqur dard sezdi. Gulnorning gavdasi yuragida qo‘zg‘algan hislar bo‘ronida nozik novda kabi qaltirar edi. Unsinning nash’asi uchqun kabi bir onda so‘ndi. Gulnor esa oyoqda turishga ojiz, tinkasi qurigan bir xasta kabi, umidsizlik bilan yana sekingina o‘tirdi va taajjublangan qizga shivirladi: — Tez chiqing, akangiz... Yo‘lchi bundan bir yarim oy ilgari kechqurun, o‘z hayot quyoshi Gulnorni Shoqosimning hujrasida qoldirib, ulov qidirishga ketgan edi, Qoratoyga yo‘liqdi, qiyinlik bilan bir aravani baylashdi, Gulnor uchun qalin kiyim, paranji, kavush topishni, aravani yarim kechada keltirishni Qoratoyga topshirib, o‘zi soat o‘nlarda qaytdi. U to‘ppa-to‘g‘ri hujraga otildi: «Gulnor, Gulnor!» deb qorong‘i hujrada o‘z yorini qidirdi, tovushiga yori javob bermagach, butun ichi qaltirab, juvozxonaga yugurdi, hayajonlanib Shoqosimni chaqirdi. Do‘sti ikki bukilib, qorong‘i juvozxonadan chiqarkan, uning ikki qo‘lini tutib, bo‘g‘ilib so‘radi: «Qiz qani? Nima bo‘ldi?» Shoqosim uzun bir «uh» tortib, butun fojeani — Yormat bir amaldor odam bilan to‘satdan yetib kelib, eshikka yopishganligi, u qarshilik ko‘rsatarkan, xo‘jayin uni urib ko‘chaga sudraganligini, noiloj qolib, Yo‘lchi yo Qoratoyni topish uchun ko‘chama-ko‘cha yurganligi, nihoyat, qaytgach, bu yerda hech kim qolmaganini so‘zladi. Yo‘lchi otxona ustuniga suyalgancha yarim soat qadar jim qotdi. So‘ng, bu sirni Yormatga kim topshirishi mumkinligini so‘radi. Shoqosim «hamma baloni xo‘jayini Parpixo‘ja yog‘chi, boshlab kelganini» taxmin qilganini shivirladi. Yo‘lchi, kimgadir, tahdid qilgan kabi, mushtumini siqib ko‘chaga otildi. O‘sha kunlar unga yolg‘izgina g‘azab va kin hokim bo‘ldi. Kin va alam bilan sug‘orilgan fikrlari eng keskin choralarga, eng dahshatli mojarolarga undadi. Lekin ellik boshi Yo‘lchining‘ iziga qorovul, hatto mirshab tushirganligidan xabardor bo‘lgan va bu kunlarda urinishning foydasizligini yaxshi bilgan Qoratoy, Yo‘lchining tadbirlarini ma’qul ko‘rmadi, har bir fikrining behuda ekanini tushuntirishga tirishdi. U kunlardayoq Mirzakarimboy dargohidan tamom chekilgan Yo‘lchi bir oy har yerda darbadar kezib, bu kun singlisini ko‘rgali kelgan edi. Unsin xizmatkorxona eshigida mag‘rur, lekin g‘amli, o‘ychan holda turgan akasini ko‘rish bilan yugurib borib, uni quchoqladi. yigit singlisining boshini silab, dardli tabassum bilan termildi: — Aka, nimaga jim bo‘lib ketdingiz? Tobingiz yo‘qmi? Ozibsiz-a... Man sizni juda sog‘indim. Har kun tushimda ko‘raman...— dedi qiz. Yo‘lchi singlisini xizmatkorxonaga olib kirdi. Ikkisi ham namatchaga o‘tirishdi. Bir necha minut so‘zlashgandan so‘ng Yo‘lchi so‘radi: — Unsin, bu oila qalay? Ketasanmi, yo bu yerda qola turasanmi? Unsin javob bermadi, bir lahza o‘ylagandan so‘ng o‘zi savol qildi: — Siz-chi? — Man bu yerdan ketdim,— ko‘zini yerga tikdi Yo‘lchi. Unsin onasidan yodgor qolgan va yagona ziynati bo‘lgan yupqagina eski kumush bilaguzukni aylantirib gapirdi: — Man ham qolmayman, aka. Yumushlari og‘irdir, deb o‘ylamang, yumush mayli, o‘zim xohlamayman, — Nimaga? Unsin akasining ko‘zlariga g‘amgin, lekin chuqur mehribonlik bilan boqdi va ko‘zlariga to‘lgan tomchilarni bazo‘r tutib javob berdi: — Bu yerdagilar sizni xafa qilmagan bo‘lsalar, siz birdan ketib qolarmidingiz? Siz xafasiz, yashirmang, aka.— Unsin bir oz to‘xtab, so‘ng yana davom etdi:—Man bu uyda Gulnor opam uchun sochim oqarguncha xizmat qilishni istar edim. U mani tug‘ishgan opadan afzal sevadi, shunday yaxshi juvon bo‘ladimi? Mani naq kichkina qizday quchoqlaydi, ovinadi, yonimdan ayrilgusi kelmaydi. Baribir, man bu uyda turmayman. Gulnor opani unutmayman sira, uni qo‘rgali, tez-tez kelib turaman... Gulnor Unsinni chuqur sevishiga va bu qiz bilan so‘zlashib yupanishiga Yo‘lchi shak qilmas edi. U o‘z singlisini Gulnordan ayirib, uni zolim tanholik quchog‘ig‘a otishni istamaganidan, yana bir necha vaqt Unsinni bu yerda qoldirishga — agar xo‘jayinlar ma’qul ko‘rsa moyil edi. So‘ngra, Unsinning yashashi uchun muvofiq bir oilani hali ko‘zlagani yo‘q edi. O‘zi boshpana topa olmas ekan, yosh qizni qaerga o‘rnashtiradi? — Nimaga xohlamaysan, yolg‘iz man ketganim uchunmi? Xo‘jayinda mening haqim turibdi hali, san bu yerda tekin ovqat yemaysan, singlim. — Qo‘rqaman bu yerda,— Unsin boshini egib, qo‘li bilan ko‘zlarini yashirdi. — Kimdan? Nimadan?— sergaklanib so‘radi Yo‘lchi. — Salim akadan. Yolg‘iz ko‘rsa, tegishaveradi. Yomon gaplar gapiradi...— Unsin boshini yerdan uzmadi va yuzi bir lahzada olovlandi. Yo‘lchi tishini qisib, indamasdan o‘rnidan turdi. Unsinning qo‘lidan ushlab turg‘izdi. Uni erkalab boshini, yelkasini siladi: — Jonim, ichkariga kirib tayyorlan. Chaqirganda chiqasan, ketamiz, o‘ksima...— dedi-da, Yo‘lchi ichidagi og‘riqning zarbiga chidolmaganidan, tishini tishiga bosib qisirlatib ko‘chaga chiqdi. Boyning darvozasi oldida to‘xtadi. Qor kuchli yog‘ardi. Ko‘chalar, tomlar, devorlar, daraxtlar oppoq. Sokin, g‘arib qish oqshomi. Qor kapalaklari Yo‘lchining qoshlariga, kipriklariga qo‘nadi, yuzlariga yopishib tomchilanadi. Yo‘lchi uzoqda, machit minorasi ustida qor bilan yana ko‘proq qappaygan bo‘sh laylak uyasiga termiladi. Nechundir, ko‘ngli buziladi. G‘arib, sokin bir qish oqshomi... Egni yupun odamlar dildirab, boshlariin ikki yelka orasiga siqib chopadilar. Mana Barat supurgichi! Bozordan supurgisini chaqa qila olmay, yana orqalab qaytayotir. Ana uzun, arvohday gadoy, u Barat supurgichining eshigidan non tilaydi. U «haq do‘st yo Ollo!» deydi. Ovozi atrofga yig‘i kabi tarqaladi... Mana ko‘chaning boshida Salimboyvachcha ko‘rindi. U olifta tikilgan qora movut chakmonga o‘ralib, bir qo‘lida zontik ushlab, hech qayoqqa nazar tashlamay, gerdayib keladi. — Qay go‘rga yo‘qolding, yalinamizmi? Senga-ya!— yomon qarash bilan Yo‘lchining oldidan o‘tdi. — Boyvachcha!— G‘azab bilan qichqirdi Yo‘lchi. Salimboyvachcha qonsiz yuzini asabiy burushtirib, darvoza yonida birdan qotdi. — Baqirma, ablah! Qulog‘im bor...— boyvachcha zontigini yopib, Yo‘lchiga o‘qraydi. — San ablah! Ko‘zingni olaytirma!— boyvachchaning tumshug‘iga kelib qichqirdi Yo‘lchi va uning bilagidan mahkam siqdi.— Shoshma!.. Salimboyvachchaning ko‘zlari ola-kula bo‘lib, yuzidagi go‘shtlari pirilladi, bu qanday gap? Bir xizmatkor unga kichqirsin, «san» desin, «ablah» desin! Xizmatkorlardan qullarcha mutelikni, har qanday og‘ir haqoratga «lom-mim» demaslikni talab qilgan boyvachcha bunga chiday olmadi. Yo‘lchining yuziga urmoq uchun zontikni ko‘tardi. Yo‘lchi u qo‘lini ham ushlab, siltadi. Zontik yerga tushdi. — Uyatsiz! Yosh qizga tikkan ko‘zlaringni o‘yib olaman! Salimboyvachcha labini tirjaytirib zaharxanda qildi. — Qo‘limni qo‘y, baqirish shungami! Singling kim? Podshoh qizimi? Juda oltin bo‘lsa ham... Yo‘q, tuzim, nonim sani quturtirgan, it!— O‘dag‘ayladi Salim. Yo‘lchi tishini qayrab, boyvachchaning ko‘kragiga zarb bilan bir musht tushirdi. Boyvachcha gandiraklab uch-to‘rt qadam narida qorga yiqildi. Yo‘lchi etigi bilan uning dumbasiga yana bir tepdi. Faqat, shu onda Yormat yugurib chiqdi: «Hoy, Yo‘lchi, esingni yedingmi? Uyat!» deb yigitga tirmashdi. Namozdan kelayotgan odamlar ham yugurishdi. Yo‘lchini quchoqlashib bazo‘r chetga surishdi, har kim o‘z bilganicha nasihat qila boshladi. Boyvachcha ko‘kragini ushlab, enkayib qalt-qalt titradi, so‘kishni ayamasa ham, Yo‘lchiga yaqinlashuvga botina olmadi. Yormat uning kiyimini qoqib qo‘ltig‘iga kirib, uyga yetaklar ekan, u tahdid qildi: — Shoshma hali, peshanangdan otib, yerga cho‘ziltirmasam, odam bolasi emasman. — Chiyillama!— dedi hayqirib Yo‘lchi.— Olib chiq o‘sha temir sopqoningni! Yo‘lchining javobiga odamlar sekingina kulishib, «ajab qildi» deganday, bir-birlariga ma’noli qarashib olishdi. Boyvachchaning qorasi o‘chgach, Qodir suvoqchi Yo‘lchining yelkasini qoqdi. — Bolam,— dedi u,— ehtiyot bo‘l. Zamon kimniki — boyniki! Odam otish ham bularga hech gap emas. Bularni pul quturtirgan, bular yomon odam: ilondan chayon tug‘ilgan-da! Kambag‘alning tirigi nima edi, o‘ligi nima bo‘ladi, shunday o‘ylaydi bular. To‘g‘rimi gapim?—odamlarga qarab qo‘ydi suvoqchi. Ba’zilar «to‘g‘ri» deb bosh bilan tasdiqlashdi. — Tokaygacha ezilamiz, ota!?—Yo‘lchi mushtumini siqdi. — Voy xuvori Yo‘lchi, bu gaping ham ma’qul, tokaygacha-a?—dedi Qodir suvoqchi. Xalq tarqaldi. II Atrofni qorong‘ilik bosdi. Yo‘lchi jimjit ko‘chada tanho aylanib yurib, boynikiga qaytdi. Odatda Mirzakarimboy o‘tiradigan mehmonxonaning derazasida chiroq yarqirar edi. Yo‘lchi uy eshigini ochish bilan ko‘zlari boyning o‘qraygan ko‘zlariga uchrashdi. Lekin u loqaydlik bilan tiz cho‘kdi. Ular bir-ikki minut sukut qilib bir-birlarining g‘azabli ko‘zlaridan ma’no qidirishdi. Mirzakarimboy yonboshidagi katta par yostiqni bir tomonga itarib, tasbehni sandalga qo‘ydi. — Qaerdasan, haromi? Bu yoqda shuncha ishni buvingga tashladingmi? Senday yigitni asragandan ko‘ppak asragan yaxshi!.. — Baqirmang,— dedi xo‘mrayib Yo‘lchi,— shu vaqtga davr eshitdim, chidadim, endi-chi? Yo‘q! Mirzakarimboyning ko‘zlarida zahar yonib ketdi: — Sanga bu tilni qaysi qiztaloq berdi! — Zulmingiz berdi! — Zulm?— boy yelkasini qisdi va quturib baqirdi,— san nonko‘rsan, man sani tuqqanim, jigarim, dedim. Ovqat byordim, kiyim berdim, bu — zulm emish! Juvonmarg bo‘l, nodon! — Bekorgami?—Yo‘lchi Mirzakarimboyga tomon gavdasini cho‘zib qichqirdi:— Sizda ikki yarim yil ishlab yelkam yag‘ir bo‘ldi. Soqolingizda bitta qora tuk yo‘q-ku, yolg‘on gapirasiz, uyat! Kiyim deysiz, qanaqa kiyim? Etik, chopon va boshqalarni qo‘yaveray, bironta yangi do‘ppi kiyganim yo‘q bu ostonada! Mana ust-boshim... Ovqat deysiz, qanaqa ovqat u? Moyli qoobnni o‘zingiz qaynatgansiz, bizlarniki ma’lum, ovqat ham emas, yuvindi ham emas. So‘zni cho‘zmayman: men sizdan ketdim. Haqimni bersangiz bas! Mirzakarimboy o‘siq qoshlarini chimirib, sukut qildi. Yo‘lchidagi bu keskin o‘zgarish uning avvalgi fikrini ta’kidladi: u Yo‘lchining qishloqdan qaytib, birdan g‘oyib bo‘lishi bilan o‘zining Gulnorga uylanishi o‘rtasida bir bog‘lanish borligiga qanoat hosil etgan edi. Chunki Yo‘lchining Gulnorni sevishini bilar edi. Lekin, u bunga ahamiyat bermay, «arazi ko‘pga cho‘zilmas, yana qaytib xizmatimni bajarar» deb o‘ylagan edi. Ammo hozir ish o‘ylagancha chiqmadi. Yo‘lchining qarori qat’iy ko‘rindi. Uning mehnatidan rozi bo‘lgani uchun, bunday «azamat qulni» qo‘ldan chiqarishga achinsa-da, yangi va’dalar, avrash-aldashlar bilan uni olib qolish mumkin emasligini sezdi, itni haydagan kabi, qo‘lini silkib baqirdi: «Ket!» — Man o‘zim ketganman, haqimni bering!— dedi so‘ng sovuqqonlik bilan Yo‘lchi. — Qanaqa haq?— ko‘zlarini olaytirdi boy. — Rosa ikki yarim yil ishladim. Shu muddatda, hammasi bo‘lib qirq so‘mga yaqin pul oldim. Haqim shumi? Va’dangiz qalay edi? — Va’da... Hm. Nodon. Xo‘jayin degan xizmatkorni qiziqtirish uchun va’da qilaveradi-da, har qanday va’daga ishonaveradimi odam! — Xo‘p, manga ortiqcha to‘lamang, taomilda qancha bo‘lsa, shuncha to‘lang. — Qirq so‘m pul emasmi? San nonko‘rga bir tiyin bermayman. Da’vo qil kuching yetsa agar,— dedi-da, boy yostiqqa yaslanib oldi. Mirzakarimboyning bunday muomalasi Yo‘lchiga tahqirli bo‘lsa ham, ammo kutilmagan bir hodisa emas edi. Shuning uchun u tomirlarini to‘ldirgan g‘azabini yenga oldi. Faqat o‘zining soddadilligiga, aldanganligiga chuqur afsuslandi. Kambag‘al Yo‘lchiga pul g‘oya emas, ayniqsa Gulnor kabi hayot quyoshidan ayrilib, eng go‘zal, eng porloq umidlari singach, pulning ma’nosi qoladimi? U nimaga yaraydi? Yo‘lchida o‘z kuchiga ishongan, qadr-qimmatini baland tutgan kambag‘al yigitning, odamlikning g‘ururi kuchli edi. Uning uchun, hozir uning nazarida olamda eng past va razil ko‘ringan Mirzakarimboy bilan pul yuzasidan xirillashishni, yoqa bo‘g‘ishni o‘ziga or bildi. Sachrab o‘riidan turib, boyning oldiga bordi. Masxara va kinoyaning zahrini ko‘zlarida yondirib qichqirdi: — Bundan ko‘ra go‘ng titganing yaxshi emasmi, keksa tovuq! Boy vaziyatini o‘zgartmadi. Lekin, yuzi allaqanday yomon burushib, qizarib ketdi. Yo‘lchi eshikni qattiq yopib, tashqariga chiqdi. Uzun, qorong‘i yo‘lakdan chiqqach, Unsin to‘xtadi. Qo‘lidagi tugunni bir eski paxtalik nimcha, bir chit ko‘ylak, onasidan yodgor qolgan eski shol ro‘mol,— akasiga berib paranjisini tuzatarkan, hazin tovush bilan: — Gulnor opam yig‘lab qoldi. Quchoqladi, o‘pdi. Akangiz sizni uzoqqa olib ketmasin, tez-tez kelib turing, dedi.— Unsin bir lahza jim qolib, so‘ng shivirladi. Sizga salom dedi, unutmasin dedi. Ha, yana ko‘p gaplari bor ekan, keyin aytaman dedi, sho‘rlik... Yo‘lchi ko‘krakni qisib, parchalamoqchi bo‘lgan qayg‘u to‘lqini ostida, butun vujudi bilan chuqur xo‘rsind. So‘ng majolsiz, horg‘in tovush bilan: — Yur, singlim!— dedi. Yangi qorni yumshoqqina bosib borishadi. Qor yorug‘i bilan kecha nim qorong‘i; hamma yoqni jimjitlik bosgan. Ko‘cha muyushida Yo‘lchi to‘xtadi. Qaerga borishi mumkin? «Qish o‘chog‘i tor, tur, uyingta bor!» degan maqolni eslaydi u. Uni tanholik, g‘ariblik, yo‘qsillik iztirobi kemiradai. U ikki yarim yil boyning bo‘yinturug‘ini sudradi. Nima oldi! Oqibat mana shu! Unsin sovuqdan tinchsizlana boshlaydi. Oyoqlarini yerga urib, qo‘llarini puflaydi va hayron bulib akasiga tikiladi. Yo‘lchi birdan: «Yur, jontim!» dedi-da bir yoqqa yura boshladi. Lekin, nima uchundir, qadamini juda sekin bosgani, dam to‘xtab dam yana yurgani uchun, uning izidan ketayotgan Unsin bu taraddudga tushuna olmaydi, soddadillik bilan o‘ylaydi: shunday katta shaharda joy topilmaydimi?.. Rahmatli onasi nimalarni orzu qilar edi! Boy tog‘agnikida ishlab, Yo‘lchi ko‘p pul orttiradi, uy-joy qiladi, yer oladi... qani? Yo‘lchi Shokir otaning do‘konxonasi eshigini astagina ochib boqdi. Chunki aksar qish kechalari mahalladagi bekorchilardan bir nechasi bu yerga to‘planib, «Ahmad zanchi», «Rustam Doston» kabi jangnomalarni bironta savodli odamga o‘qitib tinglashar edi. Hozir Shokir otadan boshqa hech kim yo‘q. U singlisini boshlab kirdi. — Kel, qo‘zim!— har vaqtdagicha muloyim qarshi oldi chol. Lekin yigitning orqasida turgan paranji-chachvonli Unsinga ko‘zi tushib, «yana nima hangama?» degan kabi, hayrat bilan Yo‘lchiga qaradi. — Ota, bu singlim,— tabassum bilan dedi Yo‘lchi,— qishloqdan olib kelganimni eshitgandingiz. Boynikida yashashini ma’qul ko‘rmadim. —. Yaxshi qilibsan: «Kabutar ba kabutar, jins ba jins». Ma’nisini tushunasanmi? To‘g‘ri, ular qarindoshing. Lekin ular sani o‘z jinsiga qo‘shmaydi. Ular pul jinsidan. Durustmi?.. Ha, o‘zing totib ko‘rdang-ku. Unday qarindoshlardan yetti yot begona yaxshi. O‘zi yo‘qning ko‘zi yo‘q; san yo‘qsan, bu qizni xo‘rlaydilar... Chol odatda birov uning so‘zini kesmaguncha gapirib, ishlayverar edi. Yo‘lchi unga yaqinlashib, suyak yelkasini asta qoqib: — Quloq soling, ota, co‘zingiz to‘g‘ri. Singlim hozir cha siznikida tursa qalay bo‘lar ekan?— dedi. Shokir ota ishni yig‘di, ko‘zoynagini olib qo‘ydi. — San o‘g‘limsan,— Yo‘lchiga mehr bilan tikildi chol,— bu ojiza —qizim. Bir parcha yer hammadan qoladi, o‘g‘lim. Hech kim qabriga orqalab ketmaydi. Qabr o‘zi boshqa bir dunyo!.. Xudoga shukur, ko‘rpa yostig‘im ham yetadi. Dam iliq, dam sovuq tancham bor. Yo‘qni yo‘ndiramiz, bu ayni maslahat... Kampirimga yo‘ldosh, yetim go‘daklarimga bosh bo‘ladi bu qizim... Yo‘lchi bu qashshoq, bu alamdiyda cholning olijanobligi qarshisida o‘z minnatdorligini qanday ifoda qilishni bilmay qoldi. Uni quchoqlab o‘pgusi, har bir tolasi og‘ir mehnat, alam bilan sug‘orilgan oppoq soqolini ko‘zlariga surtgusi keldi. Darrov Unsinning qo‘lidan tutdi: — Ol chachvoningni! Mana otang—bobong. Qadriga yet,— deda-da, Yo‘lchining ko‘zi namlandi. Unsin chachvonini olib, uyalinqirab yerga qaradi va sekingina, lekin juda samimiy ravishda dedi: «Chin qizingiz bo‘laman, ko‘nglim bilan xizmatingizni qilaman, otajon!» Chol kalavlanib o‘rnidan turdi: — Yura qol, qizim, man sani kampirga topshirib chiqay.U ham odamshavanda... Yo‘lchi Unsinni eshik oldida to‘xtatdi: — Singlim, o‘z uyingday ko‘r, tortinma. Kampirning yumushlariga qarash. Otam yolg‘iz qo‘l, unga ip tayyorlab ber, mahsiga shon qoqish, pardoz berish, shunga o‘xshash ishlarni tez o‘rganyab ol. Men o‘zim tez-tez xabar olib turaman. Xayr. Unsin akasini quchoqlab, har kun kelishga undan so‘z olib, quvonch bilan chol orqasidan ketdi. Yo‘lchi ivirsiq do‘konxonada yolg‘iz qolarkan, o‘zini, Unsinni boqish uchun ertadan boshlab biron ishga urinish zarurligiii o‘yladi. Chunki boydan olinajak haqning shamolga uchganiga ishonar edi. So‘ngra, belbog‘idan hovli pulini chiqarib sanadi. Ayab-tejab xarajat qilgani uchun yonida yana o‘n besh so‘m qolgan ekan. Shokir ota chiqib ishga o‘tirgach, pulning hammasini uning yoniga qo‘ydi-da, o‘rnidan turdi. Chol qaddini ko‘tarib koyidi: — Ol buni. Nodonliging qolmaydi-da. Yigitga pul kerak bo‘ladi. Bir qoshiq yovg‘onimni qizimdan ayaymanmi? Ol, belingga qistir! Yo‘lchi pulni olmadi. — Topgan-tutganim sizniki, Unsinniki, ota! Pulni nima qilay?— dedi. Chol undan bu kun shu yerda qolishini astoydil so‘rasa-da, ko‘nmadi. Erta-indin kelishga va’da berib, chol bilan xayrlashdi. O‘n beshinchi bob I Hakimboyvachcha Farg‘onadan qaytgan kuniyoq, bir yumush buyurishga Yo‘lchini so‘radi. Yormat unga Yo‘lchining ko‘pdan buyon ishlamasligini, bir hafta avval bir ko‘rinish berib, o‘sha kun aloqasini tamom uzib ketganligini so‘zladi. Hakimboyvachcha ko‘zini katta ochib, buning sababini surishtirdi. Yormat butun voqeadan yaxshi xabardor bo‘lishiga qaramay, tabiiy, aytmadi: «Sira xabarim yo‘q, Hakim aka. Uni birov aynatdimi, yo o‘zi mehnatdan sovib, g‘ururlik, sayoqlik yo‘liga tushdimi, bilmayman», dedi. Hakimboyvachcha uchun Yo‘lchi sinalgan, azamat bir malay va bir chekkasi qarindosh edi ham. Shuning uchun bu ishni surishtira boshladi. Bu to‘g‘rida nima eshitganligini o‘z xotinidan so‘radi. U qishloqdan singlisini keltirib, o‘zi birdan g‘oyib bo‘lganligini, keyin to‘satdan paydo bo‘lib, Salimboyvachchani odamlar orasida urganligini va hokazolarni so‘zlab berdi. Boyvachcha achchiqlandi. Lekin umuman ayollarning so‘ziga inonmagani uchun, Salimboyvachchaning o‘ziga murojaat qilishni lozim topdi. Salim ham butun aybni Yo‘lchiga ag‘darib, o‘zini quruqqa tortdi. Uning «axloqsizligi» to‘g‘risida birmuncha gaplar to‘qidi va dadasini haqorat qilganligi, haqimni yeb ketdi boy, deb ko‘cha-ko‘yda boyni qoralab yurganligini aytdi. Hakimboyvachcha ilonday to‘lg‘andi. Bu qanday sharmandagarchilik? Uning ukasiga— Salimboyvachchaga bir xizmatkor musht ko‘tarsin! Mirzakarimboyni qoralasin!.. «U itga saboq berish uchun biron chora ko‘rmaganligidan» ukasini koyidi. Chunki Hakimboyvachcha «or-nomus»ni biladigan va uni qo‘riqlaydigan kishi, u o‘zining va oila a’zolarining ustiga chang qo‘ndirishni istamas, oilasi bilan hech qanday oilani tenglashtirmas edi. Mirzakarimboy xonadoni! Bu qanday ulug‘vor, toza, dongdor oila!.. Bundan bir qancha yil burun, Hakimboyvachchaning yaqin do‘stlaridan bir kishi, qandaydir bir o‘tirishda Mirzakarimboyga orqavarotdan til tegizganini eshitib, u bilan uzoq zamon olishgan, sudlarga qatnagan, uning boshiga ko‘p kulfatlar keltirib, nihoyat, ko‘pchilik orasida uzr aytishga uni majbur qilgan edi! Hakimboyvachcha Yo‘lchiga jazo berishga qaror qildi. Ikkinchi kun peshindan keyin ellik boshini chaqirtirdi. Mehmonxonada qabul qilib, bir katta xitoy laganda uyilgan qirg‘ovul, kaklik go‘shti qovurmasi bilan ziyofat qildi. Taom ishtaha bilan yeyilgandan so‘ng, rang-barang qimmatbaho mevalar, qaymoqqa qorilgan nonlar bilan to‘la dasturxon yozib, achchiq choyni quya boshladi. Naq Olimxon ellik boshining ko‘nglidagiday ziyofat: jihozlarga boy, go‘zal, naqshkor mehmonxonada o‘tiradi, yana nodir taom, nodir mevalar, achchiq xushbo‘y choy, dongdor boyvachcha bilan suhbat! Olimxon yashnab ketdi. Boyvachcha o‘zining farg‘onalik do‘stlari bilan bo‘lgan o‘tirishlaridan, har turli ziyofatlardan so‘zladi, uning do‘stlari bo‘lgan farg‘onalik ikki boyning yaqinda «kim o‘zarga» qilgan o‘g‘il to‘ylarini, bu to‘ylardagi bazm, uloq va har xil o‘yin-kulgilarni, umuman, ovozali to‘ylarda bo‘ladigan dabdabalarni hikoya qildi. Olimxon diqqat va maroq bilan tingladi. Keyin so‘z jahon urushiga ko‘chdi. Urushda oqpodshohning qo‘li baland emasligidan boyvachchaning ko‘ngli xira bo‘ldi. Ammo, ellik boshi urush nihoyatida oqpodshoh g‘olib kelishini isbot qilishga tirishdi. U buning uchun shunday mulohaza yurgizdi: «Tarixda, ya’ni odam alayhissalom zamonidan to shu damgacha uch odil podshoh bo‘lgan: No‘shiravon, Horunil Rashid ham hozirgi podshohi a’zam Nekalay. Adolatli podshoh hech vaqt mag‘lub bo‘lmaydi. Adolat shunday zo‘r bir narsa, biz Turkiston musulmonlari hamiyat kamarini belga bog‘lab, oqpodshohga ko‘proq yordam bersak, dushmanlar tezroq tor-mor qilinadi, zafar qulayroq va tezroq keladi...» Ellik boshining mantiqiga Hakimboyvachcha e’tiroz qilishdan ojiz qoldi. Bir oz o‘ylab:—«Shu aytganlaringiz to‘g‘ri chiqsin», dedi-da, suhbatni o‘z maqsadi tomon burdi. Bu zamonda yomonlarning ko‘paygani va hokazo haqida shikoyat qildi. Misol uchun Yo‘lchini oldi. Ukasi Salimga u «nonko‘r»ning musht ko‘targanini eshitib tepa sochi tikka bo‘lganini, nihoyat, unga bir jazo berishga jazm qilganini so‘zladi. — U beg‘ubor yigit emas,— ayyorcha tabassum qilib, ko‘zlaridagi ma’noni yashirish uchun yerga tikildi ellik boshi.— Mahalladagi yigitlarning bari manga ma’lum. Yurish-turishi, ko‘kragidagi dardi, diliga tukkan ginasi — oynaday ravshan. Bilish mening ishim-da. Birovning moli yo‘qolsa, o‘g‘risi bu yoqda qolib, to‘g‘risini yoqlaymanmi? Ba’zi ellik boshilar bo‘ladi, yolg‘iz nomi ellik boshi, ular mahallani tanimaydi... — Olimxon aka, sizga hammamiz qoyilmiz,— dedi boyvachcha,— asli risoladagi ellik boshi—siz. Ammo, sizga bir darra yetishmay turadi-da, mahalla fuqarosi ancha hushyor bo‘lib qolardi... — Hali ham shakaloqni ishga solib qo‘yamiz.— Ellik boshi panjasini yoyib kuldi va so‘zini davom ettirdi— Fuqaroda norozilik zo‘raydi, boyvachcham.. Faqirlikka bo‘ysunmaydi, qimmatchilikni Ollodan ko‘rmaydi. Bir ko‘pi boylardan ko‘radi. O‘g‘ri, muttaham, daydilarning soni yo‘q. Yaxshiki o‘ris to‘ralari, politsiyalar — ishbilarmon, hokimlikka usta odamlar. Ular goh qamchin bilan, goh qilich, goh to‘pponcha va miltiqni ayamay ishlatib, xalqni bosib turishibdi. Bo‘lmasa, xudo ko‘rsatmasin, xalq allaqachon bosh ko‘targan bo‘lardi. Bu so‘zlar Hakimboyvachchada kuchli ta’sir qoldirdi. U yurtdagi tinchsizlikning sababini dinning susayganidan, ulamolarning xalqqa rahbarlik qilmaganidan ko‘rdi. Ellik boshi bu fikrni juda ma’qulladi va u ham bu xususda ancha ma’lumot berdi. Fikr olishuv natijasnda ular shunday qarorga kelishdi: Hakimboyvachcha onasining arvohiga «xatm qur’on» qiladi. Bunga Toshkentning mashhur ulamo va mudarrislari, jadid toifasidan ham ko‘zga ko‘ringan shaxslar da’vat qilinadi. Ziyofat, albatta to‘kin-sochii bo‘ladi. Mana shu yerda xalqni tarbiya qilish, insof va tavfiqqa, sabr-qanoatga chaqirish, machitlarda namozdan so‘ng xalqqa diniy va’z-nasihatlar so‘zlash masalalari muzokaraga qo‘yiladi... — Boyvachcha,— jiddiy ravishda gapira boshladi ellik boshi,— bu tadbiringiz ko‘p yaxshi samaralar beradi. Birinchidan, xalqqa nuqul foydali ish, chunki siz xalqni to‘g‘ri yo‘lga boshlaysiz, ikkinchidan, yurt tinchiydi, uchinchidan, nomingiz ko‘tariladi... Katta o‘ris hokimlarimiz eshitsalar, juda xursand bo‘lishlari aniq, sizning xizmatingizni, hamiyatingizni hech vaqt unutmaydilar... Hakimboyvachcha juda taltayib ketdi. Ayniqsa sersavlat, gerdaygan rus hokimlariga yaqinlashuv orzusi uni mast qilib, hatto Yo‘lchi masalasini ham unutayozgan edi, ellik boshi yodiga tushirdi: — Anov haromi Yo‘lchini nima qilmoqchisiz? — Ha, aytganday,— peshanasini qashib gapirdi boyvachcha,— nima qilamiz, hayronman. Durust odam bo‘lsaydi u, sudga berardim, yo o‘zini chaqirib, o‘xshatib so‘kardim. Bu narsalarga u arzimaydi. Shuning uchun qamatsak, deyman. Qalay? — Bo‘ladi. Ko‘zdan yo‘qolgani yaxshi...— dedi ellik boshi. — Olimxon aka, oling shu ishni. Ellik boshi mug‘ambirlarcha jilmaydi, achchiq choyni maza qilib ho‘plab-ho‘plab o‘yladi: «Boyvachchalar har bir ishni birov orqali bajarishni yaxshi ko‘rishadi. Bu ish o‘zi uchun ham oson. Manga ham qiyin emas. Mahkamaga borib Hakimboyvachchaning obro‘sini dastak qilaman. To‘ralarning og‘ziga urish uchun pulni boyvachcha beradi. Mandan nima ketadi, qabul qilaveray; ukasi Salimboyvachcha qo‘limda. Endi katta boyvachchaning ham kichkina bir sirini qo‘lga ilay. Bundan qanday foydalanishni o‘zim bilaman... Ammo ellik boshi og‘ir masala qarshisida qolganday, bir vaziyat oldi, yuziga mashaqqat ifodasini kiydi va taraddud bilan so‘zlay boshladi: — Boyvachcham, bu juda mushkul ish. Durust, Yo‘lchi yomon bola. Ammo, biz uni orqasida qopi bilan, qo‘lida tuguni bilan yoqalaganimiz yo‘q, pichog‘ida hali qon ko‘rmadik. Mahkamadagi o‘ris to‘ralarini qo‘lga olish, Yo‘lchini biron narsada ayblash kerak bo‘ladi. Bu narsa hazil emas! Lekin kamina sizning iltimosingizni yerda qoldirishdan ko‘ra, har qanday mashaqqatni o‘z zimmasiga olishni a’lo ko‘radi... Hakimboyvachcha o‘z tashakkurini bildirdi, bu masaladan ko‘nglini tinchitib, yana so‘zni ulamo va jadidlar bilan bo‘lajak majlisga ko‘chirdi. II Qahraton qish. Nima ko‘p — ishsiz ko‘p. Ish topish qiyin. Mardikorlik, dala ishlari yo‘q. Yo‘lchi uzoq o‘ylab o‘tirmadi. Ikki quloch arqonni belbog‘ ustidan boylab, hammollik qilish uchun bozorning eng qaynoq joyiga bordi. Bir tomon chinnifurushlik, bir tomonda attorlar rastasi. Bir tomon esa har xil shirinliklar va boshqa mollar sotiladigan «gul bozor»... U yerda otlar, aravalar, tuyalarning shovqini, aravakashlarning so‘kishlari, novvoylarning qichqirishlari bir-biriga qo‘shilib, allaqanday ma’nosiz, boshni aylantiradigan doymiy bir g‘ovur-g‘uvur yasaydi. Yo‘lchi, loy yo‘lkada oyoqlarini solib o‘tirgan qator hammollar yoniga suqildi. Uning oldidagi hammol, yomon nazar bilan yer ostidan qarab, yuzini teskari burdi. Yo‘lchi ahamiyat bermay, o‘z kasbdoshlarini bir-bir ko‘zdan kechira boshladi. Bu yerda yigirmaga yaqin hammol o‘tiradi. Oralarida o‘n to‘rt-o‘n besh yoshli, xasta kabi rangsiz, oriq bolalar; yuk ko‘tarish u yoqda tursin, aftidan, o‘zini bazo‘r eplab yuradigan tinka-madorsiz, yelkasi chiqiq, beli bukik chollar ham bor. Hammasining belida, yelkasida eski-tuski narsa, uzuq-yuluq arqon, kiyimlari juldur, iflos; ko‘plari chopon o‘rniga jun qopga o‘ralgan. Yo‘lchi diqqat bilan tikilib, hech birining oyog‘ida etik ko‘rmadi: kimda poxol tiqilgan yaramas kavush yoki tushib qolmasin uchun kanop bilan oyoqqa chandib bog‘langan eski kalish, yo shunga o‘xshash bir narsa. Ba’zilari esa oyoqlarini churik lattalar bilan o‘raganlar. Sovuqdan ko‘kargan loy, kir barmoqlari churiklar orasidan mo‘ralab turadi. Hammollar o‘zaro gaplashmas edilar: hammasining notinch ko‘zlari yuk qidiradi. Mabodo bir kishi hammollardan biri oldida to‘xtasa, hammalari birdan turib, uning atrofini qurshaydilar... Yo‘lchi bu yerda ikki soat qadar o‘tirib, biron yukka ilinmagach, keyin bozor aylanish uchun turib ketdi. Qor erib rastalarni juda ifloslagan, hamma yoq pilch-pilch loy, balchiq suv... Bozorda yurgan xalq — fuqaro ham kir, yupun, isqirt, g‘azabli; shoshadi, turtinadi, urinadi, so‘kadi. Ularning ko‘zlarida ifodasi qiyin allaqanday mashaqqat, kambag‘alchilik dardi, turmush kechirish g‘ussasi yotadi. Osonmi? Narx-navo kun sayin ko‘tariladi. Xalqda pul yo‘q. Xalqning aksari ishsiz. Dehqonning yozda topgani qishga yetmaydi, kosibning bir haftalik ishiga bir xalta don kelmaydi... Yo‘lchi rastalarni aylandi. Mol ham ko‘p, pul ham ko‘p. Lekin bular boylarniki!.. Boylar katta-kichik, sersavlat, savlatsiz do‘kon va magazinlarda gerdayib o‘tiradilar. Mol ham, pul ham shularniki! Urush hammaning tinkasini quritgan, qursog‘ini bo‘shatgan bo‘lsa, ularning boshidan zar sochib, qursoqlarini yana qappaytirgan, ularning biri — un, yigirma bo‘lgan! Ba’zi do‘konlarda, yerdan shipga qadar qalangan mollar orasida o‘n ikki-o‘n uch yashar jajji bolalar o‘tiradi, savdo qiladi, cho‘t qoqadi. Yo‘lchi birinchi kun bozorni aylana-aylana kechga qadar uch-to‘rt yerga yuk orqaladi. Keyingi yukni «Ko‘kcha»ga eltib, shomda qaytdi. Jami bo‘lib bir so‘m yetmish tiyin pul ishlagan edi. Bir so‘mga o‘zi non-choy olib ichdi-da, och qornini bir qadar ovitdi, qolganini «Unsinning nasibasi» deb belboqqa tugdi. Shunday qilib Yo‘lchi hammol bo‘ldi. Har kun bozor aylanib, ertadan-kechgacha tentiradi, shaharning turli tomonlariga — uzoq, yaqinga yuk tashidi. Ba’zi kunlar ko‘mirsaroyga tushib, ko‘mir, tappi, xashak keltirgan qozoqlarning tuyalarini xaridorning uyiga yetakladi. Kuchi, g‘ayrati orqasida har kungi topishini o‘zi va Unsin uchun, g‘oyat qiyinlik bilan bo‘lsa-da, amal-taqal qildi. Ba’zan har kun, ba’zan kun oralab, kechqurun Unsinni ko‘rgali Shokir otanikiga keldi. Bozordan keltirgan narsalarini Unsinga berib, qizning ko‘nglini yupatib ketdi. Ba’zan Qoratoyning ishxonasida, ba’zan choyxonada tunab yurdi. Yo‘lchi Gulnordan ayrilgach, yuragida ishq alangasi yana kuchaydi. Uning fikri, uyqusi, butun borlig‘i Gulnor xayoli bilan band; tanho qolgan choqlarda jinni kabi, o‘zi-o‘zi bilan gaplashadi, haqiqatda esa, Gulnor bilan hasratlashadi... Hammolchilikning o‘ninchi, o‘n birinchi kuni bir mo‘ysafid kishi kappondan bug‘doy ko‘tartdi. Yo‘lchi «Qoryog‘di» mahallasiga kelib, chol orqasidan yangi, sirlangan bir eshikka kirdi. Bu — atrofi yangi uylar bilan o‘ralgan qutichaday hovli edi. Yo‘lchi oshxonadagi bordonga bug‘doyni ag‘darib, hovlida choldan haqini olib turarkan, qarshidagi uydan iljayib Abdishukur chiqdi. Yo‘lchi shoshib salom berdi va: — Bu hovli siznikimi, mulla aka?—dedi. Abdishukur boshini qimirlatib «ha» dedi. — Qiziq,— kulib so‘zladi Yo‘lchi,— siz bilan uchrashish kimning yodida bor edi? Xo‘jayinlarnikiga borib turasizmi? — Ba’zan borib turaman,— dedi Abdishukur yaqinlashib, so‘ng tikilib so‘radi,— xo‘sh, gapirchi, nimaga hammol bo‘lib qolding? — Shu ish qulay ekan,— dedi piching bilan Yo‘lchi,— mana hozir boboyning chaqasini oldim. Ketaman. Hech kim tagimdan tutmaydi. Loaqal kechalari tinch bo‘laman-ku... Abdushukur «shu ham gapmi» deganday, labini burdi. — To‘g‘risini ayt, nima? Chiqisha olmadingmi? — Zulmga, jabrga chiday olmadim, mulla aka. Chin so‘z shu... Men ham odam farzandi, tokaygacha tepki yeyman. Nimasini surishtirasiz, mulla aka, xo‘jayinlar orasidan epaqaga keladiganini qidirish anqoning tuxumini qidirish bilan baravar ekan. Ularning basharasi, ishi boshqa-boshqa bo‘lsa ham, yuragi bitta bo‘lar ekan. Ko‘rdik, sinadik, mulla aka,— dedi-da, Yo‘lchi xayrlashib jo‘nar ekan, Abdishukur uni to‘xtatdi. Chunki sodda, o‘qimagan, Abdishukurning ta’biricha «ko‘zini jaholat pardasi qoplagan» bu yigitning so‘zlari unga ta’sir qildi ham bir tatar ulamosining islomni isloh qilish to‘g‘risida yozgan ilmiy asarini hozirgina o‘qib bitirgani uchun vaqti bo‘sh edi. So‘ngra Mirzakarimboy va uning o‘g‘illari bilan aloqasi yaxshi bo‘lganidan, bu yigitning ular to‘g‘risidagi fikrini bilishni istadi. Yo‘lchini uyga boshlab kirdi. Etigi loy bo‘lganidan, Yo‘lchi tanchaga o‘tirmay, namatning uchini qayirib, pastroqqa cho‘kkaladi. Uy kichkina, lekin yorug‘ va toza edi. Tancha ustida gazetalar, tokchalarda kitoblar qalashib yotar edi. Qarshidagi devorda ikki kishining surati ko‘zga tashlanadi: ikkisi ham harbiy kiyimda, ikkisining ham boshida «hoji do‘ppi», biri sersoqol, u qilichga suyalib turadi. Ikkinchisi, yoshrog‘i, buralma mo‘ylovli, qotmagina. Ikkisining ham ko‘zlari o‘qraygan. Bu uyning shuning kabi «bezaklari»ni Yo‘lchi bir muddat tomosha qildi. Hovliga chiqqan xotinlarga yigitning ko‘zi tushmasin, degan andisha bilan bo‘lsa kerak, Abdishukur o‘rnidan turib ikki derazaning ham pardasini tushirdi. Keyin tanchaga bemalol o‘tirib, gazetalarga ko‘z yugurtdi va Yo‘lchiga dedi: — So‘zla, nima uchun Mirzakarim otamning uylaridan ketding, u kishi senga qanday zulm qildi? Biz ham picha eshitaylik. Kim haqli, kim nohaq, aql mezoni ko‘rsatadi... Yo‘lchi o‘z yuragini har kimga ochavermasdi. O‘z ahvolidan shikoyat qilishni ham yomon ko‘rar edi. Lekin u hozir so‘zlashga ichki bir ehtiyoj sezdi. Chunki, Abdishukurni dunyodan xabardor, o‘qimishli odam deb bilgani uchun, u ma’noli bir kengash berar, to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatar, bosh qotirguvchi savollarga javob qaytarar, deb o‘yladi va shu umid bilan ikki yarim yil ichida kechirgan turmushning ba’zi tomonlaridan ma’lumot berdi, hatto baxtsiz sevgisiniig ba’zi sahifalarini ham unga ochdi. Keyin boshqa xo‘jayinlarda ishlovchi xizmatkorlar, qarollar, chorakorlarniig ahvollari o‘zinikidan durust emasligini hayajon bilan so‘zlab ketdi. Abdishukur gazetalarni ehtiyot bilan taxlab bir yoqqa qo‘ydi. Ko‘rinishda Yo‘lchining so‘ziga oz diqqat qilganday bo‘lsa ham, lekin uning biron so‘zini tushirib qoldirmas edi. Yo‘lchi so‘zini bitirgach, Abdishukur iljaydi, sinovchi bir qarash bilan unga tikildi. — Shumi? Jabr qani?—yolg‘iz so‘z bilan emas, ko‘z-qoshlari bilan ham savol qildi Abdishukur va davom etdi,— shu narsalarga arazlab, boynikidan ketding, hammollikni afzal ko‘rding? Evoh holimizga! Evoh zavolli Turkiston!.. Yo‘lchi uning xitoblari qarshisida bir minut taajjublanib, so‘ng javob berdi: — Mulla aka, hammollik ish emas. Man yer haydashni, ketmon chopishni yaxshi ko‘raman. Yerni yashnatishga ham ancha mohirman. Lekin, qani bir parcha yer? Qishlog‘imda ham yo‘q, shaharda ham yo‘q! Hali dedim-ku, xo‘jayinlarning yerida ketmon chopmayman. Qarol, xizmatkor bo‘lib ishlashga tavba qildim, Kishi bir marta aldanadi-da. Yer kuch bilan, ter bilan unum beradi. Man kuchimni, terimni to‘kay, foydasini soyaparvar boylar ko‘rsin, man ikki qo‘limni burnimga tiqib qolaveray! Qani insof? Yana buning ustiga haqorat, xo‘rlash, mensimaslik... Abdushukur bir muddat xomush o‘tirdi, so‘ng bosh barmog‘ini tishlab o‘ylanib dedi: — Uka, menimcha, g‘aflatdasan, o‘qimaganlikdan bo‘lsa kerak, fikring ko‘p nimarsalardan hali g‘ofil... — Siz tushuntiring. Men yoshlikdan otamga qarashdim, poda boqdim, mashoq terdim. Har kimning yumushini qilib o‘sdim. Qishlog‘imizda maktab ham yo‘q edi.— O‘tmishni xotirlarkan, Yo‘lchi og‘ir xo‘rsindi. — Menimcha,— qaddini rostlab olib, jiddiy gapira boshladi Abdushukur,— G‘aflating shundaki, san boy, kambag‘al, yana xo‘jayin, xizmatkor deysan. Qaerdan chiqdi bu gap? Bu ayni nodonlik emasmi? Manimcha, boy, kambag‘al, xo‘jayin, xizmatkor yo‘q! Manimcha, faqat biz turkistonliklar, ya’ni turk musulmon bolalari bor, xolos. Hammamizning vazifamiz — qo‘lni qo‘lga berib, o‘rtadagi nizolarni yo‘qotib, yo u nizolardan ko‘z yumib, yaktan ishlashdir. Musulmonlar orasiga fitna solish qadar katta gunoh yo‘q. Saning har bir so‘zing fitna tuxumi, tushundingmi? Yo‘lchi ikki-uch minut hayrat va sarosimada qoldi. Abdishukurning so‘zlarini yana bir marta o‘ylab chiqdi. Keyin «Mulla aka»ga qarab, kinoya bilan qoshlarini chimirdi. — Man xo‘jayinlarning bo‘yinturug‘iga kallamni tiqay, ishlay, ular obdan moyimni shilsin, keyin mani «husht!» deb haydasin, man gadoy bo‘lay, isiriqchi bo‘lay! Siz o‘z qo‘lingizni birovga berib: «Surga, anov chuqurga itarib yubor!» deysizmi?.. Xo‘p. Nega boy yo‘q, kambag‘al yo‘q deysiz? To‘g‘ri, hammamiz musulmonmiz, bir yurtda yashaymiz. Ammo Mirzakarimboy boshqa, man boshqa! Xo‘jayinlar bor, malaylar bor. Oyni etak bilan yashirib bo‘ladimi? Xo‘sh, nega maning haq gapim fitna bo‘ladi? — Tushun,— bo‘g‘ilib, qo‘llarini harakatga solib gapirdi Abdishukur,— tushunsang-chi axir, boy kimniki? Xo‘jayin kimniki?! O‘z boylarimiz, ya’ni musulmon boylari emasmi? O‘zimizdan boylar, xo‘jayinlar ko‘paysa yomonmi?.. Musulmon boylari quvvatlansin, savdosi rivoj topsin. San buni arzu qil, yigit! Dinimiz nizoni emas, ittifoqni buyuradi. Tushunasanmi bu so‘zlarga? Xudoga shukur, boylarimiz orasida saxovatli odamlar ham bor. Ular faqirlarga zakot beradilar, yalang‘ochlarni kiyintiradilar. Boylarimizga qarshi adovat — nodonlikdan kelib chiqadi, uka!—Abdishukur xumor bo‘lganday darrov papirosga yopishdi. Yo‘lchi boshini qimirlatib, ko‘z uchi bilan boqdi-da, zaharxanda qildi. — Saxovatli boylar!— achchiq kulib davom etdi Yo‘lchi.— Ular qani? Man ko‘rmadim, mulla aka. Balki topilib qolar bitta-yarimta shunday bema’ni. Lekin ularning u ro‘zadan bu ro‘zaga beradigan sadaqasi daryodan tomchi emasmi? Boyning zakoti bilan kun kechiradigan bitta oila bormi?.. Yo‘q. Boylar kambag‘aldan shilishga usta. Xayr ishiga beli og‘riydi. Boylarning «hiylai shar’iy» degan o‘yinlari bo‘lar ekan. Man buni o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim. Bunday nayrangga hali ham hayron qolaman. Mana: o‘tgan yil ro‘zada bir kun kechqurun Mirzakarimboy Yormatga izvoshni qo‘shtirdi. Keyin mahallaning so‘fisini chaqirtirdi. So‘fi, kambag‘al odam, keldi. Mirzakarimboy: «Mana bu ot-arava sizniki, sizga berdim, qani, o‘tirib bir javlon qilib keling», dedi. So‘fi kulib izvoshga o‘tirdi. Yormat haydab ketdi. Bir ozdan keyin, aftidan, katta ko‘chani bir aylanib, qaytib kelishdi. Boy, izvoshdagi so‘figa yaqinlashib, bir o‘n so‘mlik qog‘ozni ko‘rsatdi, sekingina shunday dedi: «So‘fi, ot-aravangizni bizga soting. Mana bahosi». O‘n so‘mni so‘figa qistirdi. Man hech narsa tushunmadim bu hangamadan... Ertasi Yormatdan so‘radim. U har baloni biladi. «Hiylai shar’iy» zakot berish degani shu dedi u. Hammasini tushuntirdi, ot-arava besh ming so‘m turadi. Boy uni go‘yo so‘figa berdi, keyin o‘n so‘mga yana sotib oldi. Shu bilan boy ikki yuz ming so‘m uchun beradigan zakotdan qutuldi... Buni qarang, ikki yuz ming so‘m uchun o‘n so‘m zakot! Yana shunaqa hiylalar bilan hamma zakotdan boy qutuladi, lekin bu yilgi hiylasi juda antiqa bo‘ldi, deb Yormat ham taajjublandi. Abdishukur aka, buni ko‘zim ko‘rmasaydim, ishonmasdim. Ammo, ko‘rdim. Xo‘p, bordi-ku hamma boylaringiz zakotini to‘g‘ri beradigan bo‘lsin, lekin sadaqa bilan yashagandan ko‘ra o‘lgan yaxshi emasmi? Siz butun xalqni gadoy, tilanchi qilmoqchimisiz?!—Yo‘lchi kinoya, istehzo bilan Abdishukurga tikildi. Abdishukur boshini bazo‘r ko‘tardi va sekingina ming‘irladi: — Tabiiy, boyonlarimizda ham jaholat zo‘r. Ko‘plari hali o‘z vazifalarini tushunmaydilar, xalqqa ota bo‘lishni, homiy bo‘lishni bilmaydilar. Ammo sekin-sekin ularning ko‘zlarini ochish, yurt otalari ekanliklarini tushuntirish mumkin bo‘ladi. Gap ittifoqda, bahamjihat bo‘lishda, ukam. Oraga fitna solish yomon narsa. So‘ngra har kim o‘z vazifasini bilishi kerak: Yaralarimizga, dardlarimizga malham qidirgan va olamdan xabardor, ko‘zi ochiq odamlarimiz bor. Yurt qayg‘usiga ular chora ko‘radi. Sanga nima? San o‘z tirikchiligingni qil. Qosh qo‘yaman deb ko‘z chiqarma! Zavolli Turkiston uchun boylar kerak! Yo‘lchi g‘azablanib, «Bitta o‘qimishli sizmi?» deb qichqirmoqchi ham bo‘ldi, lekin lozim topmadi. Tishini qisib, sabrsizlik bilan o‘rnidan turdi. Hali u bu uyga kirarkan, boydan haqini talab qilish uchun «mulla aka» dan yo‘l-yo‘riq so‘rash, mumkin bo‘lsa, bir ariza yozdirish fikri boshiga kelgan edi. Endi, barchasidan voz kechdi va o‘z ichida shunday o‘yladi: «Boylarning jarchisi ekan. Boylar, boyvachchalar anoyi emas, unga o‘z mehmonxonalaridan joy berib, ziyofat qilishlari bejiz emas ekan. Boylar yurtning otalari emish! Ular ishining rivojlanishini orzu qilishim kerak emish-a! Kallami, oshqovoqmi? Essiz shuncha gazet, essiz shuncha kitob..»— U eshitilar-eshitilmas ovoz bilan «xayr» dedi. Yo‘lchi bu so‘zni Abdishukurga aytib, u bilan xo‘shlashdimi, yoki bu so‘zni «mayli» ma’nosida ishlatib, o‘z-o‘ziga dedimi,— bilish qiyin edi. Abdishukur o‘rnidan turish-turmaslikni bilmay, bir qo‘zg‘alib qo‘yib, yana o‘tirib qoldi. Vaqt kechga oqqan edi. Yo‘lchi yana bozorga qaytishni istamadi. Choyxonalardan biriga kirdi. Ustunga suyanib, taxta karavotda oyog‘ini uzatib o‘tirdi. Choy chaqirdi. Choyxonada uzun bo‘yli, uzun ko‘lohli qalandar ko‘zlarini yumib, qalin, yangroq ovozini baland qo‘yib, Mashrabdan g‘azallar o‘qiydi. Paxtalik choponi ustidan uzun eski oq yaktak kiygan, boshiga kattagina salla o‘ragan, o‘n-o‘n ikki yashar yumaloqqina bola tiyrak ko‘zlarini javdiratib, chinqiroq tovush bilan qalandarga jo‘r buladi. Ular odamlardan chaqa yig‘ib g‘oyib bo‘lgach, Yo‘lchi choyni ohista ho‘plab Abdishukurning so‘zlarini esladi, dam achchiqlanib, dam kinoya bilan iljayib fikran Abdishukur bilan bahslashib o‘tirarkan, birov uning yelkasini qattiq turtdi. Yo‘lchi alanglab qaradi: choyxonada hamma tik turadi, qo‘llar qovushtirilgan, ko‘zlar qo‘rquvli, notinch. Yo‘lchi o‘zidan bir necha qadam narida xo‘mrayib, hammaga razm solgan shop mo‘ylov, yumaloq, sariq politsiya boshlig‘ini ko‘rib qoldi. Bu to‘ra «sartlar» to‘plangan joylarda birdan paydo bo‘lar, g‘azab chaqmog‘ini chaqib, o‘z hokimiyatidan «sartlar»ni ogohlantirib, yana yo‘qolar edi. Ayniqsa, urush boshlangandan buyon bunday «kezishlarni» va zug‘umini kuchaytirgan edi. Yo‘lchi ilgari, hamma kabi, noilojdan unga salom berib yurar edi. Hozir uning zaharli nazari ostida, sekingina yerga tushdi, lekin qo‘l qovushtirmadi, qandaydir xomushlik, beparvolik bilan jimgina turdi. Politsiya boshlig‘i unga tomon keskin qadam tashladi, pishiq o‘rilgan charm qamchini bilan Yo‘lchining ochiq ko‘kragini va bo‘ynini uzib oldi. Yo‘lchi seskanmadi, ko‘zlariga g‘azab quyulsa ham, vaziyatini o‘zgartmadi. Qamchi uning badanini emas, ko‘nglini tilganday bo‘ldi. Politsiya boshlig‘ining ko‘zlari ko‘k olov bilan yonib ketdi, bo‘g‘ilgandan yuzi qizarib tirishdi. Shu vaqtda katta sallali, tetikkina bir chol qo‘llarini ko‘kragiga qo‘yib yalindi: «To‘ram, taqsir, man binovat. Pajaliska, pajaliska. Bola paradkani sapsem bilmaydi. Kechiring, to‘ra!..» Yoshimni hurmat qil, deganday, ko‘rkam, oq soqolini ko‘rsatdi. Politsiya boshlig‘i yarim ruscha, yarim «sartcha» so‘kishlar bilan cholni jerkib tashladi. Bu holiga Yo‘lchining yuragini ezdi. — Ota,— dedi Yo‘lchi cholga borib,— rahmat sizga, lekin zaharini solgan ilonga yalinish yaramaydi! — Uzr ayt, bolam. Zolim bilan tenglashma!— dedi chol. — Nima gunoh qildim? Qamchiga uzr so‘raymanmi!— dedi-da, Yo‘lchi sekingina o‘z joyiga o‘tirdi. Qo‘ydek yuvosh «sart»dan bunday muomalani sira kutmagan politsiya boshlig‘i achchig‘idan tutaqdi. Yo‘lchining yuz-ko‘zi aralash yana qamchi soldi. U qimir etmadi, faqat chaqqonlik bilan qamchinnng uchini ushlab qoldi. Politsiya boshlig‘i keskin siltab tortdi, lekin yigit qo‘yib yubormadi. Politsiya boshlig‘i chala-yarim bilgan «sart»cha so‘kishlarni qalashtirib, yongan ko‘zlarini atrofga, boshqa odamlarga olaytira boshladi, Yo‘lchining bu jasorati—shu yerdagi hamma «sartlar»ning ishi emasmi, degan bir shubha unda tug‘ilgan edn. Yo‘lchi buni payqadi-da, bir zumda odamlarga qarab chiqdi. Ba’zilarning ko‘zida zulmga nafrat, ba’zilarida yolg‘iz qo‘rquv ko‘rdi. Eshikka yaqin turgan odamlarning qochishga mo‘ljallayotganini sezdi. U o‘z tufayligidan bir ko‘p odamlarning ayblanishi mumkinligidan qo‘rqdi. Qamchini asta qo‘yib yubordi-da, sekingina o‘rnidan turdi. Ammo, qo‘l qovushtirmay, yana loqayd qoldi. Bir qo‘lida chilim, bir qo‘lida choynak ko‘tarib, yo‘l ustida choyxonachi yugurdagi turadi, u qo‘rqqanidanmi, yo Yo‘lchiga achinganidanmi ko‘zlaridan mo‘l-mo‘l yosh quyadi. Hammaning tili kesik, faqat shipga osilgan bedanalar urinadi. To‘rqovoq yorig‘idan bir qancha tariq va qush tezagi politsiyaning shop mo‘yloviga, ko‘kragiga to‘kildi. Lekin u sezmadi buni. Odamlarga o‘tirish uchun qo‘polgina ishorat qildi. Keyin to‘xtovsiz so‘kib, jahl bilan Yo‘lchiga ruschalab bir nima dedi. Yo‘lchi boshini silkib, tushunmaslnginn bildirdi. Orqadagi bir keksa mirshab: «Otingni, dadangning otini ayt!..» dedi. Yo‘lchi aytishi bilan politsiya boshlig‘i va mirshab bir-birlariga ma’noli qarashdi. Mirshab Yo‘lchining qo‘lidan tutdi va o‘qraygan holda, bobilladi: «Rosa qo‘lga tushding! Uch kundan beri qidiraman sani!» Yo‘lchi sababini surishtirmadi. Tishini qisirlagib dedi: «To‘pning og‘ziga qo‘yib otib yuboringlar mani, qonxo‘rlar!» Politsiya boshlig‘i choyxonachiga nima to‘g‘risidadir baqirib, eshikka chiqarkan, Yo‘lchini turtdi: «Ayda, yomon odam!» Yo‘lchi orqaga burilib, butun achchig‘i bilan hayqirdi: «San odam emas, cho‘chqasan!» U qamchini, Yo‘lchi esa cho‘qmoqday mushtini ko‘tardi... O‘n oltinchi bob I Zangori bir nur bilan porlagan tiniq samoda balandlanib, mag‘rur turnalar allaqachonlar uchib o‘tdi. Yana bahor... Quyosh kundan-kun kuchliroq qizdiradi. Churik bo‘g‘otlari osilgan, qish bo‘yi shiplardan suv siljib tomchilab, odamlarni burchak-burchakka qisilishga majbur etgan eski uylarning tomlari chetida maysalar ko‘karadi. Keyinroq, bu maysalar, ko‘katlar orasida lolaqizg‘aldoqlar qon-olov rang bilan yona boshladi. Yarmidan ortig‘i sotilgani uchun, Shokir otaning tumorcha shaklli kichkina hovlisidagi nokning yo‘g‘on, egri, chirik tanasida qaqqaygan ikki katta butoq ham oppoq gul bilan qoplangan. Yer oluvchining orzusi va rejasiga muvofiq, rahmsiz ravishda kesilib, tumorcha shakliga kirgan, keksa nokli, faqir hovlida Unsin ikki yarim oydan buyon yashaydi. Chol ham, kampir ham uning ko‘nglini ko‘tarishga har vajh bilan tirishadilar. Ularning biri olti yashar, biri to‘rt yashar yetim nabiralari Unsinni sevadilar. Unsin kelgandan buyon kasallarga kinna solish, tuqqan xotinlarga doya bo‘lish uchun kampir bemalolroq yura boshladi. Kampir yo‘q chog‘larda Unsin bolalarni o‘z bag‘rida olib o‘tiradi, ularni yuvintiradi, eski-tuski kiyimlarini yamab-yasqab, butun qiladi. Kechqurun dekchani qaynatib — qora sho‘rva, atala-umoch, moshxo‘rda kabi kambag‘alcha ovqatlarni pishirib, Shokir ota boshliq hammalari o‘rtada baham ko‘rishadi. Lekin qiz bularni yumush hisoblamaydi. Xalfa-shogirdsiz, yolg‘iz o‘zi ishlagan Shokir otaning qashshoqligini yaxshi biladi. Haqiqatan, chol u haftadan bu hafta bir necha juft bachkana mahsi tayyorlay oladi. Buni sotib, charm, ip, sirach, mum singari kosibchilik uchun kerakli ashyolar oladi. Bir qancha tanga orttirib qola bilsa, ro‘zg‘orga xarjlaydi. Ba’zi haftalar bozordan qaytarkan, eshikdan alanglanib kiradi, bo‘sh xalta-xultalarni uloqtirib, kuyib-pishib so‘zlaydi: — Teri tag‘in sakrabdi, oldiga yo‘lab bo‘lmaydi, oziq-ovqat-chi, qayda! Mosh, gurunch tugul, so‘k ham ololmadim. So‘k oshini ham xudo ko‘p ko‘rdi. Qimmat bo‘lsa ham noiloj olar edim-a, lekin puldan hemiri ortmadi. He, bu urush boshga bitgan balo bo‘ldi-da. German ham qursin, xalifai ruyizamin ham qursin, oqpodshoh ham qursin. Enasining mahrini talasharmikan!.. Unsin uning ishini yengillatmoq istaydi. Dastlab ip eshib, mumlab beradi. Ichkari uyda o‘tirib mahsilarga shop qoqadi, shondan tushiradi, pardozlaydi. qoragul, lak surkaydi. Ammo, bu bilan ish u qadar yengillashmaganini bilgach, Unsin mahsi tikuvni o‘rgatishni choldan so‘raydi. Shokir ota dastlab bu talabni eshitgisi ham kelmasa-da, keyincha, qizning qistoviga bo‘ysunib, o‘rgatishga majbur bo‘ladi. Chol unga so‘zon — bigiz tutishni ko‘rsatadi. Ziyrak qizning qo‘li darrov kelisha qoladi. Tagiga kichkina kursi qo‘yib, oyoqlariga dazgil chalmashtirib, epchil quloch tortadi. Chokni pishiq tikishi bilan birinchi kunlardayoq eski usta Shokir otani hayron qoldiradi. Bundan so‘ng ular o‘rtasida ish taqsim qilinadi: chol do‘konxonada o‘tirib, ish pichib beradi, Unsin ichkari uyda tikadi. Shunday qilib, cholning ishi ancha qulaylashdi. U endi vaqtining ko‘pini har kim keltirgan yamoqlarni yamash bilan o‘tkaza boshladi... Bunday hayot bir qarichlikdan yo‘qchilikka, mehnatga ko‘nikib o‘sgan qizni sira bezdirmadi. Lekin, koshki akasi Yo‘lchi bo‘lsa!.. Unsin yolg‘izgina Yo‘lchini yo‘qlaydi, yuragi uning hasrati bilan to‘la; qo‘llari ish tikarkan, ko‘zlaridan oqqan qaynoq tomchilar quyulib, uning go‘zal yuzini kuydiradi... Yo‘lchi qanday mehribon aka edi! Hammollik kunlari deyarli har kun oqshom kelar, Unsinni chaqirib hol-ahvolini so‘rar, ko‘nglini yupatar va albatta, pul berib ketar edi. Qiz bu pulni Shokir otaga berib, uni quvontirar, mo‘l-mo‘l duolar olar edi. Qani u sevikli aka, qaerda, qaysi zindonda yotadi?! Yo‘lchining to‘satdan g‘oyib bo‘lishi, qizni va chol-kampirni ancha tashvishga soldi. Chol bir necha kun yursa ham, tursa ham boshini chayqab: «Bu nima gap, qizim? Aqlli, hushli kap-katta yigit birdan qorasini ko‘rsatmay ketsin!» der, ba’zan, qizni yupatish uchunmi, yoki chindanmi, shunday deb qo‘yar edi: «Ha, yigit maxluq shunaqa bo‘ladi. Yo‘lchining ayni olov vaqti-da, bironta o‘z tengi bilan birga baxt qidirib ketdimi, xuvori!» Chin xabarni esa keyinroq Qoratoy keltirdi. Shundan buyon Unsin yig‘laydi. Shokir ota: «zolimning zulmidan asra!» deb Yo‘lchi uchun qay g‘uradi. Do‘stining dom-daragini surishtirish uchun Qoratoy temirchi yelib yuguradi... Unsin Mirzakarimboynikida yasharkan, akasining hayotida dahshatli bir voqea kechganligini sezsa-da, bu narsa unga dastlab chuqur bir sir kabi ko‘rindi. Keyinroq, Gulnor bilan har kun so‘zlashish natijasida, boyning bu yosh va chiroyli xotini va Yo‘lchi bir vaqtlar bir-birlarini sevishganliklarini gumon qildi. Faqat, Shokir otaning uyida yashay boshlagach, Unsin hamma voqeani — akasi bilan Gulnorning sevgi ertagini kampirdan to‘la eshitdi. Tabiiy, Yo‘lchining baxtsiz sevgisi yosh qizning xayoliga g‘oyat kuchli ta’sir ko‘rsatdi, uning yuragida chuqur yara ochdi. Buning ustiga Yo‘lchining qamalishi!.. Yuragidagi shuncha g‘am-g‘ussani ko‘tarib, yana singlisiga onaday, otaday mehribon va gamxo‘r akadan ayrilish!.. Unsin yig‘laydi va o‘ylaydi: «Nega u shuncha baxtsiz? Shunday chiroyli, shunday kelishgan, shunday aqlli, ko‘ngli ochiq va shunday mard yigitni nega buncha qiynaydilar!» Qiz Mirzakarimboylarni, hokimlarni, to‘ralarni qarg‘aydi, ularga o‘lim tilaydi. Qarg‘ishdan boshqa narsaga kuchi yetmaydi. Unsin Gulnorni butun ko‘ngli bilan sevar, Gulnorning xayoli yolg‘iz Yo‘lchida ekanini, Yo‘lchi uchun doimo iztirobda ekanini yaxshi bilar edi. Lekin Mirzakarimboy uyidan nafrat qilgani uchun, bir mahallada bo‘lishiga qaramay, Gulnorni bolalarcha sog‘inishi va Gulnor ham unga ko‘z tikib o‘tirishini bilgani holda — siyrak qatnar edi. Bahor quyoshining nurlari ko‘k dengiziga sig‘may toshadi. Keksa nok daraxtining gullari oppoq qorday uchqunlanadi. Unsin tumorcha shaklli hovliga namat yozib, kursida o‘tirib mahsi tikadi. Yupqa devor bilan hovlidan ajralgan do‘konxonada Shokir ota ishlaydi. Ba’zi vaqt uning qo‘shig‘i Unsin qulog‘iga yetadi. Chol xasta ovoz bilan kuylaydi. Ovozini bir qo‘yib, yana to‘satdan jim bo‘ladi: «Puf-puf»— teriga suv purkaydi va ko‘va bilan do‘q-do‘q urib, charmni tekislaydi... So‘ng birdan yana kuyni boshlaydi. Ammo, uning qo‘shig‘i, yig‘i kabi, yuragining bir parchasini o‘lim uzib ketgan, g‘arib, dardkash odamning yo‘qlashi kabi tuyuladi. Unsin diqqat bilan tinglab, mana shu misralarni uqib oladi: Ko‘rmasaydim bu umr sahrosini, Chekmagaydim ko‘kka o‘tlik ohini. Pora-pora yirtdi ko‘ksimni stam, So‘rg‘uvchi bormi ko‘ngilning zorini?.. Kampir uyda yo‘q. Bolalar o‘ynab kelgani ko‘chaga chiqib ketgan. Qaerdadir chumchuqlar chirqillashadi. Tanho Unsin mahsi tikish bilan ovora. Mahsining choki pishiq bo‘lsin uchun, mumli yopishqoq ipni har qatimda barmoqlari bilan «qir-qir» tortib qo‘yadi. Tikishga yangi boshlagan chog‘larda, mumlangan ipning barmoqlarga yopishuvi va tortgan vaqtda quruq «qitirlashi» qizning g‘ashini keltirar edi. Endi bu narsa bilinmaydi. Qiz mo‘ljallangan ishni bitirib, o‘rnidan turdi, tomlarga qaradi, bahor, kelgandan boshlab, tomlarda yosh-yosh qo‘shni qizlar ko‘rinib qolar edi. Ular jamalaklariga tol bargaklarini taqib kezishar, Shokir otaning tomi labiga qator tizilishib, bu «mahsido‘z qiz» bilav bijir-bijir so‘zlashib ketishar edi. Hozir ular ham yo‘q. Unsin tumorcha shaklli hovlida aylanadi, tanholik va hasrat uning yuragini ezadi. Onasini, qishlog‘ini eslaydi. Akasining dardi bilan to‘lgan qalb uchun, yaqindagina o‘lgan onaning motami o‘z keskinligini bir darajada yo‘qotgan edi. Ammo, hozir uning qalbida ona hasrati birdan to‘lqinlanadi. Qani u, bolalarini o‘stirib, orzusi ko‘ksida ketgan shafqatli ona? Uni ko‘rish, quchish mumkinmi? Qiz butun vujudini to‘satdan qoplagan og‘riq bilan onasini xotirlaydi, uning ko‘zlarini, yurish-turishini, odatlarini, jonli ovozini va butun siymosini dahshatli bir sog‘inish bilan ko‘z oldiga keltirishga tirishadi. Lekin, tepalikdagi xarob qishloq go‘ristoni va onasining do‘mboq qabrigina butun chinligi bilan uning ko‘zlariga qadaladi. Qiz chuqur, ichdan kelgan bir xo‘rsinish bilan xo‘rsinadi. Yo‘lchi Toshkentdan borgan vaqtda, uni ona qabriga boshlab chiqqan edi. Qalin qor bilan qoplangan qabrga boshini qo‘yib, Yo‘lchi tovushsiz, lekin butun o‘g‘illik muhabbati bilan uzoq yig‘lagan edi. U chog‘ go‘riston qor edi. Hozir, albatta, bahor ko‘katlari bilan to‘shalgan... Uzoqda baland, past tog‘lar yashnaydi, tepalar, adirlar rang-barang gullar bilan yasanadi, soylikda suvlar toshib hayqiradi. Lekin bularning barchasini ona ko‘rmaydi sira! Qishloqdan chiqarkan ikkinchi akasi Ergashga yalingan edi: «onamga fotiha o‘qib yuring, payshanba kunlari kechqurun, albatta, sham yoqing». Ergash akasi buni bajardimi, yo‘qmi — O‘ylar ekan, paranjini qiyshiq yopinib, kampir kirib keldi. Unsinning yuzida har vaqtdagidan ko‘ra o‘tkirroq dard sezib, bu kuyunchak qiz yoyilib kelsin uchun, qo‘shnilarnikiga chiqishga buyurdi va o‘z tengi qizlari bo‘lgan bir necha hovlini ko‘rsatdi. Ammo Unsinning ko‘ngli o‘yin-kulgini ko‘tarmas, shodlik unga begona edi. Uiga dardlarini o‘rtoqlashuvchi sirdosh — qayg‘udosh lozim edi. Kampir, har qancha mehribon bo‘lmasin, Unsinning ko‘ngliga, o‘ylariga, kechinmalariga yaqinlasha olmas edi. U to‘ylardan, azalardan, kir ro‘molning uchiga tukkan chaqasi kabi, esiga mahkam joylab keltirgan «mish-mish»larni har vaqt ezmalik bilan so‘ylar edi: «Falonchining xotini o‘lgan ekan, go‘ri sira qazilmabdi. Go‘rkov ketmon ursa, yer naq toshday, ketmon yuzini qayiribdi... Bilasanmi, u xotin tirikligida nuqul «burma ko‘ylak» kiyar ekan, mana jazosi! Falonchining kelini to‘rt oyoqli bola tug‘ibdi, peshonasida ham bir ko‘z bor emish, yo qudratingdan o‘rgilay! Falonchi odam yong‘oq tagida uxlab yotgan ekan, ajina chalib ketibdi. Falon yurtda odamlar ya’juj-ma’jujni ko‘rishibdi. Oxir zamon yaqinga o‘xshaydi, qizim». Bunday gaplarni deyarli har kun eshitganidan, Unsin ishonmas va tinglashdan ham bezgan edi. Kampirning qistovi bilan qiz paranji yopindi, lekin qo‘shni qizlarnikiga emas, Gulnor bilan dardlashgani ketdi. Mirzakarimboyning hovlisi eshigida to‘xtab, ichkariga mo‘raladi. Hakim va Salimboyvachchalarning xotinlariga ko‘zi tushdi. Ular derazalari lang ochiq turgan qarshidagi bir uyda yasangan-tusangan yosh ayollar bilan chaqchaqlashib o‘tiradilar. Ularning chag‘ir-chug‘ur aralash qahqahalari hovlini yangratadi. Gulnorga tegishli to‘rdagi bir uy, bir ayvon jimjit. Unsin bu tomonga ikki-uch minut razm soldi. Uy ichidan deraza orqali Gulnorning ko‘lankasi ko‘ringach, hovlining chetidan chaqqon yugurdi. Gulnor shoshib-pishib uydan chiqdi, Unsinni zinada qarshi oldi. So‘zsiz, lekin butun yurak tuyg‘ularini ifoda etgan ko‘zlari bilan termilib, qizni uzoq quchoqladi Uyga kiritgach, samimiy ravishda shikoyat qildi: — Bilasiz-ku meni, bu yerda tanhoman. Orasi yaqin bo‘lishiga qaramay, bu g‘arib opangizdan tez-tez xabar olmaysiz. O‘zim chiqib kelay desam, iloj topolmayman: ostonani bosishga haddim yo‘q... Unsin: «Men bu uyni yomon ko‘raman» deb Gulnorni battarroq xafa qilishni istamadi. Uning shikoyati qarshisida bir qadar taraddudlanib, so‘ng yumushlari ko‘pligini, kampir bir qancha kundan beri bo‘lmagani uchun, bolalarni tashlab chiqolmaganini bahona qildi. Gulnor deraza ostiga ko‘rpacha solib, qizni o‘tqazdi va o‘zi ham yaqin o‘tirdi. Ko‘zlarini bir-birlaridan bir on bo‘lsin ayirmay, sekin-sekin dardlasha boshladilar. Gulnorning yuragi yana yaqinroq, hasrati yana chuqurroq ko‘rindi Unsinga, shuning uchun bechora qiz akasining taqdiri to‘g‘risida so‘z ochmaslikka tirishdi. Ammo, Gulnorning butun mavjudiyati u yigitning xayoli bilan band bo‘lganidan, u, har vaqtdagi kabi, Yo‘lchi haqida so‘zlay boshladi. Faqat, hovlida kimningdir qadam tovushini eshitib, darrov jim bo‘ldi. Dahlizda Salimboyvachchaning xotini Sharofatxon ko‘rindi. U ichkari kirmadi, uzoqdan soxta tovush bilan cho‘zibgina gapirdi: — Gulnoroy, yuring bu yoqqa, mehmonlar xafa bo‘lishadi-ya, ular sizni deb kelishgan. Ham obro‘li odamlarning xotinlari, siz mensimaganga o‘xshaysiz... Gulnor o‘rnidan turib, Sharofatxon tomonga ikki-uch qadam qo‘ydi va yumshoqlik bilan so‘zladi: — Ularga bir ko‘rinish berdim. O‘zlaringiz juda xursand bo‘lib o‘tiribsizlar, mana menda ham mehmon bor. — Ey... Hammasi bahona. Shu ham mehmonmish! He-he-he... Siz boring, Gulnor. Unsin picha yumush qilsin.— Sharofatxon o‘shshayib goh Unsinga, goh Gulnorga kinoya bilan qarab davom etdi.— Unsin, shumtaka akangdan darak bormi? Jazzasi... O‘ris amaldorga tegajaklik qilishni unga kim qo‘yibdi? Kambag‘al narsa chorig‘ini sudrab, tinch yursa bo‘lmasmidi?! U endi qamoqda chiriydi. Jazzasi... Gulnor indamay yerga qaradi. Keyin qayrilib Unsin yoniga o‘tirdi. — Xafa bo‘lmang, Unsin,— titrab gapirdi Gulnor,— akangiz chiqqan kun siz kelib, kelinoyingizni uyaltirasiz... Sharofatxonning so‘zi Unsinga qattiq tekkanidan, rangi o‘chib, yerga qarab qoldi. Lekin Gulnorning so‘zi unga dalda berdi. Qaddini ko‘tarib, jasur boqdi Sharofatxonga: — Kelinoyi, akam birovning tomini teshib qamalgan emas, yo birovning haqini yegan emas. U kambag‘al bo‘lsa ham, yalinchoqlikni bilmaydi. To‘g‘rilikdan, mardlikdan qamalgan... — Mardmish! Qishloqi bo‘lsang ham bir mahmadonasanki...— dedi-da, Sharofatxon lab-lunjini burib ortiqcha kibrli yurish bilan chiqib ketdi. Gulnor bir «uh» tortib: — Ko‘rdingizmi?— dedi-da, Unsinga qaradi. Go‘yo u birgina so‘z va boqish bilan bu uyda va bu odamlar orasida kechirmoqqa majbur bo‘ldigi hayotning butun og‘irligini ifoda qilmoqchi bo‘ldi. — Qiyin,— dedi peshanasini tirishtirib Unsin. Gulnor dasturxon yozdi. Hovlidan bir choynak choy keltirdi. O‘zi hech nimani istamasa ham, qiz tortinmasin deb undan-bundan yemoqqa urindi va mehmonini undadi, bunga qaramay Unsin ikki piyola choy ichib, dasturxonni yig‘dirdi. Gulnor deraza orqali hovliga ko‘z tashlab, Unsinga yana yaqinroq o‘tirdi va shivirladi: — Unsinoy, ancha vaqtdan buyon o‘zimcha bir narsani o‘ylayman, shuni sizga aytay. Bu o‘yim to‘g‘rimi, yo‘qmi, siz gapiring... Unsin butun diqqatini tuyg‘un ko‘zlariga to‘plab, Gulnorga tikildi. — Bu zamonda,— davom ettirdi so‘zini Gulnor,— kim boy bo‘lsa — uning og‘zi katta, tili uzun. Bilasizmi, boylardan bittasi o‘rtaga tushsa, akangizni qamoqdan bo‘shatish oson bo‘ladi. Shuning uchun siz Hakimboyvachchaga yo‘liqib, unga yalinsangiz, Yo‘lchiboyning arzimagan narsaga qamalganini, yot yerda yoppa-yolg‘iz qolganingizni aytib bersangiz... Shoyad sizga rahm qilsa... O‘ris amaldorlardan uning gunohini tilasa... Men o‘ylab-o‘ylab shundan boshqa iloj topolmadim. Bular, har nima bo‘lmasin, sizga qarindosh-ku. Hakimboyvachcha ukasiga ham, dadasiga ham o‘xshamaydi, rahm qilsa ajab emas. Lekin,— Gulnor nafasini rostlab, yana atrofga ko‘z tashlab, davom etdi,— man bu narsani anchadan buyon o‘ylayman-ku, akangiz qamoqdan chiqib, bizdan xafa bo‘ladimi deb qo‘rqaman. U bularning hammasini yomon ko‘radi. Boshqa iloj yo‘q. O‘zi qutulsa, bas emasmi? Lekin Hakimboyvachcha hozir boshqa shaharda, u kelsin. Unsin chakkasiga qo‘lini tirab, g‘amgin vaziyatda, bir daqiqa o‘yladi... Keyin birdan yengillanib, past ovoz bilan so‘zladi. — Mayli, Gulnor opa, akam mandan xafa bo‘lsin. Hammasini o‘zim qildim, deyman... Lekin, bir nima chiqarmikan, shunga hayronman: axir, akamning ustidan chaqiq bo‘lganmish-ku? Boylarning chaqig‘i bilan Yo‘lchining ishi og‘irlashdi, dedi Shokir ota. — Chaqiq?—taajjublandi Gulnor.— Bilmadim. Balki Salimboyvachcha chaqqandir. Akangizdan kaltak yegan u. Mana xotinini ko‘rdingiz-ku, nimalar dedi? Unsin Gulnorning so‘zlariga e’tiroz qilolmadi. Lekin Hakimboyvachchaga ko‘rinishga taraddudlandi. — Man bu yerda yashaganimda u kishi yo‘q edi,— dedi Unsin,— undan keyin ham sira uchratganim yo‘q. Otini eshitaman, xolos, qanaqa odam, bilmayman. Ham boshqa shaharda deysiz, qachon qaytadi, kutib turamizmi?.. Mirzakarimboy tog‘amdan so‘rasam, qalay bo‘larkan? Uni... xush ko‘rmasam ham, u, til uchidanmi har vaqt manga «jiyanim» deb, shirin gapiradi. Bir unga yalinib ko‘ray, nima deysiz, Go‘lnor opa? Gulnor boshini egib, chuqur sukutga botdi, bir lahzada yuzini iztirob ko‘lkasi qopladi. U o‘z ichida o‘ylab qizni Hakimboyvachchaga yalintirishga majbur qilishni istamadi ham uning qay vaqt qaytishini bilmas edi: balki bir oy, balki ikki oydan so‘ng... Ammo, o‘zining chol eriga hech kimning yalinishini istamaganidan, ikkilanib qoldi. Boydan shuncha jabr ko‘rgan, shuncha haqoratlangan yigitning singlisi yana undan tilasin... «Qiz hali yosh. Akasining boshidan o‘tgan voqealarni yuzakigina bilsa kerak. Balki, sho‘rlik qiz, akasini bir kun ilgariroq ko‘rishga intilgani uchun bunga rozidir»... deb o‘yladi-da qizning boshini siladi va indamasdan, sekingina hovliga chiqdi. Unsin o‘z so‘zining Gulnorga qattiq tekkanini sezdi, afsuslandi, ko‘ngli allanechuk parishon bo‘ldi: «Xo‘p. Hakimboyvachcha kelsin, unga yalinay, Gulnor opaning aytgani bo‘lsin...» dedi o‘z ichida qiz. Tokchalari har xil qimmatbaho asbob-idishlar bilan to‘la bo‘lgan, taxmonlarida ipak, atlas ko‘rpalar shipga qadar taxlangan, qo‘sha-qo‘sha gilamlar yashnagan bu uy Unsin yolg‘iz qolarkan, allaqanday sovuq tuyuldi. Boshqa vaqtda, boshqa yerda ko‘zni beixtiyor tortuvchi buyumlar hozir qizning ruhini siqdi. U Gulnor orqasidan chiqmoqchi bo‘lganda, Gulnorning nozik va nafis qomati dahlizda ko‘rinib qoldi. U uyga kirib, tik turgan holda, yoniq, yig‘lovchi tovush bilan dedi: — Unsin, boshqa yo‘l yo‘q. Choldan so‘rang. U har baloni biladi, har ishning uddasidan chiqadi. Man hali rozi bo‘lmagandim. Unsin, mayli, so‘rang, yalining. Siz yalinasiz, ammo akangiz yalinmaydi, bulardan o‘chini oladi. Yaxshi bilaman buni. U qamoqdan qutulib chiqsa, uni bir ko‘rsam, nima qilish kerak, man o‘zim aytardim... Uh, shu bugun so‘rang, shu yerda, mening qoshimda so‘rang... U, rahm-shafqatni bilmaydi. Mayli, yana bir marta sinaymiz! Gulnorning butun qat’iyat va hasrat bilan aytgan so‘zlari va qo‘llashga majbur bo‘ldigi tadbir, uning, Yo‘lchi uchun qanday kuchli qayg‘urganligini qizga yana chuqurroq sezdirdi. Unsin chol kechga qolmay kelsa, uni kutishini so‘zladi. Mirzakarimboy namozasrga yaqin keldi. Unsin o‘rnidan turib, qo‘l qovushtirib, bir chekkaga suqildi. Boy salla-choponini yechib, xotiniga berdi, qoziqdan do‘ppisini olib kiyib, ko‘rpachaga o‘tirdi-da, Unsinga qaradi: — Jiyan, shundamisan? O‘tir-o‘tir... Chol har vaqtdagi kabi jiddiy sukutga botdi, so‘ngra soatiga qaradi. — Hay, kim,— Gulnorni shunday chaqirdi u,— ovqatni tezroq qilinglar. Gulnor eshitilar-eshitilmas bir nima deb javob berdi va tokchadan asbob olmoqchi bo‘lib, qizga yaqinlashdi-da, ko‘zlari bilan unga imo qildi: «So‘zlang!» Unsin bir necha minut so‘z topolmasdan iymanib, ikkilandi. Nihoyat titroq tovush bilan dedi: — Tog‘a, man sizni kutib o‘tirgan edim. — Manimi?— chol boshini ko‘tarib qizga qaradi.— Hali ham anov... mahsido‘znikidamisan? Akang tentak yigit, ko‘p noqobil chiqdi. — Yaxshimi-yomonmi, u sizga jigar bo‘ladi. Ham sizda shuncha yil ishladi. Tog‘a, man bu yerda yolg‘izman. Onam bo‘lsaydi, qishlog‘imga ketardim. Tog‘a, sizga yalinib keldim, Yo‘lchi akamni qamoqdan chiqarishga ko‘maklashing. Sizni hamma taniydi: o‘ris to‘ralari so‘zingizni yerda qoldirmaslar, ikki og‘iz so‘zingizni bizdan ayamang. Onamning arvohini xursand qilasiz, tog‘ajon!—qiz so‘nggi so‘zlarni yig‘i aralash, bazo‘r so‘zladi. Boy bir-ikki minut jim qoldi. — Akang juda tentak, juda bo‘limsiz yigit,— dedi nihoyat po‘ng‘irlab boy,— axir, amaldorlarimiz, hokimlarimiz bilan hazillashib bo‘ladimi?! O‘ris amaldorlariga nechog‘lik ta’zim bajo qilsang, shuncha yaxshi. Ulardan hech bir kishiga yomonlik kelmaydi, ular yolg‘iz tartibni, tavozeni talab qilishadi. Chunki ular hokim, biz fuqaro. Man o‘zim har bir amaldorga qo‘l qovushtiraman, man-a, man! Akang-ku bir yalangoyoq narsa. — Akam yoshlik qilgandir ham o‘zi uncha-muncha gapni ko‘tarmaydigan yigit, ilgaridan fe’li shundoq. Onamning arvohi uchun, man uchun yordam qiling, tog‘a! — Qadimdan qolgan bir gap bor, jiyan: «Olato‘g‘anoq og‘ir bo‘lsa ham qarchig‘aydek bo‘lmas»,— zaharxanda bilan so‘zladi chol.— Uning qo‘li qaerga yetadi? O‘z qishlog‘ida, o‘z tenglari orasida har noma’qulchilikni qilsa o‘taveradi. Bu yer shahri azim, bu yer Toshkent. Xo‘sh, u tentakni qutqazib nima qilasan, jiyan? U tuzalmaydi. Qamoqda ezilsa, mulla mingan eshakday bo‘ynini solib, bir kunmas-bir kun balki chiqib kelar, qo‘yaverish kerak, jiyanim, Unsin... Unsin bunday muomalaga, bunday zahar tilga qarshi qanday javob berishni bilmay g‘azabdan qaltiradi. Boyning so‘ziga dahlizda quloq solib turgan Gulnor chiday olmadi, uyga kirib, Unsinning yoniga cho‘qqayib o‘tirdi va dadil gapirdi: — Shu yetim, shu g‘arib qizning ko‘z yoshlariga achinmaysizmi? Sizdan boshqa kimi bor? Hammalaringning yuraklaring tosh-metindan ham qattiq ekan... Jilla bo‘lmasa yaxshi so‘zlang, dalda bering bu qizga... Mirzakarimboyning rangi o‘chdi, ko‘z oqlari dahshatli ravishda o‘ynab ketdi. Jahldan duduqlanib, Gulnorga baqirdi: — San-sanga nima? Ab-ablah!.. Kimga achinaman? Uning bir muttaham temirchi do‘sti bor. Shokir ezma degan bir otasi bor. Ular qutqarsin. San bu ishga ikkinchi marta qorishma!.. Gulnor keskin harakat bilan o‘rnidan turdi: «Sizlar odamgarchilikni bilmaysizlar!» dedi-da, qaltirab dahlizga otildi. Uning orqasidan Unsin chiqdi, entikib-entikib dedi: — Akamni shuncha yil ishlatib, haqini bermadingiz. Endi qamoqda chiritmoqchimisiz? Xudo sizga ham ko‘rsatar! Qiz dahlizda, eshik orqasida kuchli hayajon va sarosimada turgan Gulnorni quchoqladi, sekin shivirladi: «Qayg‘urmang, opajon. Qora kunlar o‘tar, yorug‘likka chiqarmiz. Man sizni sira unutmayman». Keyin tezgina paranjisini yopindi. Hayajonini, ko‘zlaridan oqqan yoshlarni hovlida boshqalar ko‘rmasin uchun, shu yerdayoq chachvonini tutdi, «xayr» deb yugura ketdi... II Bir oy o‘tdi. Bu oy — Gulnor uchun ayniqsa chuqur qiynalish oyi bo‘ldi. U erta-kech o‘z-o‘zini koyidi, o‘zining soddadilligi, ishonuchanligidan achchiqlandi: «Esimni tanigandan buyon boyning, uning o‘g‘il-qizlarining yomonligini bilib, ko‘rib keldim. Laqma bo‘lmasam, Yo‘lchining qamoqxonada chirishini istagan odamlardan uni qutqarishni umid qilarmidim? Bechora Unsin... G‘amiga g‘am qo‘shildi. Ilgari akasining tez kunda chiqib qolishini kutar edi. Endi-chi? Boyning achchiq so‘zlari, yaramas niyatlari uning yuragini chil-chil qilgandir...» Unsinni ko‘rishga intildi, sog‘inchi har kun zo‘raydi. Lekin qiz biron marta ham ko‘rinish bermadi. Gulnor buning sababini, albatta, yaxshi biladi. Unsin unga achchiq qilishi, undan arazlashi mumkin emas. Unsinning yuragi, akasining yuragi kabi. Gulnorga nisbatan toza ham samimiy. Qiz Mirzakarimboy ostonasini bosishni istamaydi, xolos... Shunday bo‘lsa ham, Gulnorni har xil mulohazalar, andishalar, gumonlar bosadi. Uning baxtiga, bu oy ichida tez-tez og‘rib turdi. Betoblik unga yaxshi bahona bo‘ldi: tabib chaqirishni esga keltirmasdan, «kinna» soldirish uchun Shokir otaning kampirini chaqirtiraverdi. Har gal kampir bilan yolg‘iz qolarkan darrov qizning holini so‘radi. Birinchi marta gaplashuvda Unsinning mahsi tikishini, Shokir ota oilasida hukm surgan qashshoqlikni eshitdi. Yuragi ezildi. Qiz mahsi tikishini, yo‘qchilik, muhtojlik ichida yashashini Gulnordan yashirgan edi. U bilan so‘zlashganda, tirikchilikka oid hech nimadan zorlanmagan edi. Haqiqat ravshan bo‘lgach, Gulnor boshi og‘riguncha o‘yladi. Kampir ketish oldida uch kiyimlik atlasni bir ro‘molga o‘rab, uning qo‘yniga qistirdi. «Sotib ro‘zg‘orga xarajat qiling. Jon buvi, aslo Unsinga bildirmang. Uning ko‘ngli buzilmasin...» deb kampirga tayinladi. Bir haftadan so‘ng «kinna» bahonasi bilan kampirni yana chaqirtirib, o‘z kiyimlaridan bir nechasini berdi. Kundan-kun havo qizidi. To‘rt tomoni baland uy, ayvonlar bilan o‘ralgan hovlida nafas bo‘g‘ila boshladi. Hakim va Salimboyvachchalarning oilalari boqqa ko‘chishdi. Bu kun Yormat qizining ko‘chi uchun arava keltirdi. Mirzakarimboy kechqurun izvoshga o‘tirib, boqqa borishini bildirib, erta bilan do‘konga jo‘nadi. Hozir katta hovlida Gulnordan boshqa hech kim yo‘q. Yerga urib sindirishni istadigi sanoqsiz asboblar, idishlarni pala-partish yig‘ishtirib, sandiqlarga joyladi. Boqqa olib ketishi lozim bo‘lgan buyumlarni bir yoqqa ayirdi. Bu ish juda ma’nosiz ko‘rindi, tinkasi quridi. O‘zining parishon xayoliga berilib, kimsasiz hovlida keza boshladi. Nechundir bu tanholik va bu jimjitlik unga yoqdi. O‘z mayliga berilib, g‘ayri shuuriy ravishda tashqari hovliga ham chiqdi. Atrofga g‘isht yotqizilib yulka qilingan tep-tekis, chor burchak hovli quyoshda qizib jimgina uxlaydi. Qaysi bir kavakda chumchuq bolalari chirqillaydi, tomdan kaptarlarning o‘ksiz «hu-g‘u, hu-g‘u»lari eshitilib qoladi. Damma mehmonxonalarning oynavon naqshli, bo‘yoqli eshiklari va derazalari bekik, qalin pardalar bilan qoplangan. Gulnor tentirab yurarkan, ko‘zi xizmatkorxonaga tushdi. Hovlining bir burchagiga tiqilgan bu kichkina, ko‘rimsiz uyning shalaq-yupqa taxta eshigi ham, o‘yinchoqday bachki, siniq derazasi ham ochiq edi. Gulnor kirdi. Quyoshga ters, burchakka tiqilgan bu uychadan hali qish nafasi o‘chmagan, vaxkashlik va chirik havo nafasga uradi. Devorlari, shiplari o‘rgumchak inlari, ipir-ipir qora islar bilan qoplangan. Qoziqqa osilgan, chang bosgan eski do‘ppidan boshqa hech iima yo‘q. Gulnor do‘ppini olib qoqdi, yoruqqa tutdi. Yo‘lchining do‘ppisi! U, dunyoda eng qimmatli, eng nodir buyumni topgan kabi, hadsiz sevindi. Ter, moy va changni yillarcha shimgan, jiyagi charmday qotib, kirdan yiltiragan bu do‘ppini yana tozaladi, qoqdi, ko‘zlariga surtib o‘pdi. Yuragida dard to‘lqini birdan kuchli chayqalib ketdi. Uy ichi Yo‘lchi xayoli bilan to‘ldi. O‘tmish ravshanlik bilan ko‘z oldida jonlandi. Mana, bir qish kechasi qanday dahshatli qo‘rquv, tahlika ostida bu uyga kirib, qorong‘ida Yo‘lchi bilan bir necha minutgina so‘zlashishga jur’at qilgan edi! Og‘riqqa borib yetgan kuchli bir orzu uning butun vujudini hozir egallab oldi. Yo‘lchining kuchli, erkak nafasini, dudoqlarida uning bo‘sasining jonli olovini bir lahza sezdi. Derazaga suyaldi, xayol va kechinmalar sehriga soatlarcha berilib qoldi. Tashqarida kaptarlarning «hu-g‘u»si, chumchuqlarning chirqillashidan boshqa govush yo‘q... Gulnor birdan cho‘chib ketdi: qornida bir nimaning ancha sezilarli ravishda urganini tuydi... Darrov angladi—u homilador! Shu onda qaltiragan, oyoqlarida qitday kuch qolmagan kabi, yerga yiqilayozdi. Bir qo‘li bilan derazaning dastagini ushladi. Ko‘z oldi qorayib, butun ichini, borlig‘ini og‘riq-alam siqib oldi. Ko‘zlarini chirt yumdi. Boshida horg‘in, parishon fikrlar uchdi. «Baxtsiz bola! Tezgina dunyoga qadam qo‘yib, dadangning nabiralari va evaralari ketidan pildirlab yugurmoqchimisan? Agar sen Yo‘lchining bolasi bo‘lsang edi, men unga allaqachon sendan xabar berar, undan sevinchi olib quvonar edim. Sen dunyo yuzini ko‘rib, chaqaloq ovozing jaranglagan kun, sodda qishloq xotinlari bilan uyimizda kichkina bir to‘y yasar edik. Mana, men — onang, seni unutibman. O‘z borligingni o‘zing bildirding. Mirzakarimboyning bolasi, uning evarasidan ham kichik bolasi!..» Gulnor yo‘lak tomondan dadasining ovozini eshitdi. Do‘ppini qo‘ltig‘iga tiqib, ko‘z yoshlarini arta-arta, kalavlanib ichkari hovliga chopdi. — Qayoqda yuribsan? Bu yoqda shuncha narsa yotibdi, eshiklaring lang ochiq. Juda beparvosan-da, qizim!— norozilandi Yormat. Gulnor indamadi. O‘z uyiga kirib, qutilardan birini ochib, kiyimlari orasiga haligi do‘ppini joylashtirdi. Yormat terlab-pishib yuklarni aravaga tashishga boshladi. Uy ichidan uni-buni olib chiqishga, yuklarni orqalatishga qizini ham majbur qildi. Yuklar oz qolgach Gulnor Shokir otanikidan Unsinni chaqirib berishni so‘radi. Yormat nosvoyini tuplab, so‘lagini soqollariga oqizib, qichqirdi: — Qanaqa Unsin? — Bilmaysizmi? Bilasiz... — Ha, taniqlik yetim qiz...— qovog‘ini solib, chiqib ketdi Yormat. Gulnor ayvonda quruq bo‘yra ustida o‘tirib, mahsi kiyish bilan ovora ekan, Unsin kirib keldi. Mahsini oyoqlariga nari-beri ilib, hovliga tushdi, qizni quchoqladi. — Ko‘chishlaringni sira bilmay qoldim. Hamma yuklarni man o‘zim saranjomlab berardim,— deb Unsin yumush qidira boshladi. Gulnor qizni uy ichiga olib kirdi. Katta uyda, dahlizda, katta-katta po‘lat sandiqlar, qutilar, uyum-uyum gilamlar, ko‘rpa-yostiqlar, har xil asbob-idishlar tartibsiz qalashib yotar edi. Unsin qarashmoqchi bo‘lib so‘radi: — Bular ham ketadimi? — Shuncha buyum qayoqqa sig‘adi! Ichki-tashqi uylarda eng kami yuz ellik arava mol bor emish, dadam shunday dedi. Kerakli narsalardan kecha besh arava ketdi. Bugun bir arva ketadi. Unsin, hammasi ortiqcha narsa. Bularning hammasidan manga bir eski do‘ppi qimmat... Unsin qoshini chimirib yalt etib Gulnorga qaradi, lekin so‘ngi jumlaning ma’nosini, nechundir, so‘ramadi. Gulnor esa, qizning ko‘nglidagi yaralarni chuqurroq ochishdan qo‘rqib, bu to‘g‘rida izoh bermadi. Ikkovlari bir sandiq chetiga yonma-yon o‘tirib, har vaqtdagi kabi, sekin-sekin so‘zlashdi. Gulnor agar Yo‘lchidan biron xabar eshitilsa, yo qamoqdan chiqsa, unga bildirishlari kerakligini va o‘zi har xil bahona bilan onasini shaharga tushirishni, ba’zi so‘zlarni onasiga aytish mumkinligini uqtirdi. Yormat bir necha marta qichqirib Gulnorni chaqirgach, ular suhbatni noiloj uzishga majbur bo‘ldi, ikkisi ham chuqur samimiyat va do‘stlik hissi bilan quchoqlashishdi. Ikkisining ham ko‘z bulog‘i qaynab toshdi. Gulnor oddiy qizil tosh ko‘zli kumush uzukni cho‘ntagidan olib, Unsinga ko‘rsatdi. — Buni yosh qiz vaqtimda, hu, mundan qancha yil ilgari, oyim sotib olib bergandi,— madorsizlanib, yig‘i aralash so‘zladi Gulnor,— shundan buyon har vaqt taqdim. Endi, sizga topshiraman, taqib yuring, keyin... agar akangiz chiqsa, unga bering, yonida saqlasin...— Gulnor uzukni qizning qo‘liga berib, yana uni quchoqladi. Ular paranji-chachvonlarini yopinib ko‘chaga chiqishdi. Yormat hamma eshiklarni qulflab, qizini aravada olib jo‘nadi. Unsin ham ularning orqasidan bordi, arava ko‘zdan g‘oyib bo‘lguncha, qarab, kuzatib qoldi. O‘n yettinchi bob I Issiq, lekin sokin go‘zal kun edi. Chaman-chaman gullar, har xil ekinlar, bog‘lar, suvlar quyoshda yashnab, yonib tovlanadi. Hovuzning bo‘yidagi supada, daraxtlarning ko‘lankasida, atrofga suvni qalin septirib, Salimboyvachcha yotar edi: boshida oppoq katta par yostiq, tagida shohi ko‘rpacha. Bugun juma bo‘lgani uchun Hakimboyvachcha va Mirzakarimboy o‘z ulfatlarinikiga gapga ketishgan. Salimboyvachchaning ulfatlari bu hafta mashhur bir boyvachchaning dalasida to‘planishlari kerak edi; o‘tirish juda qiziq, juda xushchaqchaq, bazm juda qiyqiriqli bo‘lishini bilib, bugun har haftadagidan ko‘ra ertaroq saman yo‘rg‘ani egarlatib qo‘ygan edi u. Ammo, otni akasi minib ketdi. Izvoshga esa Mirzakarimboy o‘tirib, qari-qartang boylarning «ulug‘vor gapi»ga jo‘nadi. Salimboyvachchaga, yaxshi va yurishli bo‘lsa ham, ko‘rimsizroq bir ot qolgani uchun achchiqlanib, bir-biridan takabbur, bir-biridan kekkaygan boyvachchalarning oldiga bu otda borishni o‘ziga ep ko‘rmay, dam jo‘nashga qaror qilar, dam yana aynar edi. Sharofatxon qo‘rg‘oncha eshigidan qarab, erining jo‘namaganiga tushuna olmay, supaga keldi. — Eldan burun otlangan siz edingiz-ku, mana endi kun yonib ketdi. — Choy olib kel!— boshini yostiqdan uzmay buyurdi Salimboyvachcha. Sharofatxon tezda bir choynak choy keltirib, piyolaga quyib, erining yoniga qo‘ydi va o‘zi ham supaning chetida o‘tirdi, oq shohi ro‘mol bilan yelpinib, issiqdan shikoyat qildi. Bir ozdan keyin, eri «ket» deb haydamaganiga sevinib, uy ichida yumushning ko‘pligidan, Gulnorning «uchchiga chiqqan takabburligi», hech kimni nazarga ilmasligi va kasali to‘g‘risida vaysadi. — Kasali nima, ozib ketibdi kelinchak onamiz? — piching bilan so‘radi Salimboyvachcha. — Hammasi mug‘ambirlik, erkalik, noz! Dadangizga noz qiladi. Kecha cho‘ri, bugun hammaga onaboshi bo‘lib qoldi! Bizlarga: istasang shu, istamasang katta ko‘cha, deydi. Tilida aytmasa ham, dilida aytadi.— Sharofatxon bir zum to‘xtab, atrofga qaradi, so‘ng tovushini pasaytirib davom etdi,— to‘g‘ri, ba’zi xotinlar ikkiqat bo‘lganda darmonsizlashadi, boshlari og‘riydi... buni kasal deb bo‘lmaydi, Gulnor ikkiqat bo‘ldi-yu, noz ustiga noz qo‘shdi, uyatsiz o‘lgur... — Nima deysan?—Salimboyvachcha hovliqib boshini ko‘tardi. Xotini zaharxanda qildi va qornini do‘mbira qilib chaldi. — Rostdaimi? — Nega yolg‘on gapiray! Man allaqachon bilgan edim. Hozir o‘zi ham yashira olmaydi. Yashirib bo‘ladimi, qorni qappayib qoldi-ku... Salimboyvachchaning rangi o‘chdi, burun kataklari kerildi, piyolani jahl bilan turtib yana yastiqqa tashlandi. Xotini o‘rnidan turib: — Shoshmang, u hali birinchi qaldirg‘och, keyinroq orqa-o‘ngingizni ukalar, singillar bilan to‘ldiradi u,— dedi-da, so‘zini eriga ma’qullatgani uchun g‘ururlanib, semiz, katta oyoqlarini dadil bosib qo‘rg‘on tomonga jo‘nadi. Salimboyvachcha ichini ilon chaqqanday, toqatsizlandi. Dadasining uylanmoqchi ekanini eshitgan hamon, fikrini uzoq bir vahm kabi bosgan narsa, endi mudhish bir haqiqatga aylanib, butun vujudini kemira boshladi. U ko‘zlarini hovuzdagi turg‘un ko‘kimtir suvga tikib o‘yladi. «Gulnor o‘zi kim? Uning tufaylidan dadam bilan achchiqlashdim, uni qochirish uchun qancha qiynaldim. Oxirida bu sirning ochilmasligi uchun pochchamga besh ming so‘m, ellik boshiga ming so‘m pul berishga majbur bo‘ldim. U ochko‘zlar bundan so‘ng ham meni qo‘yishmaydi, albatta. Yaqinda pochcham katta summa zarur bo‘lib qolganini so‘z orasida qistirib o‘tdi. O‘zi kelmasa, erta-indin opamni yuboradi. Ular oldida har vaqt tilim qisiq. Gulnor umrimga egov bo‘ldi. Yana u Mirzakarimboy xonadoniga boshliq bo‘lib kekkaysin, hech kim bilan so‘zlashmasin, tug‘sin, boylikning nishabini o‘z tomoniga to‘g‘rilasin!.. U juda shayton xotin. Uning hiyla-makrining bir tomchisi endi ko‘rindi! Qolganini o‘g‘ilchasi tug‘ilgandan keyin ko‘ramiz. Yosh, chiroyli xotin dadamning boshini shunday aylantirsinki... Mushuk quvlagan sichqonday biz qochgali kavak topa olmay qolaylik...» Salim shunday o‘ylarga berilib, to‘lg‘anib yotarkan, katta darvoza og‘ir gulduros bilan ochildi. Ikki g‘ildirakli yangi izvosh — aravaga qo‘shilgan otni yetaklab kuyov Fazliddin kirib keldi. Ot darvozadan bir necha qadam ichkarida to‘xtagach, Nuri duxoba paranjisini yig‘ishtirib, ehtiyot bilan aravadan tushdi. Salimboyvachcha ildamlik bilan ularga yugurdi. Singlisidan ahvol surab, kuyovning qo‘lini siqdi. Nuri qip-qizil va semiz yuzidan oqqan terni yupqa shohi dastro‘mol bilan artib, paranjisining changini qoqdi, qo‘rg‘on ichidan yugurishgan bolalarni o‘pib, quchoqlab ichkariga kirib ketdi. Fazliddin otni ildam chiqarib, daraxtga bog‘ladi, yangi shohi to‘nini yechib qoqdi. Salim bilan birga supaga kelib o‘tirdi. Dasturxon ustida ular so‘zlasha boshladilar. Fazliddin shu atrofdan, «Qurbaqaobod» mavzuidan tayyor bir bog‘ qo‘lga kirganini va uni ko‘rishga kelganini bildirdi. «Mevalari oldin-ketin pisha boshlab, ekinlar ekilib, oldingilari tayyor bo‘lgan paytda, qaysi ahmoq bog‘ini sotadi», deb Salimboyvachcha hayron qoldi. — Zaruriyat, noilojlik,— tushuntira boshladi Fazliddin.— Mahallamiz odamlaridan bir kambag‘al bizdan qarzdor edi, uch yuz so‘mga yaqin. Ammo, u bir necha yildan buyon to‘lay olmadi. Biz ham qattiq talab qilmadik. Shu bahorda o‘zi o‘lib ketdi. Qo‘lidan ish keladigan bitta yigitcha o‘g‘li bor, qolganlari churvaqa. Kecha Abdulla akam yigitchani tutib, ota qarzini uz, deb mahkamroq ushlabdi. Keyin hisoblab qarashsa, yigitchaning gardaniga pirsant bilan rosa sakkiz yuz so‘m pul tushibdi.. — Hoy, nodon odamlar!— kuyovning so‘zini kesdi Salimboyvachcha.— Birini uch qilib to‘laydi endi. Bilishmaydiki pul bolalab turadi, indamasdan tug‘adi, chaqaloqlari ingalamaydi. Eh, befarosat odamlar!.. — Bizning «sartiya» juda beg‘am,— qizil chillakini ishtaha bilan yeya turib, so‘zni davom ettirdi Fazliddin,— bir ko‘p odamlar oyog‘idan qarzga ilinadi. Hech nima bo‘lmaganday, do‘ppisi yarimta! Halqumigacha qarzga botganini o‘zi sezmay qoladi. Sirtmoqni bo‘ynidan solib tortasiz, burni bilan yerga munkiydi. Oyog‘iga ilingan ip yo‘g‘on arqonga, ingichka sim — yo‘g‘on zanjirga aylanadimi, holiga voy?! Shunday, Salim aka, haligi yigitcha esankirab qolibdi. Sakkiz yuz so‘mni siz bilan biz pul demaymiz. Chindan ham pul emas. Ammo yonida qora chaqasi yo‘k odamga bu — jahannamning qil ko‘prigiday mudhish narsa. «Borib ko‘ring, ma’qul bo‘lsa bog‘imni oling» debdi yigitcha. Pulni undirish uchun akam shoshmas edi, bir parcha bog‘ bizga unchalik kerak emas. Uning lekini bor: yigitcha yaqinda mardikor bo‘lib urushga jo‘nashi mumkin. Undan qachon qaytadi, qaytib keladimi, yo‘qmi — bilmaymiz. Shu sababdan shoshdik. — Tayyor bog‘ bo‘lsa, olganlaring yaxshi. G‘animatda,— dedi Salimboyvachcha.— Xo‘sh, ayting-chi, podshohning mardikor olishiga nima deysiz? Mana farmon oliy chiqdi... — Farmon chiqishi bilanoq xalq orasiga g‘ulg‘ula tushdi. Hozir qaerga bormang, shu gapni eshitasiz. Dehqon, kosib xalqi notinchlanib qoldi, albatta, ularning bolalari ketadi-da. Farmonda mardikor deyilgan, ammo, Salim aka, menimcha, bu narsa bir siyosat, bir aldov bo‘lsa kerak. Yigitlarni eltib, to‘ppa-to‘g‘ri o‘q tagiga haydaydilar, mana keyin eshitib qolarmiz... Salimboyvachcha andak mulohaza qilib, so‘zlab ketdi: — Unchaligini keskin ayta olmayman. Ammo, farmonga bo‘ysunish, albatta zarur. Yigitlarimizga akop qazdiradilarmi, yo miltiq ushlatib qirg‘inga haydaydilarmi — bu narsa oq podshohning ixtiyorida. Turkiston musulmonlari shuncha yildan bo‘yon oq podshohning qo‘l ostida tinch yashab keladi. Endi adolatga qarshi xiyonat qilish yaramaydi. Turkiston musulmonlari mana shu tanglik zamonida fidokorlik ko‘rsatsa, hukumatga yordam qo‘lini cho‘zsa, oqibati chakki bo‘lmas. Dushmanlar yengilgandan keyin hukumat oldida Turkiston boylarining yuzi yorug‘ bo‘ladi. Podshoh, ehtimol musulmonlarning huquqlarini kengaytirib yuborar. Lekin, bundan qat’i nazar, hukumatga yordam berish — bizning birinchi vazifamiz bo‘lishi kerak! — Siz juda tarafdor ko‘rinasiz, Salim aka. Menimcha, bu xususda andak sabr qilib, oqibatni o‘ylash kerak bo‘ladi,— dedi ikkilanib Fazliddin. — Masala ravshan,— dedi Salimboyvachcha.— Biz hammamiz oq podshohning fuqarosimiz. Shundaymi? Bu to‘g‘rida tixirlik qilsak, xiyonat qilgan bo‘lamiz. Bu narsa yolg‘iz mening fikrim emas. O‘tgan kun kechasi xuddi shu yerda katta majlis qilindi, yigirmaga yaqin odam to‘plandi. Jadidlar, ulamolar, yana Hakim akamning obro‘li bir necha do‘stlari bo‘ldi. Bu masalani yarim kechagacha xo‘p maslahatlashib, nihoyat, haligi men aytgan fikrga kelishdi. Endi qo‘lni qo‘lga berib, mardikor olish to‘g‘risida chiqqan farmonni xalqqa tushuntirish, uning kerakligini, foydasini uqtirish qoladi. — Abdulla akam ham shu fikrda,— dedi Fazliddin,— ammo manga baribir, Salim aka. Qay tomon yengsa man o‘sha tomonda. Lekin dini islomga daxl qilinmasa, savdoga rivoj berilsa, bas. Bizga yana nima kerak? Yurtni savdo obod qiladi. Din, islom kishilarni to‘g‘ri yo‘lga boshlaydi. Shu ikkisi lozim xolos... Salimboyvachcha bunday lokaydlikka qarshi e’tiroz qildi. Suhbat qizib ketdi. Quyosh uzoqdagi daraxtlar orqasiga tushdi, shafaqning tiniq oltin olovi hamma yoqni tutdi. Daraxtlar katta alangada qoldi. Lekin havo dim. Fazliddin oldinroq moyli somsani ko‘proq yeganidan, mantini oz yedi, achchiq choyni bosib ichib qoniqqach, izvoshni qo‘shdi. Bir qadar shamollab kelish uchun Salimboyvachcha o‘z kuyoviga hamroh bo‘ldi. Ular bilq-bilq tuproqli ko‘chada chang ko‘tarmaslikka tirishib, otni sekinroq haydashdi. Katta yo‘lga chiqish oldida Salimning bog‘ qo‘shnisi, charchab changga botib kelayotgan Abdixoliq ota uchradi. U ko‘chaning chetiga o‘tib, to‘xtash uchun ishorat qildi. Izvosh undan bir oz nariroqda to‘xtadi. — Ha, nima deysiz?— to‘ng qichqirdi Salimboyvachcha. Abdixoliq yaqinlashib, yuzidan chang va terlarini artib, harsillab gapira boshladi: — Shaharga tushgan edim, boyvachcha. Mahallamda, hey o‘q, be yo‘q, o‘g‘lim, Abdisamatni askarlikka mo‘ljallab qo‘yishibdi. — Kim mo‘ljallaydi?—teskari qarab so‘rada Salimboyvachcha. — Mahallaning kattalari. Man juda dovdirab qoldim. Axir, ko‘zimning oqu qorasi bittagina o‘g‘lim bor, sadag‘ang ketay.— Abdixoliq ko‘zlarini Fazliddinga tikdi.— Usiz, man qanday tirikchilik qilaman? Sizlar oq-qorani, yo‘l-yo‘riqni tanigan odamlar»—manga bir yo‘l ko‘rsatinglar, iima qilay? Chirog‘im Salimjon, sizga yalinaman... — Ota,— dedi Salim jerkib,— bu narsa ko‘pga kelgan to‘y. O‘g‘lingiz nihoyati bir necha oy ishlab qaytadi. Nimasiga qayg‘urasiz? Uzoq yurtlarni ko‘rib keladi. Siz duo qilib o‘tiravering. Man nima qila olaman? Hammamiz oq podshohga fuqaromiz, uning oliy farmoniga so‘zsiz bo‘ysunishimiz kerak. — Ko‘pga kelgan to‘y deysizmi?— kinoya bilan iljaydi chol,— be! Mahaldamda uch o‘g‘illilar, besh o‘g‘illilar bor, norg‘ul-norg‘ul yigitlar bor. Hammasi tip-tinch. Kattalarning ko‘zi mening chumchuqday o‘g‘limga, yana bir qancha og‘zi bo‘sh kambag‘alga tikilibdi. Yo‘q, bunda gap bor. Nohaq ishga kuyaman. Boy, kambag‘al, mulla, eshon demasdan hammaning bolasiga bir tekis qaralsa, otamga la’nat o‘g‘limni yubormasam... — Ota,— cholga enkayib, muloyim gapirdi Fazliddin,— muysafid ekansiz, qari bilganini pari bilmas, deyishadi eskilar. Besh qo‘l baravar emas, buni ham tushunsangiz kerak. Shunga o‘xshash birov unday, birov bunday. O‘zingizni biling, o‘zga bilan nima ishingiz bor? Hamma o‘z o‘g‘lining etagiga yopishsa, xizmatga kim boradi? Abdixoliq bu ikki boyvachchaning so‘zlariga esankirab, alangalanib, so‘zlashga mo‘ljallar ekan, Salimboyvachcha kuyovini turtdi... «Haydang otni!» Ular «Qurbaqaobod» mavzuiga yetib, odamlardan Normatxo‘janing bogini surishtirdi. Kichkina zambil eshik oldida aravadan tushishdi. Eshikni qoqmasdan burun, go‘yo ularni kutib o‘tirgan kabi bog‘ egasi chiqdi. U ko‘rinishda uyatchan, yigirma yashar yigitcha edi. Boyvachchalarni boqqa olib kirdi-da, o‘zi bir to‘nkaga o‘tirib, yerga qaragan holda dedi: — Ko‘ringlar, ana bog‘!—Salim bilan Fazliddin «tomosha bog‘da» kezgan singari, sesin-sekin, bog‘ning har jihatini ko‘zdan kechira boshladi. Quyosh botgan, lekin kun hali yorug‘, har yoqqa oqshom sukunati cho‘zilgan. Daraxtlarning uchlari asta qimirlaydi. Bog‘da sakkiz uzun ishkom, hammasining poyalari yaxshi ishlangan, pushtalari chopilgan. Salimboyvachcha ikki ishkomga kirib, boshdan-oyok, ko‘rib chiqdi. Uzum tok bargidan ham mo‘l... Fazliddin esa barcha ishkomlarni aylanib, necha xil uzum borligini ham bilib chiqdi. Keyin, jo‘xori, sabzi, piyoz ekilgan qismlarga qarashdi. Bog‘ning atrofi eski, past, lekin yamalib-yasqalib butunlangan devorlar bilan o‘ralgan. Devor bo‘ylab har xil mevali daraxtlar: shaftoli, olma, nok, olcha, jiyda. Bu bog‘da, Salimcha, oltmish uch tup, Fazliddin hisobicha, yetmish tup mevali daraxt bor edi. Bog‘ning sahnini Salim uch yarim tanob, Fazliddin uch tanob mo‘ljalladi. Salimboyvachcha sekingina shivirladi: «O‘n tanobga arziydi. Hamma narsasi tayyor. Oshni pishirib, qoshig‘ini solib qo‘yibdi egasi, ichaverasiz, Fazliddin». Boyvachchalar o‘z taassurotlarini so‘zlashib, yigitcha oldiga kelishda. Uning yonida ukalari bo‘lsa kerak, bir-biriga juda o‘xshash ikki bola—biri o‘n, ikkinchisi o‘n ikki yashar chamasi,— qandaydir yomon shubha va hayrat bilan to‘la ko‘zlarini javdiratib turishar edi. Yigitcha ishorat bilan ularni jo‘natdi. — Bog‘ chakki emas, unchalik qiziqarli ham emas, shundaymi, Salim aka?—Fazliddin yalt etib Salimga qaradi va so‘ng yigitchaga so‘zladi.— Boshqa ilojimiz yo‘q, ukam. Bir jihatdan sizga yengil bo‘lishini o‘ylaymiz, bu zamonda naqd pul topish o‘limdan qiyin. Naqd pul so‘rasak, sizga jabr bo‘ladi. Shuning uchun bog‘ni olishga to‘g‘ri keladi. Ertaga shaharga tushing, akam bilan so‘zlashib, ishni bitirasiz, durustmi? — Aqlli bola ekansan, uka, ota qarzini uzishga bel bog‘labsan. Bir tomondan dadangning arvohi xushnud bo‘ladi, ikkinchi tomondan, o‘zing jo‘ralaring orasida boshingni ko‘tarib, xo‘rozday yurasan. Qarz kishining boshini bukadi — Keksalarcha jiddiy va salmoqli so‘zladi Salimboyvachcha. Yigitcha o‘rnidan sekingina turdi. Allaqanday g‘amgin va o‘zgargan tovush bilan, yerga qaragan holda so‘zladi: — Tirikchiligimiz shu bog‘ orqasida bir nav o‘tib turardi. Yerdan qor ketishi bilan ko‘chib kelib, butun oila chumoliday ishlar edik. Yerga qor tushganda yana shaharga ko‘chib ketardik. Bu boqqa juda ko‘p mehnatimiz singan.— Yigitcha chuqur xo‘rsindi, boshi yana quyiroq tushdi.— Oyim bog‘dan ayrilsa, bilmadim, nima bo‘ladi. Hali u xabarsiz... — Bog‘ingni biz zo‘rlab olmaymiz, uka!— koyib «san» sirab dedi Fazliddin.— Sakkiz yuz so‘mni sana, ish tamom. Bog‘ing o‘zingda qoladi, enang xafa bo‘lmaydi. — Bu yilgi ekinlar, mevalar bizniki bo‘ladi. Negaki, o‘z mehnatimiz bilan yetishtirdik. Yer sizlarga o‘tsa ham, kuzgacha bizni bu yerdan qo‘zg‘atmaysizlar. Shu shart bilan, mayli. Abdulla akangizning do‘qidan qutulaman. U kishi tinkamni quritdi juda...— yigitchaning tovushida yig‘iday bir nima sezildi. — Man aytdim-ku,— keskin so‘zladi Fazliddin,— ertaga shaharga tush, nima sharting, bo‘lsa, o‘sha yerda gapir. Meva, ekin deysan. Yer o‘tdimi, ular ham hozirdan bizga o‘tadi-da. Hammasi yerdan ungan narsalar. Yana akamdan so‘ra!.. — Yo‘q, Fazliddin,— bilimdon bo‘lib gapirdi Salimboyvachcha,— bu yilgi ekin bu yigitchaniki bo‘ladi. Jo‘xori, sabzi, tag‘in qanday ekin bor? Ha, shularning bari bu kishiniki. Daraxtlardagi mevalarchi? Hammasi sizniki bo‘ladi, Fazliddin. Agar muruvvat qilsanglar, jilla bo‘lmasa bu yilcha mevalarni qoq bo‘lasizlar-da. — Qo‘rg‘onni ko‘rmadik-ku,— yigitga qarab dedi Fazliddin. — Hovlida bir uy, bir ayvon, yana bir hujra bor. Eski, ammo hali baquvvat... — Xo‘p, ko‘rmayman. So‘zingga ishonamiz. Yigitcha kuzatib eshikka chiqmadi. Oqshom qorong‘isida daraxtlarning orasida yo‘qoldi: balki ko‘kragini ezgan og‘riqning achchig‘ini yig‘i bilan yumshatish uchun bir yoqqa chekilgandir. Fazliddin izvoshga o‘tirib, Salimboyvachcha bilan xayrlashib shaharga jo‘nadi. Salimboyvachcha esa katta yo‘lga qaraganda ancha qisqa «yolg‘iz oyoq» yo‘ldan o‘z bog‘iga ketdi... II Yoz kechasining yoqimli salqini. Ko‘kda, daraxtlar ustida g‘uj-g‘uj yulduzlar yonadi. Chirildoqlarning mayin musiqasi hamma yoqni to‘ldirgan, go‘yo kechaning o‘zi kuylaydi. Lekin bu musiyqa jimjitlikni buzmas, balki uni quyultiradi. Xotin-xalaj, bola-chaqa orasida o‘tirishni yoqtirmagan Salimboyvachcha haligi bog‘dan endigina kelib, supada chiroqqa yaqin yonboshlab, tunov kun kechasi majlis qilgan mehmonlar qoldirib ketgan musulmoncha gazetalarga ko‘z yugurib o‘tirar edi. Nozik rang-barang parvonalar, kapalaklar lampa atrofida aylanar, guldor qanotlarini shishaga urib tipirchilar, gilamga yengilgina qulab, tinar edilar... Orqa yoqdan, qo‘rg‘on tomondan kavush g‘archi eshitildi. Salimboyvachcha beparvolik bilan qaradi. Qorong‘ilik ichidan Nuri kelib chiqdi... — Kel, Nurioy!..— Salimboyvachcha oyoqlarini yig‘ib oldi. — Bu yoqqa qochibsiz-da. Jilla bo‘lmasa, man kelgan kun ichkarida o‘tirsangiz bo‘lardi. Bu nimasi, shumshayib yop-yolg‘iz... Nuri akasining yoniga o‘tirdi. — San yolg‘iz emassan,— piching qildi Salim,— Gulnorday onang bor... Nurining g‘azabi tutaqib yonishi uchun har vaqt birgina so‘z kifoya edi. U «ih» deb teskari burildi. So‘ngra, har vaqtgi bema’ni shikoyatini boshladi. G‘azabdan goh ovozini baland qo‘yib, goh Salimning ishorati bilan pasaytirib, shivirlab, tizzasiga ura-ura vaysadi: — Hamma narsaga siz, Hakim akam aybdor. O‘sha vaqtda oyoqlaringni mahkam tirasanglar edi, dadam Gulnorga uylanmagan bo‘lardi. Bo‘sh-bayov ekansizlar. Jilla bo‘lmasa, mol-mulkini o‘z qo‘llaringga o‘tkazib ololmadinglar. Mana tomosha qiling. Cho‘ri qiz boshimizga chiqib, bizlarni oyoq uchi bilan ko‘rsatadi. Basharasiga qarasam, dardli ko‘rinadi. Hammasi yolg‘on! Hammasi noz-karashma, odamni mensimaslik... Tavba, bundan ustomonni ko‘rgan emasman. U sevinadi. Nima dardi bor? Nimaga muhtoj? Yana it mijoz — darrov bola tug‘adi, eshittingizmi? Mirzakarimboyning xazinasi endi Gulnorniki! — Dadang-chi? Barcha ayb unda emasmi?— bo‘g‘ilib dedi Salimboyvachcha. — Dadamni qo‘yavering, iloji bo‘lsa, yuzini ko‘rmasam. Man bu yerga sizlar uchun kelaman. — Anov qirq ignang kor qilmadimi?!—achchiq kulgi bilan dedi Salimboyvachcha. — Unaqalardan allaqanchasini qildim. Gulnordan ofat qochadi. Qorong‘ilik ichidan kecha qo‘ng‘izi g‘o‘ng‘illab uchib, o‘zini chiroqqa urdi, keyin sachrab Nurining ko‘kragiga, oq shohi ko‘ylagiga yopishdi: bosh barmoq kattaligida qora qizg‘ish yoqut kabi... Nuri cho‘chib tushdi, ko‘ksiga chang solib, qo‘ng‘izni g‘ijimlab, uzoqqa otdi. — Uh, sho‘naqa narsalardai juda qo‘rqaman. Salim yostiqqa yonboshlab, esnadi. Gulnorga qarshi singlisida bo‘lgan zo‘r kekdan foydalanish kerakmi, yo‘qmi, ko‘zini yumib o‘ylay boshladi. — Salim aka, mana buni o‘qib qarang...— bo‘shashgan, lekin sirli tovush bilan dedn Nuri. — Nimani o‘qiy,— ko‘zini ochdi Salimboyvachcha. Nuri yupqa, yengil ro‘mol uchidagi tugunchakni yechib buklangan qog‘oz chiqardi-da, akasining qo‘liga qistirdi. — Hali Gulnorning qutisidan topdim, nima xat ekan, deb gumon kilib oldim... Salimboyvachcha qog‘ozni yoyarkan «Eski tintish odating hali ham qolmagan ekan-a»,— deb jilmaydi. Lekin xatga ko‘zi tushishi bilan yuzi jiddiylashdi, qoshlarining o‘rtasi tugunchak yasadi. — Tovushingizni chiqarib o‘qing, men ham eshitay! — Nuri qiziqqandan, o‘qishni bilmasa ham, akasiga yaqinlashib xatga tikildi. Salimboyvachcha hatto labini qimirlatmasdan ichida o‘qidi. Xatning mazmuni shunday edi: «Ko‘z qorachig‘im, dardli yorim Yo‘lchiboyga. Jonim, man muncha baxti qaro yaratilgan ekanmanki, xudo sho‘rlik boshimga shuncha kulfatlarni soldi. Koshki tug‘ilmasam, koshki sizni ko‘rmasam edi. O‘shal kuni Shoqosim akaking hujrasida sizni poylab, qishloqqa uchishga qanotlanib o‘tirganimda, dadam bilan mahalla ellik boshisi ofatday birdan bosib kelishdi. Dod-faryodimga quloq solmay, dadam qo‘limdan sudrab uyga olib ketdi. Qaysi bir rahmsiz, noinsof mal’un biz turgan joyni ularga yetkazganligini bilmayman; bundan keyin ko‘rgan azobimni xudo hech bandaning boshiga solmasin. Buni bayon qilishga qalam ham ojiz, til ham ojiz. Bir oy o‘n kundan buyon firoq o‘tida qovurilaman. Qanotim yo‘qki, boyning zindonidan uchib chiqib yoningizga borsam, bu yerda bir mehribonim yo‘qki, manga ko‘maklashsa. Dunyoda yagona mehribonim, oftobim siz edingiz, baxti qarolik oramizni kesdi. Bundan bir qancha ilgari Unsinoydan ayrildim. Uning ketishini eshitib, ko‘nglim yana buzildi, yalinib-yolvorib olib qolmoqchi bo‘ldim, ammo qizning ham sizning ra’yingizga to‘siq bo‘lishni munosib ko‘rmadim, ham bu uydagi xotinlar Unsinni og‘ir yumushlarga sola boshladilar, buni ko‘rish manga juda og‘ir edi. Mayli, Unsinoy siz bilan birga bo‘lsin. Yolg‘izman, g‘arib-benavoman, lekin ko‘nglim sizda, fikrim, xayolim sizda. Kecha-kunduz yodingiz bilan yashayman. Botir yorim, bilaman, siz qayg‘u daryosiga mandan chuqurroq botgandirsiz. Endi yolg‘iz murodim — sizni bir ko‘rmoq, siz bilan ikki og‘iz so‘zlashmoqdir. Agarda bu baxtsiz do‘stingizni unutmagan bo‘lsangiz, xatni o‘qittirgandan so‘ngra Unsinoyni yuborib, bu to‘g‘rida o‘z fikringizni bildirarsiz. Dardli ko‘nglimni xushnud qilg‘aysiz. Gulnoringizdan salom. Ushbu nomani yozib berguvchi ko‘zi yoshli, ko‘ngli nolon bir qizdan ham Yo‘lchiboy akaga salom, qitmir-qitmir...» Bu xatni bir vaqtlar haqiqatan Gulnor yozdirgan edi. U bilan bir yoshda bo‘lib, bir mahallada o‘sgan o‘rtog‘i Zaynab, o‘z zamoniga ko‘ra, yaxshi savodli, eski kitoblarni ko‘pgina o‘qigan qiz, bir kun Gulnorni ko‘rgali boynikiga kirgan edi. Gulnor o‘zining Yo‘lchiga bo‘lgan muhabbatini va ular orasida kechgan ishq sirlarini yolg‘iz shu qizga so‘zlab yurar edi. Zaynabning ham yuragi yarali edi: uning to‘yi yaqinlashgan vaqtda sevikli kuyov yigit — ikki kungina xastalanib, o‘lgan. Zaynabning otasi qalin pulini yeb qo‘ygani uchun, endi Zaynabni haligi yigitning ukasiga— Zaynabdan ancha kichkina va oyog‘i oqma bir bolaga berishga majbur bo‘lib, kuyovning bir oz ulg‘ayishini kutar, qizni saqlar edi. Gulnor o‘z do‘sti, sirdoshi Zaynab bilan maslahatlashib Yo‘lchiga xat yozishga qaror qilgan va so‘zlarini yaytib turgan; otin qiz esa Gulnor so‘zlarini silliqlab qog‘ozga ko‘chirgan; ammo Gulnor bu xatni qay tariqada Yo‘lchiga yetkazishni o‘ylar ekan, bu orada Yo‘lchining qamalganini eshitib, xatni qutilardan biriga tashlab qo‘ygan edi. Yoshlikdan boshlab kelinoyilarining sandiqlarini, qutilarini tintib o‘rgangan Nuri, bukun Gulnor uyini xoli topib, kalidi burnida unutilgan bir qutini ochdi. Uning maqsadi, Gulnor qutisida qanday narsalar bor, dadasi yashirincha qanday qimmatbaho buyumlar keltirganligini bilish edi. Natijada bu xat uning qo‘liga tushdi. Salimboyvachcha xatni o‘qib, asta bukdi. Hayrat bilan boshini chayqadi. — Qanday qilib bu narsa qo‘lingga tushib qoldi? Qiziq xat. Agar san bir xum oltin topsang, bunday sevinmas edim. — Oldin siz aytib bering, nimasi qiziq, kimga yozgan, kim yozgan?—Hovliqib so‘radi Nuri. — Bunday xatni buzuq xotinlar yozadi, yozdiradi. Xatning ma’nosi shu...— Salimboyvachcha qog‘ozni qo‘lda mahkam siqib, g‘urur bilan davom etdi,—bu narsa qo‘limdami, har bir ishni qilaman, hech kim biron aybni bo‘ynimga qo‘ya olmaydi. Bu xat jinoyatni savobga aylantiradi. Har yerda, har kim oldida meni oqlaydi. Endi ko‘rasan Nuri. Salimning so‘zlari bu xatga Nurining maroqini hadsiz oshiradi. «Buzuq xotinlarning xati» degan izohga qanotlanmay uni boshdan-oyoq o‘qib berishni akasidan so‘rab, hech kimga aytmaslik uchun og‘ziga kelgan qasamlarni valdiray boshladi. Ammo, naq shu asnoda Mirzakarimboy gapdan qaytib, to‘ppa-to‘g‘ri supaga kelaverdi. Ular bir zum jim qotib, bir-birlariga imo bilan tikilishdi. So‘ng Nuri, o‘rnidan turib, dadasi bilan sovuqqina ko‘rishdi. Boy Nurining kelganiga quvongani uchun, supaga chiqib Salimboyvachcha uzatgan yostiqqa bemalol yonboshlab, qizi bilan har to‘g‘rida gaplashmoqqa urindi. Nuri, akasi bilan qilayotgan ajoyib sirli suhbatning kesilganiga ichidan norozi, es-hushi u xatda bo‘lsa ham, dadasi bilan so‘zlashmoqqa majbur bo‘ldi. Salimboyvachcha so‘zga aralashmadi, bir ozdan so‘ng o‘rnidan turib ketdi-da, sokin qorong‘ilikda tanho qezdi, xatning kuchiga suyanib, nima qilishini o‘yladi. Hozir hamma voqea unga ravshan: Gulnor Yo‘lchini sevadi va qattiq sevadi. Olib qochilgan Gulnorni qutqarib, uni sharmanda qilayozgan noma’lum yigit — Yo‘lchi ekan! Gulnorni sevgan va u bilan til biriktirgach bir yigitning mavjudligini o‘sha vaqtlarda bilgan bo‘lsa ham, uning xotiridan Yo‘lchi sira kechmagan edi. Noma’lum yigitning kimligini bilib, Gulnorning axloqsiz qiz ekanini o‘sha vaqtda fosh etishga jazm qilgan bo‘lsa-da, bu fikridan darrov voz kechishga majbur bo‘lgan edi. Chunki u yigit ham, Gulnor ham hamma aybni buning ustiga ag‘darishlari qulay edi. Salimning fikricha, yigit der edi: «Salimning yomon niyatidan xabardor bo‘ldim, qizni o‘limdan qutqardim». Qiz der edi: «Men bu yigitni tanimas edim. Meni qutqardi, men unga ko‘ngil berdim». Mana shu mulohazalar orqasida o‘sha, vaqtda Salimning nafasi ichiga tushgan, hatto u yigit o‘zini bildirgan taqdirda, unga yalinishga majbur bo‘lishini bilgan edi. Endi-chi? Hozir ish boshqa, Yo‘lchi qamoqda. Eng muhimi — mana bu xat. Kerak bo‘lsa, dadasiga, akasiga ko‘rsatadi. Eski sir aslo qo‘rqinchli emas: «Gulnorni ilgaridan bilar edim. Buzuq qizni dadamga munosib ko‘rmaganim uchun shunday qilishga majbur bo‘lgan edim», deb javob beradi. Salimboyvachcha uyga qaytib, ko‘rpaga kirganda ham har xil o‘y va xayollardan ancha vaqt qutula olmadi. III Bir oqshom Salimboyvachcha do‘kondan qaytib, qo‘rg‘on ichida, o‘z ayvonida yonboshladi. Qo‘rg‘onda shahar uylari tarzida solingan bir uy, bir ayvon, buniki, qarshi tomondagi shuning siigari bir uy, bir ayvon Hakimboyvachchaniki edi. Bunga yopishgan va ustiga bu yil bahorda yangi shiypon qilingan eskigina bir uy Mirzakarimboyga qarashli bo‘lib, u Gulnor bilan aksar vaqt shiyponda yashar edi. Hozir qo‘rg‘on ichi tinch. Nuri bilan Hakimbyvachchaning xotini Turusunoy kechki salqinda kezish uchun boqqa chiqib ketgan. Esli bolalar ham ko‘rinmaydi. Go‘daklar esa beshikda, daraxtlar orasidagi belanchaklarda uxlab yotishadi... Sharafatxon, semiz qo‘y go‘shtidan pishirilgan, serpiyoz sho‘rvadan bir katta kosada keltirdi. Salimboyvachcha dadasini so‘radi. Xotini, Fayozxo‘ja boyning bog‘iga Sayid Fozilxon eshon kelgani uchun, hozirgina u yerdan kishi kelib, boyni birga olib ketganini bildirdi. So‘ng u ham, Nuri bilan birga g‘iybat qilish uchun bo‘lsa kerak, boqqa yugurdi. Salimboyvachcha uyga kirib tokchadagi idishlar orqasiga yashiringan bir shisha kon’yakni olib chiqdi. Ezilib pishgan yog‘liq go‘shtni ishtaha bilan yeb, shishani yarimlatdi. Boshi, badani qizib ketdi. O‘rnidan turib, hovli sahnida yelpinib kirdi. Gulnor tomonga ko‘z tashlab uyda ham, shiyponda ham hech kim yo‘qligini bildi. Shu vaqtda Gulsumbibi, betob, ishtahasiz qizi uchun o‘z hovlisida, o‘z dekchasida tayyorlangan bir kosa serqatiq xo‘rda oshni avaylab ko‘tarib, eshikdan kirib keldi. Gulnorning uyiga mo‘ralab, keyin shiyponga chiqib, kosani qo‘yib tushdi. Usti ko‘k sirli katta chelakni yulib sigir soqqali og‘ilxona tomon ketdi. Hovlida kezib yurgan mast Salimboyvachcha, o‘zicha, fursatni va tasodifni juda qulay topdi. Sekingina shiyponga chiqdi. Ichki cho‘ntagidan qog‘ozga o‘ralgan zaharni olib, titroq qo‘llari bilan oshga sepdi va qoshiq bilan ildam aralashtirdi. Hovliqib pastga yugurdi. Zinadan endi tushgan choqda, Gulnor bilan qarshilashdi; betob, darmonsiz Gulnor bu kun yuvilib, oftobda qurigan bir quchoq yozlik kiyimlarni allaqayoqdan yig‘ishtirib kelar edi. Gulnor bir oz chetlanib yurib, zinaga oyoq qo‘ydi. — Dadam qayoqda-a?..— sarosimalik bilan so‘radi Salimboyvachcha. Gulnor orqaga qayrilmay, «yo‘qlar» deb javob qaytardi. Mirzakarimboy Gulnorga uylangadan buyon, ularning birinchi daf’a gaplashuvi edi... Salimboyvachcha o‘z ayvoniga qaytib, yana kon’yak ichdi. Lekin mast ko‘zlari shiypon tomonga beixtiyor javdirayverdi. So‘ng, butun a’zosini titroq bosib, tashqariga otildi. Bu yerda besh-o‘n minut aylanib yurdi. Titroq o‘sdi Ammo, bu titroq vijdon azobidan emas, balki jinoyatni shoshib bajargani, o‘z fikricha, yana nozikroq bir yo‘l, yana ham qulayroq bir fursat kutmagani uchun, fosh bo‘lish vahimasidan tug‘ilgan edi. Attorlik rastasida eng qorong‘i, eng kichkina bir do‘konda minglarcha xalta-xultalardagi shubhali dori-darmon va har nav zahar-zaqqum orasida o‘tirgan bir mo‘ysafiddan bu kun zahar sotib olarkan, buni qachon va qanday qo‘llashni aslo o‘ylagani yo‘q edi. Zahar qo‘lga kirgach, jinoiy fikr o‘sdi, butun yuragini, butun borlig‘ini chirmab oldi... Salimboyvachchaning butun diqqati qo‘rg‘on ichida bo‘ldi. Har on, har lahza falokatni kutdi. Go‘yo Gulnor hozir oshni ichadi-da, darrov baqiradi. Uyda hech vaqt ko‘rilmagan, vahimali bir qiyg‘os ko‘tariladi... Ammo Salimning kutgani chiqmadi, qo‘rg‘onda avvalgiday tinchlik, jimjitlik. Bu hol uni yana ezdi. Oxirga qadar kutishga kuch va to‘zim sezmadi o‘zida. Nihoyat, qo‘lini silkidi: «Nima bo‘lsa bo‘ldik.» Hali shahardan minib kelib, daraxtga qantarib qo‘ygan saman yo‘rg‘ani mindi-da, ko‘chani changitib, do‘stlaridan birining bog‘iga, uzoq joyga jo‘nab ketdi. Gulnor ikki tomoni ochiq shiyponda yolg‘iz o‘tirib, kiyimlarni nari-beri taxladi. Onasi tayyorlab chiqqan xo‘rda oshni odatda juda sovitib ichishni yaxshi ko‘rgani uchun, chetga olib qo‘ydi. Shiyponning panjarasiga yaqin kelib uzoqliklarga tikildi. Quyosh botgan. Lekin uning olov daryosi turli ranglar bilan tovlanib, cheksiz bir parda kabi, ufqlarda mavjlanar edi. Bog‘chalarni bir-biridan ayirgan devorlar ko‘rinmas, ishkomlar, mevazorlar, ekin dalalari tutash yashil manzara yasaydi. Har yoqdan ko‘tarilgan tutunlar yupqa ko‘k bulut kabi, havoda sekin-sekin eriydi. So‘l yoqda, Dadaxon boyning yerida koranda chaylasi oldida ham tutun burqiydi. O‘ng tomonida, Mirzakarimboyning yeri oxirida baland, to‘g‘ri o‘sgan, uchlari bir-birga tutashgan qator teraklar jimgina titraydi. Bir yoz kechasi to‘lin oyning sehrli nurida, mana shu teraklar ostida Yo‘lchina kutmaganmidi? U shu kecha dadasi tashqarida, boyning mehmonlariga xizmat qilish bilan ovora ekan, onasi shu qo‘rg‘onda o‘choq boshida kuymanar ekan, u oy nurida cho‘milgan teraklarning mayin musiqasini sevikli yigit bilan uzoq tinglamaganmidi?.. U chog‘larda yuraklari yoshlik, muhabbat, uchrashuv va kelajak baxti bilan to‘la edi. Ularning orzu va umid gullari yuksalib, yulduzlarni o‘pmoq tilar edi. Endi-chi? U gullarga yovvoyi pechak chirmashdi, rang-nurlarini so‘ndirdi, qovjiroq xazonlari ko‘ngillarga to‘kildi... Qorong‘ilik, Gulnorning qayg‘usi kabi quyuqlasha bordi. Unda-bunda yulduzlarning oltini yaltiradi. Qo‘rg‘onda xotinlarning, bolalarning shovqini kuchaydi. Hakimboyvachchaning tovushi eshitildi. U, samovar qaynatishni buyurib kimgadir qichqirdi. Boyvachcha ko‘chada xalq orasida qanday bo‘lsa, uy ichida ham shunday gerdaygan, zug‘umli edi. Gulnor uydagi yumushlarning hammasiga kuchi yetgancha aralashar edi. Bunga qaramay, kelinlar unga avvalgiday har yumushni qo‘pollik bilan buyura olmaganlari uchun, Gulnorni boshqalarga yomon ko‘rsatish maqsadida «nozik», «takabbur» kabi yuzlarcha laqablar to‘qib ayblashar edilar. Gulnor o‘rnidan qo‘zg‘aldi, darmonsizlikdan oyoqlari titrab pastga tushdi-da, hovlining burchida samovar qo‘ya boshladi. Butun oila bir ayvonga to‘plangan. Nuri Hakimboyvachchaga ezmalik qilishni istar, lekin bolalarning qiy-chuvi gapni gapga qovushtirmagandan u, asabiylanar, goh bolalarga yalinar, goh ularni jerkar edi. Gulnor piyolalarni yuvib, artib, so‘ngra samovarni keltirdi, jimgina o‘tirib choy quyushga kirishdi. U tanholikni sevar, bu oiladagi kattalarni yomon ko‘rar, lekin bular bilan birga o‘tirishga, ayniqsa, ovqat va choy paytlarida birga bo‘lishga majbur edi. Choy tamom bo‘ldi. Bolalar o‘tirgan o‘rinlarida to‘mpayib, yo turli vaziyatda uzala tushib, birin-sirin uxlashdi. Kelinlar o‘rin solish uchun qo‘zg‘alishdi. Gulnor dasturxonni va idishlarni yig‘ishtirib, shiyponga chiqdi. Chiroq yoqib, ancha vaqt o‘tirdi. Pastda «tiq» etgan tovush qolmadi. Mirzakarimboyning qaytmaganiga sevinsa ham, birga yotish uchun onasini chaqirmaganiga afsus qildi, hozir esa chaqirish vaqti emas edi. Noiloj o‘rin soldi, yotish oldida xo‘rda osh esiga tushdi. Ertalabki choydan buyon uyda ikki marta ovqat tayyorlangan bo‘lsa ham hech nima totmagan edi. Yana bu oshni ichmasa, ertaga Gulsumbibi, albatta koyiydi. Kosani olib, katta yog‘och qoshiq bilan shoshib-pishib ichdi. Kosada osh uch enlik qadar ozaydi. Lekin birdan butun ichi allaqanday yulinib ketdi-da, kosani nari itardi, yonidagi chiroqni «puf» deb o‘chirdi, boshini yostiqqa og‘ir tashladi. Bir muddatdan so‘ng, boshi aylanib, yulduzlar uning ko‘zi oldida, qandaydir, tuman ichida chirpina boshladi. Butun vujudiga og‘riq va olov yugurganini, dahshatli bir nima butun ichini yulib-uzib mijg‘iganini sezdi. «Manga nima bo‘ldi? Umrimda bunday holga uchraganim yo‘q edi, betoblikdanmi? Yo‘q. Boshqa narsa!» deb o‘yladi Gulnor. So‘ng, o‘rnidan turib, shiyponning bog‘ tomonga qaragan papjarasiga suyaldi, bir necha marta kuchli o‘qchidi, o‘qchirkan ichki a’zolari halqumiga tiqilib kelganday bo‘ldi. Oyoqlarining akashaklana borganini, butun gavdasining tirisha boshlaganini sezdi. Emaklab-emaklab o‘rniga keldi. Qo‘rg‘onda «tiq» etgan tovush yo‘q. Hatto, beshikdagi bolalar ham tip-tinch... «Birontasini chaqirsam, keyin, albatta. masxara qilishadi, kulgi, mazax uchun ularga bahona topiladi», deb o‘yladi Gulnor. Lekin minut sayin holi og‘irlashavergach toqatsizlanib qichqirdi: «Oyi, oyi... chaqiringlar oyimni!» Anchadan so‘ng Hakimboyvachchaning xotini Tursunoy chiroq ko‘tarib chiqdi: «Qo‘rqdingizmi?. Yolg‘iz qolgan odam yarim kechada hammani bezovta qiladimi? Erkalik ham va evi bilan-da!» po‘ng‘irlab chiroqni Gulnorga yaqin tutib, birdan cho‘chib ketdi. «Voy, nima qildi sizga? Nima-nima?.. Nega to‘lg‘onasiz, chiyon chaqdimi?» Gulnor javob bermadi. Tursunoy: «Men hozir Hakim akangizni uyg‘otaman, Gulsum opani chaqirsin», deb chiroqni qo‘yib, pastga yugurdi. Haykimboyvachcha, Gulsumbibi, Nuri va boshqalar kelgan vaqtda Gulnor o‘z-o‘zi bilan ovora edi. — Onang o‘lsin, nima darding bor, manga qara, Gulnorim!—Gulsumbibining tovushi Gulnorni bir qadar hushyor qildi. Qo‘llarini olpi-solpi qimirlatib go‘yo onasini quchaqlamoqchi bo‘ldi. Keyin oshni ko‘rsatdi: «Ichdim, ichimga balo kirdi...» Yana o‘qchimoqchi bo‘ldi. Ona shoshib mis barkashni tutdi. Gulnorning ko‘zlari dahshatli ravishda yonib, yuzi, lablari ko‘kimtir tusga kirgan edi. — Zahar!—birdan qichqirdi Gulsumbibi.— Qay tig‘parronga uchragur, sani zaharlaydi. Sho‘rim qursin! Zahar!— Tizzaga urib, qizini quchoqladi ona. Hakimboyvachcha Gulsumbibini kuch bilan siltab tortdi ko‘zlarini piyoladay baqraytirib bobilladi: — Bas, uyatsiz maxluq!.. Kim uni zaharlaydi? Bu gapni man ikkinchi eshitmay... Har kasalni Ollo beradi. Zahar emish!..—Hakimboyvachcha hansirab atrofga qaradi, Gulnorga tikildi, yer ostidan Nuriga o‘qraydi-da. lavom etdi.— Man hozir Yormat akani tabibga yuboraman. Otda g‘izillab keltiradi. Hakimboyvachcha pastga tushib ketdi. Uning orqasidan Nuri ham yugurdi. U birinchi qarashdayoq Gulnorning zaharlanganini, buni Salim akasi bajarganini bilgan va ichida: «Nega muncha shoshmasa... Manga topshirmaydimi! Shunday hiyla bilan berardimki, tabiblar barmog‘ini tishlab qolgan bo‘lardi», deb o‘ylagan edi. — Oyi, suv. Suv!— Gulnor dam ko‘kragini, dam tomog‘ini, dam boshini g‘ijimlab eza boshladi. Tursunoy suv keltirish uchun pastga yugurdi. Gulsumbibi esini yo‘qotib, nima qilishini bilmay, esankirab qoldi. Gulnor o‘qchib-o‘qchib, bazo‘r so‘zladi: — Zahar... Salim qo‘shgan. Qani u? Bu yerga undan boshqa odam chiqqani yo‘q... — Uni bu yerga chiqqanini ko‘rganmiding?— jinnilarcha baqirdi Gulsumbibi va Gulnorni quchoqladi. — Aniq u... Umrim zaharlangandi. Endi qutulaman. Bular hammani zaharlaydi. U qamoqda!.. Hammani zaharlaydi bular. Hammani. Oyi, o‘laman. Yo‘lchini ko‘rmadim. armonim shu. Oyi, kechiring...— Gulnor jim bo‘ldi. Gulsumbibining esiga to‘satdan bir «dori» tushdi. Zaharlangan odamga qo‘yning qumalog‘ini suvga ezib, lattadan o‘tkazib ichirilsa, tuzaladi, degan so‘z bir vaqt qulog‘iga chatilgan edi. Zinaga otildi. Lekin zinadan yurib emas, yumalanib hovliga tushdi. Cho‘loqlanib og‘ilxonaga yugurdi. Qorong‘ida timirskilab, bir hovuch qiyni olib, kosada ezib, shiyponga uchdi. Tursunoy bir qo‘lida suv, bir qo‘lida qatiq bilan Gulnorning boshida baqrayib qotgan edi. Gulsumbibi qizini quchoqlab qichqirdi. Lekin Gulnorning yarim ochiq ko‘zlarida hayot so‘ngan edi. Ona qaqshoq qo‘llarini qizining yuragiga qo‘ydi. So‘ng, sachrab turib, o‘zini yerga urdi, faryodi bilan kechani zir titratdi... IV Bugun Gulnor vafotining sakkizinchi kuni. Kecha, odatga muvofiq, nari-beri «etti» qilindi. Yormat bilan Gulsumbibi Gulnorning qabriga borishdi. Olib kelingan osh-nonni va sham pulini go‘rkovga topshirib, «Shayx Zayniddin bobo»dagi go‘ristonda, katta tut daraxti ko‘lkasida do‘mpaygan yangi qabrni quchib, tuproqlariga yuzlarini surtib, soatlarcha yig‘lab, ko‘zlari shishgandan, tinkalari qurigandan so‘ng qaytishdi. Uyga kelgach, Yormat xotinini o‘z yurtiga jo‘nashga qistadi. Gulnor o‘limining uchinchi kuni Samarqanddan ularning bir qarindoshi, Gulsumbibi opasining o‘g‘li, sodda dehqon yigit tasodifan kelgan edi. Qarindoshlarning qayg‘usiga, motamiga u yigit ham samimiy ishtirok qildi, so‘ngra, Yormatning fikrini quvvatlab kampir onasining yoniga dardli xolani olib jo‘nashni juda ma’qul ko‘rdi. Ammo Gulsumbibi qattiq e’tiroz qildi, qizining butun ma’rakasini o‘tkazgandan keyin, qabrga haydasalar ham dadil borishga tayyorligini so‘zladi. Ammo, erining qistovi bilan, nihoyat, Samarqandga jo‘nashga, qizining ma’rakalarini o‘sha yerda o‘zi o‘tkazishga majbur bo‘ldi. Yormat «qora kun» uchun o‘n yillardan buyon tiyinlab, juda ko‘p bo‘lsa, bir mirilab yiqqan pulini sanadi: bir yuz qirq uch so‘mga yaqin. Pulni qarindosh yigitga berdi. Xo‘jayinlardan hech nima so‘ramadi, chunki Yormat bu kunlarda ularning basharasiga qarashni istamas edi... Gulsumbibi jo‘nab ketgach, uning dardi yana behad ziyodalashdi. U Mirzakarimboy dargohida yigirma yilga yaqin quldek ishlab, nihoyat, bu kungi vaziyatga tushdiki, bu hodisa uning borligini ost-ust ag‘dargan edi. Gulnorning zaharlanganini Mirzakarimboy va o‘g‘illari qat’iyan rad qilib, ma’sum qurbonning ota-onalarining tillarini do‘q-tahdid bilan muhrlashga tirishdilar. Gulnorning o‘limini ular g‘oyat sovuqqonlik bilan qarshilashga urindilar. Ular: «Gulnor o‘z ajali bilan o‘ldi. Ajalga davo yo‘q!» deyishdi. Lekin Gulnorning o‘lim oldida aytgan so‘zlarini Gulsumbibi o‘z eriga uqtirgan edi. Yormat uchun bu narsa qilcha shak-shubhasiz bir haqiqat edi. U butun kun kuyib-yonib, boshi oqqan yerlarda jinnilarday tentirab, xufton vaqtida boynikiga sang‘ib kelib qoldi. Katta darvoza oldida izvosh tayyor, yaqinda yollangan haydovchi Egamberdi arava oldida qaqqayib kimnidir kutib turardi. — Qayoqqa borasan?— dedi Yormat. — Salim aka Isqobilga jo‘narmish. Vokzalga eltib tashlayman. — Jo‘na, boshqa yumushlarni qil. Man o‘zim haydayman, stansada yumushim ham bor, — dedi-da, Yormat haydovchi o‘rniga o‘tirib oldi. Bir ozdan so‘ng chamadonini ko‘tarib, Salimboyvachcha chiqdi. Aravaga o‘tirmasdan burun gugurt yoqib papiros tutatar ekan, Yormatga qo‘zi tushdi, tilyog‘lamalik bilan: — Sizga bir qadar tinchlik kerak edi, Yormat aka. G‘am yomon bo‘ladi,— deya izvoshga o‘tirib davrm etdi,—eski qadrdonsiz-da, to o‘zingiz, jo‘natmaguncha, qo‘nglingiz tinchimaydi. Shundaymi, otaxon? Xo‘p, tezroq haydang, kechikaman. Yumshoq tuproqda g‘ildirak tovushsiz uchdi. Salimboyvachcha shod, tinmasdan so‘zlaydi. Iskobilda ikki haftagina o‘ynab qaytib, keyin Peterburgga jo‘namoq maqsadida ekanini, urush bitgan hamon zagranitsaga sayohat qilmoqchiligini, Yormat eshitsin uchun qichqirib gapirdi. Gulsum opaning tezroq qaytishi uchun Samarqandga xat yozish kerakligini Yormatdan so‘radi. O‘n minut qadar yo‘l yurilgach, bir tomoni chuqur jarlik ko‘chada Yormat birdan otni to‘xtatdi. — Nnma, biron narsa tushib qoldimi?—beparvo so‘radi Salim. Yormat javob bermadi, aravadan yerga sakrab, yerdan bir nimani olgan kabi, engashdi va Salimboyvachchaga yondashib, allaqanday yomon ovoz bilan xirilladi: — Mani qari eshak fahmladingmi? Sher bo‘lsang, kuchingni ko‘rsat, itvachcha! G‘oyat chaqqonlik qo‘rsatib, qattiq zarb bilan Salimning ko‘kragiga pichoq urdi. — Yuragimni zaharlading, yuragingni qiymalayman-da!—yana bo‘g‘ilib xirilladi Yormat. O‘tkir pichoq Salimning naq ko‘kragiga suqilgan edi. Salimboyvachcha bukchaygancha — qimir etmay, qotdi. Qon va o‘lik hidini sezgan ot pishqirib, bezovta bo‘ldi. Yormat pichoqni sug‘urib olib, uzoqqa otdi. Keyin, mudhish sokinlik va sovuqqonlik bilan boyvachchaning etagidan tortib tushirdi, qalin yumshoq tuproqda sudrab, jar yoqasiga keltirdi va jasadni, butun kuchi bilan pastlikka uloqtirdi. Chuqur xo‘rsindi. Otni bir chetdagi daraxtga mahkam boyladi. Qonli qo‘llarini tuproqqa obdan surib tozalagan bo‘ldi. Ko‘zlari notinch yonib javdiragan, boshini chayqab, so‘lig‘ini g‘ajigan otni silab-siypab, so‘ng qorong‘ilikka kirdi. Qayoqqadir, balki Gulnorning mozoriga, ildam jo‘narkan, lablari muttasil pichirladi: «Nima ish qildim? Gunohmi, savobmi? Soqolim oqarganda qo‘limni qonga botirdim. Mana, hali ham barmoqlarimga chilp-chilp yopishadi! Yo‘q, man qizimdan so‘rayman. Ayt, jonim, Gulnorim, ayt! Man yolg‘iz saning qarshingda gunohkorman. Eski gunohkorman. San ayt, ma’qul bo‘ldimi? Bu qon oz desang, yana to‘kaman. Hammasini qiraman. Albatta, bu qon bir tomchi. Bundaylardan mingtasining qoni bir tola sochingga arzimaydi. Bilaman, qizim. Hammasini qiraman, dadang endi qo‘rqmaydi. Ular endi xo‘jayin emas manga, qizim. Yelkamga xo‘p minishdi. Endi bas! Ko‘zim ochildi, Gulnor. Lekin bu ko‘z qurg‘ur juda kech ochildi. Yuragimga zahar yugurganda ochildi. Yuragim san eding, Gulnor. Ko‘zim ilgari ochilgan bo‘lsa edi, man o‘z yuragimni bo‘rilarga yedirarmidim? Tongla mahsharda qay yuz bilan sanga boqaman? Qizim, kechir, bu adashgan, ko‘r dadangpi kechir! Gunohimni zarracha kechirishing uchun qo‘limni qonga tiqdim. Oppog‘im, Gulnor, kechir... Evoh, essiz umr, essiz qizim...» O‘n sakkizinchi bob I Yo‘lchi tunda kelib kirgan bir tashlandiq tegirmonda, zax yerda bir chimdim uxlab, tong vaqtida tashqari chiqdi. Qorni juda och edi. Lekin unga birinchi galda soch-soqolini qirdirish mashaqqati tushdi. U ko‘pdan buyon qo‘liga oyna olmagan bo‘lsa-da, yuzi qay holda ekanini yaxshi bilar edi. Faqat, kissasida siyqa chaqa ham yo‘qligidan anhor bo‘yida yerga botgan eski, siniq tegirmon toshga o‘tirib, uzoq vaqt bosh qotirdi. Sotish uchun hech nima yo‘q. Etikni turmada yo‘qotgan. Ustida uvada chopon, buni bozorda yolg‘iz eskifurushlar olishi mumkin. Bordiyu, omad kelib, shu atrofdan birovga yalinib sota bildi, u vaqt o‘zi yirtiq ko‘ylakda qoladi... U birdan qo‘lini keskin silkidi: «Shunga ham qayg‘urishmi!» dedi, manglayini chuqur chiziqlar kesdi, u shu kecha o‘zi bilan birga turmadan qochgan ajoyib o‘risni — Petrovni o‘yladi: hozir qaerda ekan-a? Ishqilib qo‘lga tushmasdan, Maskovga yetib olsin-da. Otash arava Maskovga necha kunda eltadi, deb so‘ramabman ham... Ha, u yuk tashiydigan vagonda jo‘naydi, chiptasiz, boshqasiz yuklarning orasida pisib ketadi... Tutilib qolmasa, kallasi joyida: tegirmonga tushsa butun chiqadiganlardan u. Lekin ovqatdan qiynaladi-da, mendan battar chaqasiz edi. Yo‘lchi turmada yasharkan, unga tug‘ishgan og‘a-ini singari mehribon bo‘lgan Petrov bilan birinchi uchrashuvdai boshlab, to so‘nggi damgacha o‘tgan hayotini hozir o‘z fikridan bir-bir kechirdi. Petrovning u uchun yangi, yorqin, ulug‘ bir dunyo ochgan, unga alangali umidlar bag‘ishlagan, uning kuchlariga chin qahramonlik maydonini ko‘rsatgan, olmosday o‘tkir, quyoshday porloq, ammo shu bilan baravar sodda, har bir mehnatkashning, har bir ezilganning yuragiga yopishadigan fikrlariga sho‘ng‘ib ketdi. Qanday ishlash kerak, nima qilish kerak, nimadan boshlash kerak — bu xususda Petrov uqtirgan kengashlarni chuqur mulohaza qildi. Faqat, qalbini to‘ldirgan ulug‘ fikrlarni kimga ochadi va qanday ochadi? Buning uchun so‘zamol bo‘lish kerak-ku! Ilgari juda qulay bo‘lib ko‘ringan narsa, endi atroflicha o‘ylaganda, hazilakam emasligi ravshanlashdi. «Bunday qilaman,— labini qimirlatib o‘z-o‘ziga shivirladi! Yo‘lchi,— avval shunday odamlarni tortamanki, o‘zimga qanday ishonsam, ularning diliga shunday ishongan bo‘lay... Ular shunday odamlar bo‘lsinki, bol’shevik Petrovning yo‘liga kirgandan keyin o‘tga ham, suvga ham o‘zini urishga tayyor ko‘rsatsin, joni dili bilan ishga berilsin. Eng yaqinlarimdan, sinaganlarimdan boshlayman. Bu ishda shoshqaloqlik, yengillik yaramaydi. Mana Qoratoy. U jamiki to‘ralarga, jamiki boylarga o‘t bilan suvday. Uning ukasi Jumaboy. Ishchi yigit, tramvay yo‘lini tozalashdan boshi chiqmaydi. Albatta, boyonlarga qarshi. Xo‘sh, yana paxta zavodda ishlaydigan «Barat maxorka» bor,— bu sira qaytmaydigan xilidan. O‘roz, Qambar, yana qarol, chorakorlardan qancha tanishlar bor! Bularning bari bol’shevik fikriga intizor, bari bol’shevik bo‘ladigan yigitlar...» Ko‘kragini to‘ldirgan ichki tetik quvonchi bilan Yo‘lchi qaddini rostladi, atrofga ko‘z suzdi. Quyosh chiqib anhor yoqasidagi tollarni oltinlatgan; toza, yorqin havo ko‘zni qamashtiradi. Tashlandiq tegirmonning chirik novidan suv, mayda kumush tomchilarni sachratib, guvillab otiladi. Bu yer pastqam joy bo‘lgani, suvning narigi yog‘ida, baland qiyalikdagi «yolg‘iz oyoq» yo‘ldan boshqa ko‘chasi bo‘lmaganidan, atrofda hech kim ko‘rinmaydi. Yigit muloyim jilmaydi: «Rosa gadoy topmas joyga o‘zimni uribman-da», dedi va eski choponining qo‘ltig‘iga puxta yashirgan qog‘ozni ushlab boqdi. Bu Petrovning o‘z do‘stiga, Andreev degan ishchi bol’shevikka topshirish uchun yozib bergan xati bo‘lib, unda Yo‘lchi yangi dunyoga tavsiya qilingan edi. Petrov bu xatni berarkan, uni yonda saqlamaslik kerakligini, tutilish tahlikasi o‘tganligiga ishongan taqdirda ham, kiyim-kechakni, mumkin bo‘lsa, basharani ham o‘zgartib, g‘oyat ehtiyotkorlik va sergaklik bilan Andreevga topshirish lozimligini Yo‘lchiga uqtirgan edi. «Man topgan oltinim. Yo‘q, oltin nima! Bu — butun umr-ku...» ichida o‘yladi-da, Yo‘lchi, go‘yo umid-istakning qudratli qanotlarida ko‘tarilgandek, sachrab urnidan turdi va anhor bo‘ylab ketdi. Boylarning chaqig‘i va choyxonada politsiyaga qilgan «beadabligi» orqasida Yo‘lchi qamalgach, uch-to‘rt kundan keyin temir qafasga bir rus ham o‘tqazildi. Dahshatli yolg‘izlikdan yurak-bag‘ri ezilgan Yo‘lchi, u kirib kelganda muloyim, samimiy tabassum bilan do‘stona qarshiladi. Koshki til bilsa-yu, u bilan suhbatlasha qolsa!.. Rus birinchi qarashdayoq Yo‘lchiga yoqdi. U o‘rta bo‘yli, keng yag‘rinli, quyuq jingalak sochli, qo‘llari baquvvat, o‘ttiz besh-qirq yosh orasida bir kishi edi. Etigi, shimi, kalta kamzuli eski bo‘lsa ham, lekin hali unchalik to‘zimagan edi. Uning ko‘zlarida, yuzida va butun harakatlarida sokinlik, jiddiyat va kuch yaqqol sezilib turar edi. U eski, yupqa namatdan odyolga o‘ralgan tugunni burchakka tashladi-da, bir qo‘lida ezilgan shapkani o‘ynab, ikkinchi qo‘lini shim kissasiga tiqib, Yo‘lchiga boshdan-oyoq bir zum tikilib, qalin ovoz bilan «yaxshi» dedi, so‘ng haligi tugunga yonboshladi, uzoq vaqt o‘ylanib yotdi. Lekin u ko‘z qiri bilan yashirincha tikilib-tikilib qo‘yayotganini Yo‘lchi fahmladi va o‘zini yomon odam emasligini bildirishga tirishdi va o‘ylanib dedi: — Seniki mastiravoy! U yotgan joyida boshini qimirlatib tasdiqladi-da, so‘ng: — Zavod rabota...— dedi jiddiy ravishda. — Maniki boyda rabota yasaydi,— jonlanib gapirdi Yo‘lchi, yana aniqroq tushuntirish uchun, choponining yirtig‘idan jinday paxta uzib yerga tashladi va harakat bilan ketmon chopishni ko‘rsatdi. Rus iljaydi va «tushunaman» deganday, ko‘zlari bilan imo qildi-da, yana jim o‘ylanib yotaverdi. Ertasiga u tugun ichidan qalingina bir kitob chiqarib ko‘zini undan uzmay, ichida o‘qib yotdi. Faqat eshik orqasidan biron tovush kelsa, yoki biron harakat sezilsa, kitobni chaqqonlik bilan yashiradi, yana qo‘lga oladi, soatlarcha ko‘z uzmaydi. Bu narsa aqlli Yo‘lchiga ko‘p ma’no bildirdi, borgan sari rusga muhabbati orta bordi, tashqaridagi shubhali tovush va harakatlardan uni ogohlantirib turdi. Lekin o‘z savodsizligidan endi juda chuqur o‘ksindi: Mana, bu o‘ris kitob bilan dardlashib yotibdi, labi qimirlamasa ham, gaplashayotibdi. Eh, ko‘rlik qursin!..» Bugun ular bir-birlarining ism va familiyalarini o‘rganishdi. Rusning familiyasi Petrov... Bir necha kundan so‘ng ular chin do‘stlik bilan bog‘landilar. Bu do‘stlik turmada, temir qafasda birga kechirilgan og‘ir kunlarning siqintisi ostida tug‘ilgan tasodifiy va muvaqqat qadrdonlik emasdi; fikrlari, hislari, istaklari, yuraklari yaqin bo‘lgan va bularning ma’nosini ko‘zlar bilan, ichki tuyg‘u bilan tuygan shaxslarning o‘rtoqligi edi. Til bilmaslik birinchi haftalarda ularni qattiq qiynadi. Lekin so‘zlashuv uchun ularda kuchli orzu, ruhiy zaruriyat bo‘lganidan. bu kiyinlik asta-sekin yo‘qolaverdi. Ular eng ibtidoiy tilga — harakatlar, imolar bilan fikr uqtirishga murojaat qildilar. Bu ishda Petrov ajoyib mahorat ko‘rsatdi, Yo‘lchi ham undan ortda qolmaslikka tirishdi. So‘ng, asta-asta ikkisi ham «tilga kira» boshladi, so‘zlik ko‘paydi. Keyingi oylarda esa ularning tillari ochilib ketdi. Yo‘lchi uchun Petrov yolg‘iz fikrlari bilangina emas, butun hayoti va kurashi bilan muallim bo‘ldi. Unga chuqur hurmat va sevgi bilan qaradi. Shunday odamni sevmaslik mumkinmi, axir!.. Petrov qishloqda, kambag‘al dehqon oilasida tug‘iladi. Tirikchilik uchun o‘n uch-o‘n to‘rt yoshda oila quchog‘idan ayrilishga majbur bo‘ladi. Rostov shahriga kelib zavodga kiradi, masterlarning qo‘lida shogird bo‘lib ishlaydi. Zolim hayotning butun qahr-g‘azablariga yo‘liqadi. Boylarga, pomeshchiklarga va ularning davlatiga nafrati oshadi va «hamyoni zo‘rlar» ning hokimiyatini parchalashga bel bog‘lagan kurashchilarga tabiiy bir ichki intilish bilan yaqinlashadi. Ularning yordami bilan o‘qish-yozishni o‘rganadi, zo‘r tirishqoqlik va sevgi bilan kitob mutolaasiga beriladi va mustahkam fikrlarga ega bo‘ladi. 1905 yil revolyutsiyasini Petrov qattiq bol’shevik bo‘lgan holda, barrikadalarda qo‘lida miltiq bilan turib qarshilaydi. Bundan keyingi hayoti qamalish, qochish, yashirinish bilan, bol’shevistik ish va kurash alangasi bilan o‘tadi. Ikki yil ilgari Toshkentga kelib, temir yo‘l masterskoylarida ishlay boshladi. Ishchilar orasida urushga qarshi tashviqot yurgizgani va zabastovka tashkil qilgani uchun qamaladi. Boylarning bo‘yinturug‘i ostida obdan ezilgan, butun borlig‘i ularga qarshi nafrat bilan to‘lgan, kurash yo‘lini qidirgan bu aqlli yigitni— Yo‘lchini Petrov butun revolyutsion ruhi va sevgisi bilan tarbiyalaydi, revolyutsion kurash alangasi bilan uning fikrlarini oydinlatadi. Jamiyatda boylar va ishchi-mehnatkashlar sinfi borligini, boylarning manfaatlari bilan mehnatkashlarning manfaatlari bir-biriga zid ekanini, boylarning oltin-kumushlari mehnatkashlarning qoni, teridan yaratilganligini, butun davlat va uning mahkamalari boylarniki bo‘lib, mehnatkashlarni ezish uchun xizmat qilishini tushuntirdi. Boylarning va hamma mulkdorlarning zulmidan qutulish uchun, ozodlikka, baxtga erishish uchun, hamma mehnatkashlar, din, millat farqiga bormasdan birlashib, uyushib, boylar hokimiyatini ag‘darishlari va butun ishni o‘z qo‘llariga olishlari; so‘ng baravarlikka asoslangan hayot tuzishlari kerakligini uqtirdi. Yo‘lchini savodli qilishga astoydil urindi. Qo‘lga bazo‘r ilinadigan kichkina qalam bilan (u bu qalamchani yer-ko‘kka ishonmas edi) maxorka qog‘ozlariga yozib, Yo‘lchiga ruscha harflarni tanitdi. Natijada Yo‘lchi dastlab o‘z ismi va familiyasini yozishni o‘rgandi, keyin, yirik yozilgan harflarni qo‘shib o‘qiydigan va yozadigan bo‘ldi, har kun terlab-pishib, soatlarcha yozuv mashq qildi. Nihoyat, kecha kechasi ikkisi turmadan qochib chiqa bildi. Kuchli hayajon va samimiyat bilan quchoqlasha-quchoqlasha, vaqtincha ayrilishdi... Yo‘lchi anhor yoqasida qalin o‘sgan tollar, teraklar, yapasqi o‘tlarni oralab ketdi. Bir qancha yurgach, Taxta-ko‘prikka chiqdi. Ko‘prik qarshisidagi ko‘cha unga ko‘rindi. Endi odamlar — otliq, piyoda, yosh-qari uchray boshladi. Ko‘plari undan hurkib, shubhali nazar bilan qarab-qarab, chetlanib o‘tar edilar. Yo‘lchi ularga sira ahamiyat bermay, tanish ko‘cha tomon yurdi. Bir ozdan so‘ng mahallaning bo‘g‘ot tomli, past, xaroba uylari orasida gerdaygan, devori oppoq ganch, ikki qavatli imorat ro‘baro‘sida go‘xtab qoldi. Bu imorat Jamolboy paxtachiniki edi. Uning xizmatkori Jo‘raga yo‘liqish uchun darvozaga kirdi. Otxonaga qarshi hujraning eshigini itarib qarab, uyda hech kim yo‘qligini bilib, xomush turgach, otxona ichidan iflos kurak va supurgi ko‘tarib, Jo‘ra chiqdi va Yo‘lchidan o‘n qadam narida kurakka suyalib, hayratdan so‘rrayib qoldi. — Hormang, Jo‘ra aka, mendan muncha hurkmasangiz... Yo‘lchi iljaydi. U tomon qadam qo‘ydi. — Hov, qadimgi Yo‘lchimisan? Vajohatingdan odam emas, ot ham aravani olib qochadi!.. Mahkam qo‘l siqishgandan keyin, hujraga kirishdi. Yo‘lchi o‘z sarguzashtini so‘zlarkan, baqrayib tinglagan Jo‘ra, sabrsizlanib so‘radi: — Endi tamom bo‘shattilarmi sani? — Bo‘shatish qayoqda! Qochdik... — Turmadan?—ko‘z oqlarini o‘ynatib so‘radi Jo‘ra. Yo‘lchi voqeani aytib berdi. — Endi ehtiyot bo‘l, sani qidirishadi,— tahlikani qo‘l harakati bilan ishorat qildi Jo‘ra va davom etdi.— Lekin xafa bo‘lma, inim. San shuncha narsani bilib, ko‘rib chiqibsan. Bu vaqt ichida man nima ko‘rdim? Bo‘ynim bog‘liq ham emas, yechiq ham emas. Qamoq bo‘lmasa ham, qamoqqa o‘xshaydi. Erta-kech yumush. Hemiri yonga tushmaydi. Qimmatchilik. Yana bular yetmaganday, oq podshoh degan xunasa farmon chiqarib, xalqdan mardikor so‘rab qoldi. Urushda qo‘li baland emas shekilli. Hammaning yuragi taka-puka... — Mardikor olish? Bu qanday hangama?— qoshini chimirib Jo‘raga tikildi Yo‘lchi. Jo‘ra bu to‘g‘rida bilgan-eshitganlarini to‘kib soldi. — Yana kambag‘allarning sho‘ri qaynaydi, deng,— dedi Yo‘lchi g‘azablanib. — Otangga rahmat!— O‘rnidan irg‘ib turib dedi Jura. — Eldan burun manga xaridor topildi: xo‘jayin o‘z jiyani o‘rniga mani yubormoqchi!.. Sanlar uchun mani tuqqan enam o‘lsin, dedim.— Jo‘ra bir minut yerga boqib sukut qildi. So‘ng, sekingina dedi:— Yumushlarim ko‘p. San bemalol o‘tiraver... e, soching? Man hozir... U bir o‘spirin sartaroshni boshlab keldi. Kursi bo‘lmagani uchun Yo‘lchi hujraning baland ostonasiga o‘tirdi. Sartarosh pastga tushib, ildamlik bilan ishini bajardi. Yo‘lchining qo‘liga kichkina to‘garak oynani tutqazdi. Yigit unga boqib, mo‘ylovini chimirib, sartaroshga rahmat aytdi. Jo‘ra kissasini kavladi, sartaroshning haqini berib, jo‘natdi. Keyin Yo‘lchiga non qo‘ydi, samovar-qumg‘ondan bir oz sovugan choy damladi. Kechga qadar shu yerdan qo‘zg‘almaslikni uqtirdi. Yo‘lchi anhorda cho‘milmoqchi ekanini so‘zladi. Jo‘ra do‘stlarcha koyib-koyib, hujraning besh tiyinlik chaqaday qulfini ko‘rsatdi-da, yo‘qoldi. Yo‘lchi choydan so‘ng qog‘ozday yupqa, chang bosgan bir parcha sovunni tokchadan topib, haligi anhorga bordi. Yechinib suvning mayin, yoqimli, sovuq to‘lqiniga ko‘mildi, chuqur joyga yetganda, bir sho‘ng‘ib oldi. Keyin yana past joyga qaytib, yupqa sovunni boshga va badanga bir surib chiqdi, sovundan kir aralashgan ko‘pikdan boshqa bir iz ham qolmadi. Qo‘llari bilan gavdasini kuchli ishqarkan, shunda o‘zining ozganini, yirik suyaklarining qavarganini sezdi. Anhor, suv og‘ushida keng-mo‘l yayrashga u qadar imkon bermasa-da, yigit qulochini katta otib, suvni «shaq-shaq» savalab, qirg‘oq bo‘ylab uzunasiga suzdi, gavdasi, qulochi bilan suvni ko‘pirtirib, kuchli chayqatdi. Uzoqda, suvni hatto jimirlatmasdan, sekin va mayin sirpanib suzgan oq, olachipor o‘rdaklar hurka-hurka g‘ag‘illashib, har tomonga ildam qochishdi. Yo‘lchi suzgan sayin o‘zini yengil sezar, tomirlari kengayar, naylari yoyilar, ularga kuch to‘lib, butun gavdasi rohatlanar edi. Atrof tinch. O‘tkinchilar oz. Anhor yoqasida, tollar orasida, ikkita oq echki o‘tlab yuradi, ba’zan soqollarini serkillatib Yo‘lchiga qarashadi-da, so‘ng boshlarini yana maysaga uzatishadi. Quyosh ancha ko‘tarilgan. Lekin uning daraxtlar orasidan siljigan shu’lasi bu yerda kuydirmaydi, aksincha, badanga g‘oyat yoqadi. Yo‘lchi kiyinib, yengilgina yurib ketdi. Jo‘raning dim, qorong‘i hujrasiga qamalishni istamadi. U odamlar orasiga tezroq kirishga, har narsani bilishga, ishlashga shoshdi. Unsinni ko‘rish, go‘zal xayol va dardli yodi bilan uning yuragini borgan sari chuqurroq yaralagan Gulnor to‘g‘risida ikki og‘iz so‘z eshitish orzusi kuchli edi. Lekin kechki yemoqqa chaqa topish uchun zaruriyat sezdi. Har qanday tahlikaga qo‘l siltab, bozorga ildam yugurdi. Quyosh tik kelib, hamma yoqni kuydirardi. Toshlar oyoqlarni jiz-jiz uzib oladi. Chang. Kuchli issiqdan nafas bo‘g‘iladi. Bozorning g‘ovur-g‘uvuri avjda, odamlar asabiy, qo‘pol. Hammadan ter isi keladi. Hammaning tilida shikoyat: qimmatchilikdan, mardikor olish voqeasidan, bekorchilikdan shikoyat... Yo‘lchi kechga qadar necha yerga yuk tashib, horg‘in hol-da Jo‘ranikiga keldi. Kalid yo‘qligidan hujrasiga kira olmay, Yo‘lchini kutgan Jo‘ra bilan bir oz gaplashib, singlisining oldiga ketdi. Yelkasi ustiga qo‘ygan og‘ir yuklar ostida terlab-pishib, ming azob bilan topgan puliga yo‘lda Unsin uchun atigi ikkitagina yupqa vaznsiz non, oz-moz uzum ola bildi... Nim qorong‘ilik ko‘chada hassasini do‘qillatib borayotgan Shokir otani uzoqdan payqab, sevinib yugurdi va cholning oldini to‘sdi: — Bardammisiz, boboy? Chol seskanib boshini ko‘tardi, yigitni quchoqlab, suyak qo‘llari bilan uning yelkasini siladi. Hayajondan so‘zlashga so‘z topa olmay, oldinga tushib, kalavlanib ketaverdi va eshikka kirmasdan qichqirdi: — Qizim, sevinchi ber! Akang. Unsin hovlidan uchib chiqdi, akasini mahkam va uzoq quchoqladi. — Yig‘lama, yig‘lama, jonim!— yuragi hislar bilan to‘lib-toshgan Yo‘lchi titroq ovoz bilan qizni yupatdi. Kampir uzoqda turib so‘rashdi va duo qildi. Unsin darrov chiroq yoqib, hovli yuziga joy soldi. Yo‘lchi o‘tirgach, Shokir otaning yetim nabiralarini tizzasiga olib, o‘pib, uzumdan ikki boshni ularning qo‘lita tutqizdi. Bolalar behad quvonishib, Yo‘lchining bo‘yniga osplishdi. Yo‘lchi Shokir otaning ahvolini, tirikchiligini so‘radi. Chol zamondan ko‘proq shikoyat qildi, o‘z tirikchiligi haqida shunday dedi: — Qiyinlikka qiyin, bolam. Lekin chorig‘imizni sudrab turibmiz. To‘g‘risini aytsam, bizni qizim Unsin boqmoqda. U tikkan mahsilarni qo‘lingga olu, tomosha qil. Sayraydi-da! Bunday tuyg‘un, bunday ziyrak, bunday boadab qiz yetti iqlimda ham topilmaydi. Bu so‘z Yo‘lchini juda quvontirdi. Chunki u, singlim kambag‘al oilaga boqim bo‘lib qoldi, deb o‘ylar, o‘ylagan sari har vaqt yuragi ezilar edi. Shokir otadan shunday iltifotga, maqtovga sazovor bo‘lgan singlisini to‘yib ko‘rish uchun ko‘zlari bilan hovlini aylandi. Unsin ko‘rinmadi. Bir muddatdan so‘ng, u uy ichidan yugurib chiqdi-da, orqa tomondan kelib, akasining boshidan do‘ppisini olib tashladi. Yo‘lchi uchun o‘zi tayyorlagan yaxshi «tagdo‘zi» do‘ppini kiydirdi. Yo‘lchi do‘ppini olib, chiroqda tomosha qilib, yana kiydi, singlisiga rahmat aytib, uzoq tikilar ekan, qizning ko‘zlarida chuqur qayg‘u ko‘rdi. — Nimaga hafasan? Mana, man sog‘-salomat qaytdim. Bilmadim, hali boshimga yana nimalar tushadi, har vaqt dadil bo‘l, Unsin! — Hech nima,— yerga qarab dedi Unsin,—o‘zim shunday. Chindan ham Unsin qayg‘uli edi. Sababi — Gulnorning vafoti... Uning o‘lim xabari, bu yerdagilarga avvalgi kun, Salimning o‘ldirilishi munosabati bilan, har hil «mish-mish»lar aralash eshitilgan, Unsinning butun vujudini larzaga, solgan edi... Shokir ota temirchini chaqirib keldi.. Ikki do‘st polvonlarday quchoqlashib, salmoqli ko‘rishishdi. Kampir bilan qiz endi uy ichiga chekinishdi. Erkaklar choy ichib, jiddiy gaplasha boshladilar. Yo‘lchi Qoratoydan zamon ahvolini so‘radi. Temirchi kambag‘al xalqning chuqur mashaqqat girdobiga botuvidan, ahvol shunday ketaversa, oqibatda xalqning ochlikdan qirilishidan so‘zladi. Yo‘lchi uni diqqat bilan tinglab, so‘ng asli maqsadini ochishga, intildi. U bir oz engashib, tovushini pasaytirib dedi: — Menimcha, Qoratoy aka, Shokir ota, butun kulfatlar turmushning yomon tuzilganidan qeladi. Nimaga? O‘ylab qarang, bir tomonda bir hovuch boylar hamma narsaga ega; hisobsiz-kitobsiz fuqaro-chi? Qip-yalang‘och... Axir, kambag‘al xalq o‘z qo‘l kuchi bilan peshana teri bilan kun ko‘rishga ham iloj topa olmaydi. Boylar o‘z fabrikasida, zavodida, katta-katta yer-suvida kambag‘alni ishlatib, mol-mulkini orttiradi, hamyonini to‘ldiradi. Hammasi mehnatkashning kuchidan. Bo‘lmasa, xudo osmondan tashlarmidi?! Mana hamma balo, hamma ofat shunda. Xalq borgan sari pachaqlanaveradi, boylar yashnayveradi, negaki, ildizi bizning kuchimizni so‘radi-da. Xo‘sh, nima qilish kerak deysizlar? Bundan qutulish uchun oh-voh, yig‘i-sig‘i sira foyda bermaydi. Qulchilikdan chiqmoqchi bo‘lsak, kurashga bel bog‘lashimiz kerak. Hamma mehnatkashlarimizga shu fikrni uqtirib, ularning ko‘zlarini ochishimiz kerak. Jamiki mehnatkashlar yaktan bo‘lib chiqsa, boylarni va qonxo‘r Nikolayni ag‘darib tashlashi aniq gap. U vaqtda mehnatkash xalq o‘z ishini o‘zi bilib qiladi. Men eshitdimki, o‘ris xalqining ishchilari, mastiravoylari shu fikrda ekan. Ular juda ko‘p zamondan buyon mana shu yo‘lda ish olib borar ekan, Biz musulmon kambag‘allari ham ularning izidan borishimiz lozim. Qani, sizlar nima deysizlar?.. Yo‘lchi sukut qilib, dam Qoratoyga, dam Shokir otaga tikildi. Ularning ikkisi ham o‘yga botib, bir nafas jim qolishdi. Nihoyat, Qoratoy Yo‘lchining yelkasini do‘stona qoqib dedi: — Rosa boshing bor, inim Yo‘lchi, oltin boshing bor. Gaplaring — bari haq. Agar o‘ris mastiravoylari shu fikrda bo‘lsa, biz ham shunga qo‘shilamiz. Negaki, ular juda bilgich xalq. Axir, hamma mashinani o‘shalar yuritadi-da. Yo‘lchi do‘sti Petrov haqida so‘zlab berdi. Shokir ota juda taajjublandi. — Mastiravoylaring juda o‘tkir xalq bo‘lar ekan-da?—dedi chol. — Juda bahodir xalq bo‘ladi,— gapga aralashdi temirchi,— yaqinda man Piyonbozorda bittasini ko‘rdim. U kuppa-kunduzi, odamlar o‘rtasida bir ofitsarning betiga o‘xshatib tupursa bo‘ladimi! Hayroi qoldim... — Rostmi?— yoqasini ushladi chol. — Shu narsa aniqki, ishchilar urushga ham qarshi, Nikolayga ham qarshi, burjuylarga ham qarshi ekan. — Burjuylar dedingmi? U nima tag‘in?— dedi Shokir ota. — O‘rislar boylarni burjuy der ekan,— dedi Yo‘lchi. — Iya, o‘rislar boyni kupas derdi shekilli,— chol ko‘zini tikdi Yo‘lchiga. — Petrov boylarni burjuylar deb gapirardi har vaqt. Jamiki burjuylarni, to‘ralarni yo‘qotib, hamma ishni biz o‘z odamlarimizga — ishchilarga topshiramiz deydi. «Sart» ham, o‘ris ham baravar, deydi. Podshohni, boylarni yo‘qotsak, ana unda zamon yaxshilanadi, deydi. Gap ko‘p, ota. Har bir so‘zini olib, andak mulohaza qilsangiz, maza qilasiz, negaki, o‘ngkay to‘g‘ri fikrlar ekaniga ishonasiz... — Qoyilman, polvon inim,— yuragiga bir nima sig‘maganday kukragini bosib gapirdi Qoratoy,— boy kimga kerak? Urush kimga kerak? Podshoh kimga kerak? Bulardan xalqqa hech manfaat tegmaydi-ku. Mana urushni ko‘rdik. Azobi nuqul bizlarga. Boylar-chi? Avvalgidan ko‘ra kattaroq aysh qilib yuribdi. Mardikorlikka nuqul kambag‘al bolalarini ro‘kach qilishadi. Dehqonni, kosibni yana xudo urdi. Mana ukamni xatga olishibdi. Yo‘lchiboy, akang aylangur, kambag‘alchilikdan garang bo‘lib, boshim qotgan vaktda bu tashvish chiqdi, uh!.. Yo‘lchi peshanasini ushlab, yana nimalar haqida so‘zlash uchun o‘ylab qoldi. Shokir ota hozir Yo‘lchidan eshitgan so‘zlarning ta’siriga berilib, o‘z-o‘zicha so‘zlay boshladi: «Tavba, ajoyib, ajoyib zamona. Yoshim shunchaga kelib, bundaylarni endi eshitdim. Shuning uchun aytadilar: o‘tirgan bo‘yra, yurgan daryo... Butun umrim kavakda o‘tdi... Mayli, sizlar yashanglar, zamonni tuzatinglar... Qoratoy Yo‘lchining yelkasiga qo‘lini qo‘ydi, bu mahallada turish unga xavfli ekanini, hozircha shaharning chetrog‘ida yashash lozimligini aytdi. Yo‘lchi dastllb ikkilandi. Lekin, chol ham bu fikrni «ayni maslahat» deb topganidan, rozi bo‘ldi-da, so‘radi: — Qaerga? — Taxtapulda bir keksa ammam bor. Befarzand, yolg‘iz o‘zi yashaydi. Shunikiga boramiz,— Qoratoy turdi, tor va dim hovlida bo‘g‘ilgan kabi, eski, yirtiq ko‘ylagi bilan yelpindi. Yo‘lchi Qoratoyni ko‘chaga chiqarib, bir chetga singlisini chaqirdi. Maqsadi Gulnor to‘g‘risida u bilan so‘zlashish edi. Bu xususda temirchi yoki choldan ma’lumot olishga uyalgan edi. Ammo, endi yuragini ochishga o‘z singlisiga ham jasorat qilolmadi. «Balki, o‘zi so‘zlar» deb umid qildi. Faqat, Unsin bu haqda hech nima demadi. Yolg‘iz, uning darrov ketishiga achinganini bildirdi, agar erta-indin kelmasa, temirchi bolalaridan birini olib, o‘zi borishini aytdi. Yo‘lchi boshqa bir gapni umid qildi-da, Shokir ota bilan xayrlashib, eshikka chiqarkan, orqasidan chol so‘zlab qoldi: — Hay o‘t yigit, haligi so‘zlaring oltinga arziydi, ammo har kimga so‘zlayverma! — Shu so‘zlarni odamlarga bildirish uchun turmadan qochdim, ota! II Oftob Yo‘lchining boshini qizitgandan so‘ng, uyg‘ondi Uyquli ko‘zlari bilan tevarakka qaradi. Soat chamasi o‘n. Qirtishlab supurilgan, top-toza, tekis kichik hovlida hech kim yo‘q, hech qanday tovush ham yo‘q. Bu uyning tanho bekasi bo‘lgan Saodat kampir kabi qari bir tovuq jimgina yuradi. Bir chetda, devor tagida bir bo‘yra, qadar joyda gultojixo‘roz, sadarayhon, namozshomgul o‘sib yotadi. Ayvoncha yonidagi hujraga o‘xshash uychaning eshikchasi ustidan zanjirli. Yo‘lchi o‘rnidan turib kiyindi. Hovlidan suv o‘tmas edi. Shuning uchun quyoshda isib qolgan chovgundagi, suv bilan bet-qo‘lini yuvdi, hovlida tentirab, sekin-sekin yura boshladi. U kechasi kichkina chiroqning shu’lasida hech nimani payqamagan edi. Qoratoy uni o‘z ammasiga xo‘p maqtab, uning boshidan o‘tgan ba’zi voqealarni, masalan, turmaga qamalishi, undan qochishini so‘zlarkan, u boshini quyi solib o‘tirgan va Qoratoy ketmasdanoq ko‘rpaga kirgani uchun kampirni ham g‘ira-shira ko‘rgan edi. Ammo u bema’ni taqvodor kampirlardan bo‘lmay, balki dadil, ochiq ko‘ngilli bir ayol ekanini, Yo‘lchi uning ovozidan, Qoratoyga qilgan hazilkashligidan va o‘ziga qaratib aytgan mana shu so‘zlaridan anglagan edi: «Chirog‘im, bu yerni o‘z uyingdek bil. Qoratoyim. qanday bo‘lsa, san ham manga shundaysan. Balki undan afzalsan. Bu temirchim «amma, eshigingga tamba» deydiganlardan. Shundaqami, Qoram? Uyalma, man mahallamda domla imomdan, so‘fidan, uchta-to‘rtta kazo-kazolardan, tag‘in guzardagilardan qochaman. Boshqalar bilan bolam-bo‘tam deb, qochmasdan so‘rasha beraman...» Har burchagidan kambag‘allik va muhtojlik ko‘zlari olaygan, lekin ro‘zg‘or qaqir-ququri ehtiyot va diqqat bilan o‘z joyida saranjomlangan, chuqur jimjitlik hukm surgan hovlida Yo‘lchi tanho yurganda uning ko‘ksini zirqirab og‘ritgan ishqiy kechinmalar qopladi, butun borlig‘ini Gulnorning yodi asir qildi: «U taqdirga tan berib, nihoyat, ko‘nikdimi? Meni unutdimi? Yo‘q, nega unutsin, Gulnor-a?.. Hozir bog‘da nima qilayotgan ekan? Bir ko‘rsam, jilla bo‘lmasa, ovozini eshitsam. Kimni yuboraman? Unsin ko‘rmagan, ham u yer ancha uzoq... O‘zim borsam-chi? Tevarakda gir-gir aylanaman. U meni qaydan biladi? Agar qadamimni boy sezib qolsa, Gulnorning ahvoli og‘irlashmaydimi? Albatta, Gulnorga kishan soladilar. Boy yomon odam...» Yo‘lchi shuning singari o‘ylarga berilgan chog‘da, ko‘cha eshik qattiq itarildi... Boshiga bo‘sh savatni qo‘yib, paranjini sudrab Saodat kampir keldi. — Qorning ochgandir, arslontoyim, — paranji va savatni ayvonga uloqtirib dedi kampir,— hozir choy qaynatamai. Yuragi qayg‘uga to‘lgan Yo‘lchi endi sira tortinmasdan, dardiga dardkash bir ona kabi, u bilan so‘zlasha boshladi. Saodat kampir, uzun yoshiga qaramay, hali egilmagan, oriq, lekin suyakli, qiyg‘ir burunli, harakatlaridan shijoatli va chaqqon ekani bilingan erkaksimon bir xotin edi. Uning kichik, ko‘kishroq ko‘zlari og‘ir mehnat, jafokashlik, sabr va qanoat bilan to‘lgan hayotining, baxtsizlikka, qiyinchiliklarga qaramay, o‘z g‘ururini yo‘qotmagan uzun umrning tarixini jonli ifoda qilar edi. — Qaerdan keldingiz, ona?—dedi Yo‘lchi. Kampir kichkina samovarga olov solib, yigit yoniga qaytdi-da, erkakcha ovoz bilan shoshmasdan gapirdi: — Tirikchilik, bolam. Man nonvoyman. Ana, oshxonada kattakon tandirim bor, ko‘rmadingmi?.. Kun chiqmasdan un eladim, xamir qordim. Xamir achiguncha, o‘tin yorib, tandirga o‘t qo‘ydim. Non yasab bo‘lguncha tandir qizidi. Keyin bir chekadan yopdim. Bir savatini guzarga olib chiqib sotdim. Yana bir savat non bor. Choyni ichib yana olib chiqaman... — Qancha yildan buyon yolg‘iz yashaysiz?—dedi Yo‘lchi qiziqib. — Rahmatli erim mardikor edi,— dedi kampir,—yozda topgani qishga yetmasdi. Buning ustiga u, kasalga chalinib, ertaroq ishdan chiqib qoldi. Uni boqdim. Ha, necha yil deysan, o‘lganiga rosa yigirma yil bo‘ldi. Farzand yuzini ko‘rgan emasman, bolam. Hech kimga xor-zor bo‘lmay deb, tirishib-tirmashib yotibman. Bir vaqtlar do‘ppi tikdim, ko‘rpa qavidim, ishtonbog‘ to‘qidim. Endi unday ishlarga ko‘zim o‘tmaydi. — Qalay, novvoylikdan bir nima ortadimi? — Goh undoq, goh bundoq....— dedi-da, samovarga qarab ketdi.— Ba’zi vaqt nuqul zarar: nonki sotamak, bozorga borsam, un bahosi oshib ketibdi... Dastmoyam bir pud un edi, tunov kun birdan yigirma besh qadoqqa tushib qoldi. Yana shu kunda bir oz epaqaga keltirdim. Foydasi shuki bolam, bozordan non sotib olmayman. Kunda ikkita non o‘zimga qolsa, shu katta davlat... Choydan so‘ng Yo‘lchi savatga non solib berishini so‘radi. Kampir e’tiroz qilsa ham, u o‘z so‘zida turgani uchun, nihoyat savatga non taxlab berishga majbur bo‘ldi. Yulchi savatni kaftida tutib, Kalkovuz suvini bo‘ylab, Taxtapul guzariga chiqdi. Bu yerda uch soat qadar aylandi. Ko‘rinishda xamma yoq tinch. Choyxonalarda bedanalar sayraydi. Baqqollar, qassoblar xaridorlar bilan g‘ijil-laytadi. Bo‘yinlariga osilgan qo‘ng‘iroqlarni og‘ir jaranglatib tuyalar o‘tadi. Kun issiq. Bir bola qichqirib ayron shopiradi. Lekin odamlariing ko‘zlarida, harakatlarida, qandaydir notinchlik sezdi Yo‘lchi. Ayiniqsa, dexqon ahlida olovlanishga boshlagan bir g‘azab tuydi. Podshohning mardikor olish to‘g‘risidagi farmoni ustida so‘z qo‘zg‘alarkan, xalq har xil jabr, zulm, haqsizliklardan achchiq shikoyat qilar edi. Payti kelganda Yo‘lchi boylarga, urushga, amaldorlarga qarshi so‘zlab, mardikor bermaslikka undab, ehtiyotdan yana qichqirib qo‘yardi: «Sara non!», «Sara non!» U choyxonada uyi shu tomonda bo‘lgan va ilgari tanish bir odam bilan uchrashib, unga o‘n ming xom g‘isht quyib berishni baholab oldi. Non bitgach, savatni anhor bo‘yida supurgi bog‘lab o‘tirgan bir kishiga omonat tashlab, bozorga g‘izilladi. Bir qop nosvoy talqonni o‘rdaga eltish uchun ko‘tardi. «Qatorterak»da, tramvay to‘xtaydigan joyda, yukni yo‘lkaga qo‘yib, terlarini artdi. Naq shu paytda odamlar alanglanib, bir-birlarini sekin turtishib bir tomonga tiqilishdi. Yo‘lchi ko‘zini qisib u tomonga qaradi. Bir necha qadam narida, ko‘chaning o‘rtasida bir o‘ris mirshab, ikki «sart» mirshab, qilichlarini yalang‘ochlab, sekin va mudhish tantana bilan Yormatni olib kelishar edilar. Yormatning bo‘yni bukik, ko‘zi yerda edi, uning butun siymosida dahshatli falokatga yuliqqan odamning ifodasi barq urar edi. Yo‘lchining rangi o‘chdi, ko‘zlari olayib, titroq ovoz bilan qichqirishdan o‘zini tiyolmadi. — Yormat aka! Yormat tevarakka sekin qaradi. Yo‘lchini ko‘rib, chuqur, tamli va nochor, lekin qandaydir mehrli nazar bilan, kechir meni!»— deganday boqdi va qo‘lini allaqanday chuqur ingichka ma’no bilan bo‘shang silkdi. Go‘yo «hamma narsa bitdi!» deganday... Mirshablar Yo‘lchiga zug‘um bilan o‘qrayib o‘tishdi. Yo‘lchi bir minut anqayib qoldi-da, yukni nari-beri orqalab, ularning iziga tushdi. U ilgari Yormatni har qancha sevmasa ham, hozir uni shu vaziyatda ko‘rib achindi. Biri oldinda, ikkisi orqada qilich yalang‘ochlagan mirshablar o‘rtasida boruvchi Yormatning bukik bo‘ynidan ko‘z uzmadi. Lekin unga yaqinlashib, bir og‘iz so‘z so‘rashga imkon topolmadi. Ulardan keyinroqda o‘ylab keta berdi: «Bu sodiq qul, balki undan battar odam edi. Nima jinoyat qilishi mumkin? Ishi og‘ir ko‘rinadi. Qani, xo‘jayinlari qutqarib olarmikan! Uni qamasalar, surgun qilsalar, Gulnor xafa bo‘ladi, albatta. Har nima bo‘lmasin, Yormat uning otasi...» O‘rdaga kelib, yukni tashladi, mehnati uchun haq olishni ham unutib, Yormat orqasidan ketdi. Ancha yergacha kuzatib, uni turmaga olib borishlarini anglagach, noiloj orqaga qaytdi; bu hodisaning sababini kimdan surishrishni o‘yladi. Kechqurun Saodat kampir, do‘ppiday o‘choq oldida cho‘qqayib, moshxo‘rda qaynatarkan, Yo‘lchi kirib keldi. Unga boshdan-yooq razm solib, kampirning rangi o‘chdi, titrab o‘rnidan turib dedi: — Nima bo‘ldi sanga, arslontoyim? Uying kuygur tasqara mirshablar izingga tushib quvladimi? Yo‘lchi javob qaytarmadi. Ayvon labiga o‘tirib, boshni qo‘llari orasiga oldi. Kampir uning qarshisiga kelib, yana so‘zladi: — Nimaga titraysai, bolam? Ayta qolsang-chi. Ketibsanki, ikki ko‘zim eshikda, ana kelar, deyman—yo‘q, mana kelar deyman—yo‘q. Necha marta guzarga chiqib keldim. Shunday yigitni ko‘rdinglarmi, deb odamlardan so‘radim. Nima siring bor, qaerda eding, gapir, bolam, ko‘nglim tinchisin... Yo‘lchi ko‘chada boyning eski prikashiklaridan birini ko‘rib, undan hamma voqeani, ya’ni Gulnorning vafoti, Yormat uni Salimboyvachcha zaharlagan, deb qizining o‘chini olib, bundan uch-to‘rt kun burun boyvachchani o‘ldirib, o‘zi g‘oyib bo‘lganini, bu kun qaerdadir ushlanganini eshitgan edi. — Ona,— boshini ko‘tarmay dedi Yo‘lchi,— man qamalishdan qo‘rqmayman, dordan ham, o‘qdan ham qo‘rqmayman. Turma! Bu dunyo turmadan yaxshimi? Olam zindondan qorong‘iroq, iflosroq ,emasmi? Hamma yoq qorong‘i, hamma yoqdan zahar yog‘iladi. Qachongacha zahar ichaman?! — Voy, nima deb aljiraysan? Avji o‘ynab-kuladigan chog‘ing-ku. Rost, ba’zi vaqtda dunyodan chiqib ketging keladi. Dunyo qursin, g‘am ko‘p, g‘ussa ko‘p, beva-bechora ko‘p. Ayniqsa shu zamonda hammaning hasratidan chang chiqadi. Birov yegali non topa olmaydi, birovnikida qozon-qozon moy qaynaydi. Birov chaqaga zor. Birov pulning hidiga yota olmaydi. Dunyo shunday yasolgan ekan, bolam. Birovga yorug‘, birovga qorong‘i. Ammo har narsani o‘ylab dilga tugma, xafaqon bo‘lib qolasan... Yoshsan, sog‘san, ishla, ulfat qur, har bir sho‘xlik yigitlikda yarashadi, bolam. — Durust, ona,— G‘amgin tovush bilan dedi Yo‘lchi,— yoshman, sog‘man, lekin yuragim eng katta quvonchini mangulikka yo‘qotgan. Yolg‘iz hasrat bilan, yashayman. Yuragimga o‘yin-kulgi ortiq sig‘maydi. Kampir sukut qildi. Yo‘lchi bir necha so‘z bilan o‘zining baxtsiz sevgisini kampirga aytishga ehtiyoj sezdi. So‘zlarkan, ko‘zlaridan yirik, qaynoq tomchilar yumalandi... Kampir tishsiz og‘zini ochib, qayg‘uli ko‘zlari bilan yigitga qarab qoldi. Bir-ikki minut sukutdan so‘ng og‘ir yuk ostida ezilgan kabi, uzun bir «uh» tortib, ojizona, shikoyat ohangi bilan o‘z-o‘zicha dedi: — Ey dunyoyi bevafo!.. Qahringdan hammaning bag‘ri qon, ko‘ngli parishon. Shu yigitdan bir qatra baxtni ayadingmi! U Yo‘lchiga yaqin kelib, ona kabi boshini siladi va yupata boshladi. Yo‘lchi katta tovoqdagi go‘shtsiz, qatiqsiz, leqin rayhon mo‘lligidan, ko‘kargan moshxo‘rdadan ishtahasi yo‘qligidan, kampirning ko‘ngli uchun, ikki qoshiqqina ichdi-da, singlisi Unsin to‘g‘risida so‘z ochdi. Nomusli, mehnatkash yigit topilsa, qizni tezroq uzatishga qaror qilganini, bu xususda kampirning fikrini bilmoqchi ekanini aytdi ham erta-indin Unsin bu yerga kelsa, bu gapni unga ohista, yotig‘i bilan bildirishni so‘radi. Kampir bu masalada shoshish yaramasligini, kuyovni xo‘p tanlab, ota-onasini surishtirib, kasb-korini bilib, undan keyin to‘yga javob berish kerakligini ta’kid qildi. — Yigit nomusli, g‘ayratli bo‘lsa— bas. Man uy-joyini surishtirmayman, rna,— dedi Yo‘lchi xo‘rsinib,— toping, balki tanishlaringiz bordir... — Oldin ayt-chi,— tovoq-qoshig‘ini bir chetga surib dedi kampir,— nimaga shoshasan? Bu ishga, bilishimcha, hozir jazm qilding, uzoq-yaqinda yaxshi yigitlar bor. Shunday bo‘lsa ham tanlash, sinash kerak, bolam! — Xo‘p, tanlang, sinang, ona. Man anov Shokir otaga, Qoratoy akaga ham aytaman. Ona, hali boshimga qanday ishlar tushadi? Bu ko‘zlarim nimalarni ko‘radi? Qachongacha ovozimni bo‘g‘adilar? Tirikman, tinchimayman. Ko‘rsataman ularga!—Yo‘lchi qizg‘in g‘azabdan sachrab hovliga tushdi, nimalarnidir so‘zlab, u yoq-bu yoqqa yura boshladi. Kampir sinovchi ko‘zlari bilan yigitga uzoq tikildi, boshini ohista chayqab, so‘ng yengil bir xo‘rsinib dedi: — Xato qilibman, san olov ekansan, bo‘lakcha yigit ekansan. O‘t kech, suv kech. Sanday yigitga hamma narsa yarashadi... Hay, bu shovqin nima?—kampir ko‘cha tomonga quloq soldi. Yo‘lchi hovli o‘rtasida bir zum qotib, tingladi-da, ko‘chaga yugura ketdi. Erkak, ayol, jami o‘ttizga yaqin odam tor ko‘chaga g‘uj bo‘lgan. Erkaklarning ko‘zlari g‘azabdan chaqchaygan, bo‘yin tomirlarini qavartirib, bo‘g‘ilib baqirishadi! Paranji-chachvon ichidagi ayollar esa erkaklar o‘rtasida o‘zlarini juda dadil tutib, erlari savalagandan battar chinqirishadi, kimnidir qarg‘ashadi. Yo‘lchi chetroqdan bir oz qarab, so‘ng olomon ichiga kirdi. Odamlarning ikki guruh ekanini angladi: o‘rta yoshli, qisiq ko‘zlarida g‘irromlik barq urgan, jikkak ellik boshi ham uning atrofida uch yigit va bir keksa odam; bularning kiyimlaridan, harakatlaridan, so‘zlaridan bu mahallaning boylari, qolganlarining bari mahalla kambag‘allari ekanini Yo‘lchi darrov payqab oldi. U o‘zini sovuqqonlikka solib, shovqin-suron ichida ikki tomonning so‘zlarini, maqsadlarini diqqat bilan tinglashga kirishdi. Boy va boyvachchalarning yuzlari jahldan burishsa ham, ular janjalni ulg‘aytirmaslik uchun ustalik bilan muomala qilishta intiladilar, ellik boshiga har xil imo va ishora qiladilar. Lekin urushga mardikor olish munosabati bilan o‘z mansabini, mavqeini baland darajaga ko‘targan va yuqori hokimlar oldida tilining uzun bo‘lganiga to‘la ishongan ellik boshi fuqaroni sira mensimaydi, yoshlarni «it» deydi, keksalarni «ablah», «bema’ni chol!» deydi. U olomonning shovqiniga chidolmagan kabi, ikki qulog‘ini ikki qo‘li bilan berkitib qichqiradi: — Achavat ko‘chib keldimi? Nega shallaqilik qilasanlar? O‘n marta, yuz marta gapirdim sanlarga, yana aytaman: mahallamizdan taxminan o‘n besh kishi mardikorlikka ketadi. Biz yigirma chog‘li yigitni o‘zimizcha mo‘ljallab qo‘ydik. Hali xatga olganimiz yo‘q, yuqoriga bildirganimiz yo‘q. To‘polon nimaga, xo‘sh? Lekin man etlaringni o‘ldirib qo‘yay, ming dod denglar, ming faryod denglar — behuda! Oq podshoh hazratlarining fuqarosimisanlar, albatta. Bolalaringni berasanlar, vassalom! — Bermaymiz,— deb qichqirdi olomon. — Zolim podshohdan bezdik, o‘la qolsin u!—deb kichqirishdi xotinlar. — Man endi ayamayman,— deb baqirdi ellik boshi,— kimning og‘zidan shunday so‘z eshitsam, darrov mahkamaga xabar qilaman. — Qo‘lingdan kelsa, osdir, Sibirga yubor,— dedi o‘dag‘aylab bir yigit. — Shoshma!— olomonning ichidan kir qalpoqli yalang oyoq baquvvat chol chiqdi, ko‘zlarining oqini o‘ynatib, qo‘lini havoga ko‘tarib xirilladi:— Shoshma, yigirma yigit kimning o‘g‘illari? Mahamadjon bazzozda besh o‘g‘il bor. Shoyunus karvonda yetti o‘g‘il bor, Azim choyfurushda uch o‘g‘il bor, ulardan bittasi kirdimi xatga? Yo‘q! U boyvachchalar osmondan tushganmi? Podshoh, gubernatorlar bari ularniki edi-ku; urushdan ham ular foydalanadi, nimcha boylar lo‘mboz bo‘lib qoldi. Sizlar nuqul manga o‘xshash dehqonning bolasini, podachi, kosib bolalarini jo‘natmoqchisizlar. Kambag‘al har yerda musht yerdi, chetga qoqilardi, arzi dodini hech kim tinglamasdi. Endi hukumatga bolalarimiz kerak bo‘lib qolibdi, o‘ho‘! Nayrangbozlixni qara, evi bilan bo‘ladi-da! Oriq kosib yigitcha, jo‘ja xo‘rozday, bo‘ynini cho‘zib qichqirdi: — Nimaga o‘z ukalaringiz chetda qoldi, ellik boshi, shu ham insofmi? Bu so‘zlar Yo‘lchining yuragida bo‘ron yasadi, u totli, zavqli hayajon bilan qaltiradi. Chunki u xalqqa aytmoqchi bo‘lgan eng qimmatli fikrlarni, yuragining yagona haqiqat, yagona imon deb bildigi narsalarni xalq o‘z og‘zi bilan ayta boshladi. Uning boshini, ko‘nglini o‘ragan umidsizlik tumani bir lahzada ko‘tarildi. U endi tanho emas, u o‘zini do‘stlar ichida, o‘zi kabi ezilgan, jabr-zulmga qarshi kurash uchun shaylana boshlagan odamlar orasida sezdi. U go‘yo qorong‘i, sassiq zindondan yorqin, toza ko‘klam havosiga chiqqanday bo‘ldi... — Jamoat,— keksa boy o‘siq qoshlarini chimirib, salmoqli ravishda gapira boshladi, — alhamdullilo, hammamiz musulmonmiz, bir otaning bolalarimiz, bir mahalladamiz, tobutkashmiz, har kun bir-birimizga salom-alik qilishamiz. Shuning uchun nechog‘lik ahil-inoq bo‘lishimiz kerak. Qo‘limizni bigiz qilib, nega falonchi o‘g‘lini bermadi, nega pistonchi chetda qoldirildi, bu Eshmat, bu Toshmat, deb ko‘rsata bersak, oramizda fitna paydo bo‘ladi. Boy, kambag‘al deb ayirmachilik qilish zo‘r gunohdir. Ikkisi ham Olloning quli. Biriga bu dunyo berilgan, ikkinchisiga u dunyo, har bir aqli salim sohibi banda kambag‘allikning darajasi naqadar ulug‘ligini fahmlasa kerak. So‘ngra, mahallamizda ovozali boyonlar ham yo‘q. Bittasi manmi? Bittasi Shoyunus karvonmi? Har kimning karmoni o‘ziga ma’lum. Ammo bizlar qarab turmaymiz, qo‘ldan kelgancha, hukumatga yordam beramiz.. Shayton alayhilla’naning yo‘lidan chiqish kerak, musulmonlar! — O‘zingizni kamsitmang, Toshkentning o‘n ikki qopqasiga borilsa, kimning yeri — Qurbonhojining yeri-ku!— dedi qichqirib haligi chol dehqon. — Biz yordam bera olmaymiz! — O‘zimiz yordamga muhtojmiz. Har yoqdan erkaklar baqirishdi, xotinlar qarg‘ashdi. Ellik boshining lablari allaqanday yomon qiyshaydi. — Tarqalinglar!—deb bo‘g‘ilib baqirdi-da, hammani so‘ka boshladi. Bir xotin uning tumshug‘iga borib, do‘q qildi: «Xatdan o‘chir o‘g‘limni hozir!» Ellik boshi g‘azablanib, xotinning boshiga qo‘l ko‘tardi, lekin urmadi: «Yo‘qol, jalab!» deb keskin qichqirdi u. Odamlar bir lahzada seskanib, bir-birlariga qarashdi. Birdan o‘nlarcha musht havoga ko‘tarildi. Ellik boshi va uning sheriklari kaltak ostida qoldi. Yo‘lchining qo‘li qichisa ham, aralashmay, hayajon bilan tomosha qildi. Olomon zo‘r. Usiz ham ishni bajardilar! Hali so‘zlagan keksa boy, o‘zini bazo‘r chetga ola bildi. Qolganlari olomonning oyoqlari ostida yumalanib, «safar qochdi» qilingan itday savalandi. Faqat shu vaqtda, uzun, keng choponini sudrab, uzoqdan lapanglab yugurgan domla imom chiyildoq ovoz bilan qichqirdi: — Hoy, musulmonlar! Hoy, ahli mahalla! So‘z ta’sir qilmagach, o‘zi olomon orasiga kirib odamlarni ayira boshladi. Dastlab, yoshi o‘zganlar, so‘ngra yosh-yalanglar chetlanishdi. Ellik boshi va uning sheriklari qon tupurib, og‘ir ingrab imomning yordami bilan o‘rinlaridan bazo‘r turishdi. Ular butun gavdasi bilan tuproqqa ko‘milgan edi. Ularning bari jarohatlangan. Kimi boshini ushlaydi, kimi belini ko‘tara olmaydi. Ellik boshining peshanasi g‘urra, burnidan qon oqadi, shishgan qovoqlari ko‘zlarini qoplagan; loy va qon aralash tuplaydi. Imom to‘polonda boshidan tushib, tuproqqa qorishgan sallasini qoqib-qoqib qaytadan o‘rarkan, o‘z qavmiga va’z-nasihat qildi. Yurt boshiga kelgan har nav hodisaga qarshi kecha-kunduz toat-ibodat qilish kerakligini, takbir tushirish bilan mushkullarning oson bo‘lishini so‘zladi. Podshoh, garchi kofir bo‘lsa ham, «amrini ijro qilish har bir musulmon fuqaroga farz» ekanini uqtirishga tirishdi. Lekin odamlar uning so‘zini avvalgiday ta’zim, hurmat bilan tinglamaganlari, hatto, ba’zilari uni ham adolatsizlikda ayblab, piching qilganlari uchun obro‘yni battarroq tushirmaslikni mo‘ljalladi-da, o‘z majruhlarini oldiga solib, machit tomonga jo‘nadi. Ellik boshi olomonga qayrilib, bir qo‘li bilan shish ko‘zlarini yashirgan holda, ikkinchi qo‘lini musht qilib, do‘q urdi. Olomon ichidan bir kosib yigitcha, bo‘ynini xo‘rozday cho‘zib, barala qichqirdi: — Bundan beshbattar qilamiz! So‘fi minoradan namozasrga chaqirdi. Odamlar birin-sirin tarqala boshlarkan, Yo‘lchi baland tovush bilan ularga murojaat qilib, to‘xtatdi, hammasi begona yigitga tikildi. — Xaloyiq!—dedi Yo‘lchi hayajonlanib.— Bo‘sh kelmanglar, oyoqni tirash kerak, mushtni ko‘rsatish kerak. Jamiki kambag‘al xalq qo‘lni qo‘lga berib, yaktan bo‘lib tursa, kimning haddi bor mardikor olishga!? Boylar, amaldorlar o‘z podshohiga yon bosadi, podshoh ularga yon bosadi. Boylarning podshohparast bo‘lishi bekorga emas. Yer ularniki, suv ularniki, qozixona, dumaxona, jamiki mahkamalar ularniki. Qaerga borsalar, ularning so‘zi ma’qul, kambag‘alning arzi dodi uch pul!—Yo‘lchi bir nafas to‘xtab, uning so‘zini diqqat bilan tinglashgan odamlarga qaradi, yana kuchli hayajonlanib davom etdi:— Urush boylarning hamyonini to‘ldirdimi?, Bas, ular borsin! Birodarlar, o‘ylab qaranglar, shu ham tirikchilikmi? Axir, bu bir zindon emasmi? Tokaygacha qon yutamiz, tokaygacha yerga cho‘kkalaymiz? Ovozimizni baland qo‘yaylik, yo haq, yo o‘lim!.. Bunday to‘polonlar yolg‘iz bu mahallada emas, ko‘p mahallalarda bo‘lib turibdi. Eshitgan bo‘lsangiz kerak, hozir ko‘p shaharlarda, kent, qishloqlarda kambag‘al xalq o‘z haqini da’vo qilish uchun shaylanmoqda. Man bu kun juda qiziq xabarlar eshitdim. Gap shu, birodarlar, zulm-jabrga qarshi jang qilish uchun tayyorlanish kerak. Boylarning so‘ziga sira uchish kerak emas. Ularning bari aldoqchi, bari yurtimizni zaharlaydi, bari iflos! Man ularni juda yaxshi bilib olganman... Yo‘lchi so‘zini bitirib, hansirab, devorga suyaldi. Gapim ma’qulmi, deganday odamlarga bir-bir qarab qo‘ydi. Uch-to‘rt kishining ko‘zi yerga qadalgan. Bir necha yigitlar uning yoniga kelib, ham maroqlanib, ham tortinib u bilan so‘zlasha boshladi. Xotinlarning ba’zilari qiziqqanlaridan chachvonlarini qiya ochib, Yo‘lchiga yashirincha mo‘ralashdi. Kimdir birov, «otash zabon yigit ekan» deb qo‘ydi. Bir necha yigitlar Yo‘lchining atrofini qurshadi. Yo‘lchi ular bilan sodda va ochiq ko‘ngil bilan so‘zlashib, birpasda apoq-chapoq o‘rtoqlashib qoldi... III Oddiy yoz tongi... Quyosh Kalkovuz suvi bo‘ylab o‘sgan qalin tollarning uchida o‘ynaydi. Yo‘lchi kun qizimasdan bir necha yuz xom g‘isht quyib olish uchun oshiqardi, yuqori mahalla tomonidan kelayotgan eski-tuski paranjili besh-oltita ayolni, hayajonli ravishda tevarakka alanglab, ildam yugurgan bir necha yngitni ko‘rdi, yuragi birdan allanechuk to‘lqinlanib, keluvchilarga termilgan holda, to‘xtab qoldi. Ayollar ko‘prik boshida chapak chalib, tizzalarini urib chinqirishdi: «Dod zolimlarning dastidan! Oq podshohning taxti kuysin! Qorasi o‘chsin!» Yigitlardan biri — uvada kiyimli, chorpaxil va yuzi oftobda kuygan korandami, chorakormi, ko‘zlarini chaqchaytirib, og‘zini katta ochib, yo‘g‘on tovush bilan atrofga bong urdi: «Yuraver, yigitlar, yuraver! Maydonga ro‘yirost chiqib, haqimizni dov qilamiz!» Guzarda odam uncha qalin emasdi. Ayollarning yig‘i va xitoblari, zolimlarni qarg‘ashlari, yigitlarning mardona ovozlari ba’zi kishilarni cho‘chitib, olazarak qildi. Ba’zilar esa ikkilanib, bir-birlariga imo qilib, sekin-sekin ularga yondasha boshladilar... Do‘konini endigina ochib, yo‘lkaga suv sepib, supurib turgan baqqol, bir minut lang bo‘lib qoldi. So‘ng, yigitlarga, ayollarga shubha va nafrat bilan tikilib, yelkasini qisdi-da, darrov do‘konning ichiga qamaldi... Hayajondan Yo‘lchining yuragi, sandonga tushgan og‘ir bolg‘aday, ko‘krakni «gurs-gurs» urmoqda edi. U bir nafas o‘yladi. Kunning azamat ma’nosi unga quyoshday yorqinlashdi... Alamli va yarali ko‘ngillardan ro‘yi-rost otilib, havoni yangratgan haqiqat ovozi uning butun vujudini titratdi, mazlumlarning, haqoratlanganlarning, tepkilanganlarning ulug‘ azamat kuni tug‘ilganiga shubha qolmadi. Qanday kun? Zolimlarning, zamon zo‘ravonlarining yoqalarini tutib, toptalgan huquqlarini dovlash, qonxo‘r oq podshohning qora dovrug‘ini, uning mazlum xalqlar boshida jilpanglagan ilon qamchinini sindirish kuni! Yo‘lchi ko‘pdan kutgan va sevgisi qadar chuqur, ma’noli bir kun! U ko‘p yillardan buyon bu kunga intizor emasmidi? Ko‘p yillardan buyon bu kunning dardi va sevgisi bilan yashamasmidi? Ayniqsa, keyingi vaqtlarda bu ulug‘ kunning ruhini o‘z yuragi bilan chuqur sezib, har yerda—mahallada, choyxonada, bozorda—o‘zi kabi ezilganlar, alamdiydalarning ko‘kragini bu ruhning otashi bilan yondirishga intilmaganmidi? Yo‘lchining butun borlig‘ida siqilib yotgan kuch olov kabi bir onda lov yonib ketdi... Odam ancha qalinlashdi, xitoblar, qarg‘ishlar, ayol yig‘ilari kuchaydi. Shu chog‘da, qaerdandir kelib qolgan oppoq, ko‘rkam soqolli bir keksa, odamlarga qarab, duo qilgan kabi, qo‘l yozib, baland qichqirdi: — Azamatlar, shaylaninglar, g‘azot, g‘azot? Choyxonadan ikki chapan yigit yugurib chiqib, qo‘l qovushtirib, cholga ta’zim qildi. Chol fotiha bergach, ular belbog‘lariga osilgan qinlarni salmoqlab ko‘rib, odamlarga g‘urur bilan tikilishdi. Yo‘lchi qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib, mo‘ysafiddan so‘radi: — Ota, g‘azotning chin ma’nosi nima? — Tushunmaysanmi? Musulmon farzandi-ya!—salmoqlanib so‘radi chol. — Jilla aniq emas. — Bo‘tam, din islomda g‘azot — musulmonlarning kofirlarga qarshi jang qilishidir. O‘lsang shahid, o‘ldirsang g‘oziy! Kitoblardagi asli urush mana shu bo‘ladi!— deb tushuntirdi chol. — Yo‘q, ota, to‘g‘ri emas!— sabrsizlanib dedi Yo‘lchi.— Bizniki boshqacha jang bo‘ladi. Hamma musulmonlar bab-baravar deb o‘ylaysizmi? Musulmonlar o‘rtasida bo‘rilar yo‘qmi? Mayli, kofirmi, musulmonmi, biz bo‘rilarning jazosini beramiz. Ular kofirda ham bor, musulmonda ham bor... Biznikilarning tishlari boshqalarnikidan qolishmaydi. To‘g‘rimi, xaloyiq? Bizning urushimiz ozodlik urushi bo‘ladi, ota. Biz hamma bo‘rilarni, hamma qonxo‘rlarni, zolimlarni yanchib tashlaymiz! — Nafsilamrda, haqiqat gap shu!— dedi birov odamlar orasidan qichqirib. Yo‘lchining so‘zlariga hayratlanib, chol yoqasini ushladi: — Astag‘firullo! Yo‘lchi Xadra tomonga oqayotgan qo‘zg‘olonchilar oldiga tushib, hayqirib jo‘nashga oshiqsa ham, lekin o‘zi yashab turgan mahallaning odamlarini, kechagina o‘zi nutq so‘zlab kurashga chaqirgan kambag‘allarni jalb etish uchun chopa ketdi. Erkak, ayol, hammasi o‘n chog‘li odamni boshlab, Yo‘lchi mahalladan guzarga chiqdi. Ularning orasida Saodat kampir ham bor edi. Daladan changga botib kelayotgan bir necha xotinlarga qo‘shilishib, Xadra tarafga jo‘nadi. Oyoqlar ildam, ko‘kraklar baland, boshlar mag‘rur... Faqat xotinlargina zolim podshohni qarg‘ab chinqirishar, yig‘lashar edi. Olomon borgan sari qalinlashib ketdi. Turli mahallalar, guzarlar, tor ko‘chalarda yigitlar, keksalar, yosh va qari xotinlar chiqib, birin-sirin qo‘shila bordi. Xalq dadil boradi. Ayniqsa, xotinlar-onalar jasur. Ular Nikolaydan tortib ellik boshilarga qadar hammani qarg‘ashadi. Unda-bunda mirshablar uchraydi. Xalq endi ularni nazar-pisand qilmaydi. Go‘dakka ham, keksaga ham zulm qiluvchi, qamchi o‘ynatishga, shapaloqqa mohir mal’unlarning nafasi ichiga tushgan, yolg‘iz ko‘zlaridagina zahar yonadi... Yo‘lchi hech kimdan, hech nimadan tap tortmasdan, har qadamda odamlarni jalb etib, «Balandmachit»ga yetganda, har tomondan — Shayhantohur va boshqa mahallalardan keluvchi xalqning «Olmazor»ga, politsiya mahkamasiga burilishini ko‘rib, muyulishda to‘xtadi. U olomon bilan yangi shaharga chiqib, bosh hokim mahkamasi oldida qo‘zg‘olonni avjlantirishni o‘ylagan edi. Lekin qo‘zg‘olonchi xalq politsiya mahkamasi tomon yuguraverdi. Xalq ko‘zida bu — eng qora, eng mudhish, eng zolim mahkama edi, bu — uning bag‘riga sanchilgan zaharli xanjar edi. Turkistonning har go‘shasida podshoh hokimiyati bunday mahkamalarga suyalar edi. Politsiya mahkamasi oldidan o‘tarkan, har kimni titroq bosar, uning jabrini, dahshatini xalq har kun, har soat, har minut totib turar edi. Yo‘lchi o‘z ichida: «Yaxshi, o‘tni shu yerdan qo‘yamiz, zulm qaerda uchrasa, shu yerda yondirish kerak», deb o‘yladi-da, so‘zi, harakati bilan odamlarni ruhlantirib, «Olmazor»ga yugurarkan, orqadan kimdir «Yo‘lchiboy!» deb chaqirdi. Yo‘lchi qayrilib, qo‘ltig‘iga gazet qistirgan Abdishukurni ko‘rdi. Uning yonida ovrupochaga yaqin — «fason» kiyingan, chakka sochi qirqiq, o‘spirin bir boyvachcha. Yo‘lchi ijirg‘anib, ularga yaqinlasharkan, boyvachcha ingichka, silliq hassachasini qo‘lida o‘ynab, istehzo bilan kuldi. Abdishukur asa xo‘mraydi. — Qaerga borasizlar? Odamlarni qaerga boshlayapsan?—tupugini sachratib, gapira ketdi Abdishukur.— Bu narsa ayni nodonlik, ahmoqlik! San nimani tushunasan, boruvchilar nimani tushunadi? Yurt ishiga g‘amxo‘rlik qiladigan odamlar bor... Sanlarga nima? — Xo‘sh, sizcha nima qilish kerak, o‘qimishli akam!— dedi kinoya bilan Yo‘lchi. — Xalqni qaytarish kerak,— qaltirab gapirdi Abdishukur.— Man qaytaraman, sanga o‘xshash bir qancha johil sudraydi. O‘ylab qara, podshoh a’zam hazratlari bu muhorabada mushkulot ichida qolgan fursatlarida biz turkistonliklar xiyonat qilamizmi? Urush degan so‘zni eshitish bilan kapalaklaring uchib ketdi-da! Uyat bunda, yigitlarga! Uyat, qo‘rqoqlar! — Bo‘ldimi? Siz bilan so‘zbozlikka vaqtim yo‘q,— deb gazablanib qichqirdi Yo‘lchi,— shuni bilingki, xalq o‘z ishini bilib qiladi. Sizga o‘xshash dallollarga hojat yo‘q. Men sizni xo‘p sinaganman. Siz xalq bo‘ronini to‘smoqchimisiz? Ovozini bo‘g‘moqchimisiz? Qani, unnab ko‘ring, bu bo‘ron sizni shunday pirparak qilib uchiradiki, qo‘ngani joy topa olmay qolasiz. Urushga orzumandamisiz, mana bu boyvachcha ukangizni olib jo‘nayvering, yo‘l ochiq. Bizniki boshqacha urush bo‘ladi! Biz sizlar bilan urushamiz! Abdishukur jahldan shaq-shaq titradi. Yo‘lchi esa tishlarini g‘ijirlatib, keskin ravishda burildi. U bir oz yurgach Abdishukur nusxasidagi yana bir odamga yo‘liqdi. U ham bir nechalarni avrab, orqaga qaytishga urinmoqda edi. Paranjisini beliga qadar ko‘tarib olgan kavushsiz, eska mahsi ichidan barmoqlari turtib chiqqan bir keksaroq xotin harsillab shunday dedi unga: «Yunusobod degan joydan kelyapman, nega qaytaman! Zulmdan to‘ydim, zambarakka solib otib yuborsinlar mani, xudo o‘lim bersin oq podshoying Mekalayga! Qayt emish-a, erkak bo‘lsang, yo‘l boshla!» Yo‘lchi qaytaruvchi kishiga ko‘zini yomon olaytirdi, xotinga dalda berdi: — Barakalla, ona, yuring tezroq, sira tap tortmang! «Olmazor»da, politsiya mahkamasining hovlisi oldida, xalq qalin to‘plangan edi. Yana tevarakdan odamlar to‘xtovsiz ravishda bu yerga oqmoqda edi. Aksari eski-tuski paranji-chachvonga o‘ralgan ayollar... Havoda asabiy, kuchli bir g‘ulg‘ula yangraydi. Hayajondan ba’zilarning ko‘zlari yoshlanadi. Hamma o‘z bilganicha qichqiradi, zulmdan, jabrdan shikoyat qiladi, zorlanadi. Ko‘p xotinlar, azada aytib yig‘lagan kabi, yoniq faryod ko‘taradi. Yo‘lchi yakka kift bo‘lib, xalq orasini yorib, oldinga o‘tdi. U bo‘ynini cho‘zib, qaynoq, asabiy, g‘azabli ommani — zulm o‘chog‘ini portlatishga tayyor botir xalqni ko‘zdan kechiradi Mana ular: dehqonlar, koranda-chorakorlar, qarollar, shahar kosiblari, ishchilar, zulm olovida suyaklariga qadar yongan bechoralar va ularning onalari, otalari! Yo‘lchining quloqlarida tovushlar g‘uvillaydi: «Urush qursin, qashinishga tirnog‘im ham qolmadi, hammasini Mekalay yedi!», «Jabrning to‘qmog‘iga toqat yo‘q!», «Boyvachchalar jo‘nasin mardikorlikka, bizga tinchlik kerak!», «Yotib qolguncha otib qol, degan gap bor-ku. Nimaga xaloyiq qarab turibdi, axir!» Yo‘lchi o‘zidan nariroqda, odamlar orasida, temirchi Qoratoyni, eski do‘sti qirg‘iz O‘rozni ko‘rib qoldi. Qay tomonga qarasa yangi-yangi tanishlar uchraydi. U urinib, siqilib temirchi va O‘rozga o‘zini yetkizdi. Ko‘pdan ko‘rmagan O‘rozning yelkasiga qo‘lini tashlab, quchoqladi, ikkisining ko‘zlari chuqur mehr va do‘stlik shu’lasi bilan bir zum yonib ketdi. Qoratoy Yo‘lchini turtib, qo‘li bilan uzoqqa ishora qildi: «Ana Hakimboyvachcha! Joni hiqildog‘iga kelganga o‘xshaydi, ko‘rdingmi?» Yo‘lchi labini mahkam tishlab, kinli ko‘zlarini bir nuqtaga tikdi. Hakimboyvachcha ko‘zoynak taqqan, semiz bir rus amaldori bilan xalqdan chetroqda turardi. Uning rangi o‘chgan, ko‘zlari allaqanday notinch; harakatlarida qo‘rquv va asabiyat, g‘azab seziladi. U goh jirkangan nazar bilan xalqqa boqadi, goh rus amaldorlariga bir nimani uqtiradi... O‘roz Qoratoyga shivirlab, keyin beparvolik bilan, go‘yo o‘z-o‘ziga so‘zlaganday, dedi: «Salim ketgan joyga Hakimni ham jo‘natish kerak!» Yo‘lchi shu onda O‘rozning qo‘lini mahkam siqdi: «Hammasining burnidan ip solib tortamiz. Lekin hozir o‘z to‘yimizdan qolmaylik, yuringlar!» Politsiya eshigi berk, yashil moy bilan sirlangan yog‘och panjaralar oldida tutaqqan xalq qaynaydi. Yigitlar, xotinlar panjaraga tirmashadi. Yo‘lchi o‘z sheriklari bilan birga panjaralarni buzishga kirishib qoldi. Butun xalq, erkak-ayol, birdan yopirilib, panjaralarni qasir-qusur bilan sindirib tashladi. To‘lqin politsiya hovlisining keng sahniga otildi. Shovqin kuchaydi. Odamlar bir-birlarini itarib, qoqilib, zo‘r suron bilan oldinga yugurdi; hovlining to‘ridagi oq uylarga kelib taqaldi. Uylarning eshiklari, derazalari taqa-taq yopiq. Derazalar orqali pogonli ko‘ppaklarning g‘azabdan, qo‘rquvdan bujmaygan tumshuqlari ko‘rinadi. Qo‘zg‘olonchi xalqning kin, qahri har lahza kuchaydi, xayqirig‘i ko‘kni tutdi. Yigitlar mushtlarini ko‘tardi, keksalar hassalarini havoga qadadi. Xususan, xotinlarning harakati o‘jarroq; haqni talab qilgan, zulmni, zolimlarni la’natlagan ovozlari dadilroq; ular yuzlarini ochib, ko‘ksilarini kerib, tovushlari bilan, qo‘llari bilan zulmga qarshi la’nat yuboradilar. Xalq tovushi tinimsiz guvillaydi: «Bu yoqqa chiq, itlar!», «Qornilaringni yoramiz, cho‘chqalar!», «Bitsin, zolim podshoh!» Bu — ulug‘ xalq isyoni, bu — asrlardan buyon davom etgan jabrga, qullikka, kishan-bo‘g‘ov tuzumiga, bosh turmachi Nikolay saltanatiga qarshi mustamlaka kambag‘allarining, kapital qullarining qo‘zgoloni, dahshatli zarbasi edi. Bir rus va bir necha «sart» mirshablar — zulm malaylari ichkaridan yugurib chiqib, so‘kib, quturib, olomonni itarishga, orqaga surishga urinisharkan, Yo‘lchi «Ur!» deb hayqirdi-da, oviga chang solgan arslondek, mirshablar ustiga tashlandi, Birpasda ikki mirshabni g‘isht ustiga ag‘darib tashladi. Xalq ham zo‘r suron bilan boshqa mirshablarga otildi Yuzlarcha erkak-ayol mushtlari ostida badanlari dabdala bo‘lgan bu ko‘ppaklar ichkaridan xalq ustiga yog‘ilgan o‘qlarning yordami bilan bazo‘r qochib, mahkama ichiga yashirina bildilar. Xalq mahkama ichlarini, zinani va derazalarni qurshab oldi. Ayollar tosh va g‘isht parchalarini ko‘tarib, eshik va derazalarga hujum qila ketdi. Deraza oynalari maydalanib, qum kabi to‘kildi. Ichkariga qamalib, derazalar orqasida to‘pponcha tutib turgan mirshablar, politsiyalar va boshqa to‘ralarning harakatlarida benihoya sarosima, qo‘rquv... Eshik ochilib, shop mo‘ylov, go‘shtdor yuzidan zahar tomchilagan Machalov bilan birga, uning kabi pogonli, yarog‘-aslahali ikki to‘ra zinada qaqqaydi. Ularning ranglari o‘chgan, lablari qiyshaygan, ko‘zlarida qo‘rquv ravshan sezilsa ham, lekin «ojiz, yuvosh sartlar» oldida o‘zlarini dadil tutishga, zulm bilan gerdayishga tirishib, qo‘llarining keskin harakati bilan xalqqa tinchlanishni buyurishdi. Ulardan biri oq podshohning «oliy irodasi»ni tushuntirish uchun titroq lablari bilan so‘zlashga urindi. Ammo ezilgan xalq bu yerga so‘z tinglash uchun kelmagan edi. Kinli shovqni yana kuchaydi, odamlar har tomondan toshlar, g‘ishtlarni yana yog‘dira boshladi. Achchig‘i olovlangan bir asl u to‘ralardan biriga yopishib, zinadan pastga siltab tortdi. Olomon uni yerga ag‘darib, xalq ichiga sudrab ketdi. Bosh yalang, ko‘kragi ochiq, ko‘zlari ajoyib chaqchaygan bir yigitcha chaqqonlik bilan uning qilichini qinidan sug‘urdi. Naq shu onda, Machalov buyrug‘i bilan, zinadan, deraza orqalaridan xalq boshiga o‘q yog‘ila boshladi. Mana birin-ketin xotinlar yerga yiqildilar. Biri jimgina qotib qoldi. Biri to‘lg‘onib, ozg‘in qo‘llari bilan paranji-chachvonini mijg‘alab tortib, g‘isht ustida yumalandi. Sersoqol, o‘rta yashar, juda juldur kiyimli bir kishi o‘ng qo‘li bilan chap yelkasini mahkam qisib, og‘riqdan ko‘zlarini yumib, sekingina yerga cho‘kkaladi: uning barmoqlari orasidan qon tomchilari anor suviday siljib oqdi... Olomon bir zumgina cho‘chib orqaga tislandi. Yo‘lchi, quloqlari ostida o‘q uzilib turarkan, tomirlarida jo‘shqin kuch, yuragida yuksak hislarning, orzularning bo‘ronini sezdi. Kurash zavqi, nash’asiga to‘lgan ko‘zlari bilan xalqqa qaradi. U odamlarning ko‘zlarida g‘azab yashinining yana kuchliroq yonganini, otuvchilarga qarshi dahshatli adovat mavjlanganini yaqqol ko‘rdi. Qoratoyning, yana bir ko‘p yigitlarning qo‘llarida pichoqlar sovuq yiltiraydi; ayollarning tosh tutgan qo‘llari havoga g‘olibona ko‘tarilgan. Ular boshlaridan chachvonlarini yulib: «Ot, o‘ldir! Bola bermaymiz qonxo‘r podshohga! Yer yutsin u zolimni!» deb qichqirishadi. Yo‘lchi oldingi qatordagi erkak va ayollar bilan birga hayqirib, yana mahkama sari bosib bordi. Bir nafasgina qotgan xalq to‘lqini yana kuchliroq tazyiq va matonat bilan olg‘a sapchidi. Navkarlardan biri lahzada majaqlanib tashlanildi. Politsiyalar, mirshablar yana uylarga qamalishdi. Xalq qaynaydi, derazalar orqali ichkariga bosib kirishni ko‘zlasa ham, lekin qurol yo‘qligidan ikkilanib qoldi. Yo‘lchi o‘z do‘stlarini chaqirib, ichkariga bosqin yasash, iloji bo‘lsa, qurol topish uchun tevarakka ko‘z yugurtdi. Qoratoy odamlarni bir nimaga undaydi. O‘roz tosh yog‘dirish bilan mashg‘ul. Ikkisi ham Yo‘lchining tovushini eshitmadi. Yo‘lchi ertalab mahalladan o‘zi boshlab kelgan yigitlarni ko‘rib, sabrsizlik bilan ularga yondashishga tirishdi. Lekin olomon o‘rtasida, ixtiyorsiz ravishda, bir minut to‘xtab qoldi. Hisobsiz xotinlar ichida, tiqilinchda ko‘zi bir qizga tushdi. U, bundagi boshqa ayollar kabi, dam chachvonini butunlay ko‘tarib, dam tushirib turadi, bo‘ynini cho‘zib, to‘rt tomonga javdiraydi. Ko‘zlaridan oqqan tomichilar quyoshda injuday yonadi. Bu yerda kurashgan sanoqsiz onalar, buvilar orasida yagona qiz, ehtimol, u edi. Yo‘lchi birinchi boqishdayoq u qizning chehrasida Gulnorning ruhini ko‘rdi; yuz bichimi, ayniqsa ko‘zlarining ichki ma’nosi va jilvasi Gulnorni yodlatdi. Yigit bir on tikildi-da, ko‘zlarini yumdi: yuragini o‘tkir bir nima chuqur tilib ketdi, go‘yo uning butun o‘zligini Gulnor xayoli quchdi. Ko‘ksida Gulnor qayg‘usi og‘riq-alam bilan to‘lqinlandi: «Qani Gulnor? Qani u jononi? Oh, u yo‘q, bunday yigit to‘yida, xalqning to‘yida yo‘q. U yer bag‘rida! Bu bir begona qiz, yo yolg‘iz akasini, yo mehribon onasini qidirib kelgan. Qani mening mehribonim?» Yo‘lchi o‘z ichida o‘ylarkan, har yoqdan qizg‘in, kesik tovushlar eshitdi: «Ana politsmeystr! Cho‘chqa Kolesnikov! Ana askarlar... Bo‘sh kelmanglar, yigitlar, uraveringlar, shovvozlar!» Xalqda harakat, hayajon kuchaydi. Yo‘lchi suqila-suqila oldinga intildi. Politseymeystr zinada to‘xtadi; uning basharasi yovuz va quturgan edi. Baland bo‘yli, paxmoq sochli, dov kazak askarlar xalqni urib, niqtab orqaga surishga tirishdi. Xalq to‘lqini, aksincha, olg‘a bosdi. Kolesnikov, jahlidan og‘zini qiyshaytirib, so‘zlashga urindi. U, oq podshohning «oliy farmoniga» bo‘ysunish kerakligini, aks holda, «sartlarga» qarshi o‘q va zambarakni sira ayamasligini, onalarning va go‘daklarning ko‘z yoshlaridan Chirchiqlar yasashga tayyorligini baqirib so‘zladi. Ammo, bunga javoban xalqning ovozi gurilladi: «Ur zolimni! Tort bu yoqqa, yanchamiz uni!» Uni ham o‘z ichiga sudrab, oyoq ostiga olish uchun erkak va ayollar shiddat bilan qo‘llarini cho‘zishdi. Politseymeystr sarosimalik bilan to‘pponchasini chiqardi. Uning odamlari ham shiddatli ravishda o‘q yomg‘irini yog‘dira ketdi. O‘lgan, yarador bo‘lganlarga qaramay, qo‘zg‘olonchilar katta suron bilan ilgari otilib, «tosh bo‘ron»ni kuchaytirdi. Ichkariga bosib kirishga hujum qildi. Bir xotin naq zinaga chiqqan paytda, o‘q uni yerga uchirdi Yo‘lchi hayqirib, hansirab kazak askarlariga sapchidi. Sersoqol, dov askar bilan olishib ikki musht bilan uni garanglatdi-da, chapdastlik bilan qilichini sug‘urib oldi. Bir onda u o‘z kuchining o‘lchovsiz darajada o‘sganini sezdi. Dushman qo‘lidan o‘lja olingan qilichni — quyoshda oq olov singari yongan qurolni havoga baland ko‘tardi. Ichkariga qochayotgan politseymeystrning boshini majaqlash uchun shaxdam yugurdi. Faqat deraza orqasidan uzilgan o‘q bilan u tomiri tortishgan, yoki garanglangan odam kabi, bir lahza qotib qoldi, so‘ng, qilichni maqkam ushlab, bukchayib, ohisatagina yerga yiqildi. Bir nafasdan so‘ng, ko‘zlarini sekin ochdi. Tiniq zangori samo, azamat quyosh uning ko‘zlariga kirdi. Qarshidagi daraxtga tirmashib, telefon simini qirquvchi qora choponli bir yigitni — do‘sti O‘rozni ko‘rdi... Butun vujudini zirqiratgan dahshatli og‘riqdan tishlarini mahkam qisdi. Ammo o‘lim bilan kurasharkan so‘ngi zarba uchun butun g‘azabini, kuchini, irodasini to‘pladi-da, bir qo‘lini yerga tirab, boshini yerdan uzdi: qaddini rostlar ekan, ko‘z oldi qorong‘ilashdi, yana sekingina yerga yiqildi... Ko‘krakdan oqqan qonga belanib yotsa ham, u fikran, ruhan jangda — kurashda edi: isyonchi, qahramon xalqning o‘z odamgarchiligini, o‘z haqiqatini tasdiq ettirish uchun zolimlarga ko‘krak kergan, musht ko‘targan minglarcha o‘z og‘a-inilarining, otalari, onalarining gulduros ovozi uning quloqlarida guvillaydi. Kimdir uni quchoqlab, peshanasini silab qichqirdi: — Yo‘lchiboy! Og‘ang o‘lsin! Voy qadrdonim, jigarim. Yo‘lchi ko‘zini bazo‘r ochib Qoratoyni ko‘rdi. Uning yosh qaynagan ko‘zlariga chuqur do‘stlik sevgisi bilan boqib, «yig‘lamang» degan kabi imo qildi. Qoratoy bilan O‘roz yigitni avaylab ko‘tarib, ushlanib qolmaslik uchun, jo‘rttaga xalq ichiga sho‘ng‘ishdi. Odamlarni kuch bilan, hayqiriq bilan surib, itarib, ko‘chaga chiqishdi. Ildamlik bilan «Balandmachit» tomonga yugurishdi. «Devonbegi» mahallasiga qayrilib, bu yerda bir tashlandiq hovliga kirishdi. Bir tomoni bosib qolgan kulbaga Yo‘lchini ohista yotqizishdi: «Inim, qalaysan, suv beraymi?» Qoratoyning savoliga hech qanday javob ishorasi bo‘lmadi, Yo‘lchi o‘lgan edi... Ikki do‘st Yo‘lchining yuzidan, ko‘zlaridan o‘pib, asta quchoqlab, uzoq, lekin tovushsiz, yurakni parchalovchi bir yig‘i bilan yig‘lashdi. Keyin Qoratoy o‘z belbog‘i bilan do‘stining engagini tang‘idi. O‘roz choponini yechib, yerga yoydi, so‘ng jasadni ko‘tarib chopon ustiga olishdi. Qonli ko‘ylakni Qoratoy ehtiyot bilan tilib, yarani ochdi. Yara ko‘krakda, yurakka yaqin, undan quyuq qon hali siljib turar edi... Ikki do‘st kulbaning eshigini zich berkitib, goh Yo‘lchining fazilatlaridan sekin-sekii so‘zlashib, goh o‘zni tuta olmay, achchiq-achchiq yig‘lab, kun qorayguncha o‘tarishdi. Xufton vaqtida O‘roz bir tanish aravakashning aravasiga bir necha bog‘ poxol ortib keltirdi. Qorong‘ida Yo‘lchini aravaga yotqizib, ustiga poxol tashlab, qo‘rqinch, tahlika ostida Saodat kampiriikiga jo‘nashdi. Yurtda katta qo‘zg‘olon, otish-tutish bo‘lganini eshitgan Unsin, akasidan xavflanib, kechga yaqin temirchining bir o‘g‘li bilan birga Taxtapulga kelgan edi. Boshqa ayollar singari qo‘zg‘olonga ancha dadil qatnashib, soat bir-ikkida uyga qaytgan kampir, qizga ko‘rgan voqealarini so‘zlab-so‘zlab bitirolmas edi. Yo‘lchining shu vaqtgacha qaytmaganiga ular tashvishlansalar ham, fojeadan xabarlari yo‘q va bunday baxtsizlikni esga ham olmagan edilar. Qoratoy yugurib kirib, shaq-shaq titragan holda: «Zinhor, bazinhor ovoz chiqarmaysanlar», deb yana eshikka yugurgach, Unsin ham, kampir ham harakatsiz, tilsiz qotib qolishdi. Faqat Yo‘lchini olib kirib, ko‘rpa ustiga yotqizishgach, ular dahshatli haqiqatni anglab, o‘zlarini yigit ustiga tashladilar. Qoratoy O‘rozni darrov Shokir otaga yubordi. O‘zi ayollar oldidan qimirlamay ularning tovushini o‘chirib turdi. Chiroq shu’lasida, naq tirikligida qanday bo‘lsa, shunday sokin, mag‘rur, go‘zal yotar edi Yo‘lchi. U go‘yo o‘lmagan: ko‘zlarini ochmoqchiday, lablari so‘zlashga tayyorday. Unsin uchun — bechora qiz uchun, bu qanday falokat, bu qanday mudhish, motam! Sochlarini yulib tashlash, yuzlarini qonatib timdalash uning boshiga ag‘darilgan og‘ir qayg‘uni zarracha yengillashtira biladimi? Ko‘z yoshi buloqday qaynagan bilan yurakning hasratini qurita biladimi! Unsin, sevikli va qayg‘uli yagona do‘sti, hayotda yagona umidi bo‘lgan akasini quchoqlab, qonli yarasiga yuzini, ko‘zini surib yota berdi. Na kampirning, na Qoratoyning yolvorishlari, yupatishlari kor qildi, na o‘limning sovuq, daf etilmas, mudhish zaruriyati ta’sir qildi. Unsinning o‘z umri Yo‘lchining bir daqiqalik umriga nisbatan «hech» edi. O‘roz Shokir otani boshlab kelgach, Qoratoy cholni uyda qoldirib, O‘roz bilan birga mozorga, go‘rkovga jo‘nadi. Agar go‘rkov hozir qazishni istamasa, qabrni o‘zlari qazish uchun ehtiyotdan bir ketmon ham olishdi. Shokir ota Yo‘lchining boshiga cho‘kka tushib, o‘zining og‘ir dardli, chuqur yarali qalbi bilan uzoq yig‘ladi. So‘ng, Unsinni chetga tortib, boshini silab, butun otalik samimiyati bilan taskin berishga tirishdi. — Qizim, jonim qizim,— yig‘i aralash gapirdi chol,— san ko‘p o‘rtanma. Man so‘zlay, san aqlli qizsan, hammasini tushunasan. Yo‘lchining o‘limi ancha-muncha o‘lim emas. Bu juda katta o‘lim. Akang, Yo‘lchi o‘g‘lim, nima uchun, kim uchun qon to‘kdi? O‘zi uchun emas, xalq uchun, yurt uchun, jamiki alamzadalar, alamdiydalar uchun qon to‘kdi. Bu qon eng qutlug‘, eng muborak, eng sof qon... Bunga gumonim yo‘q. Qizim, akang mard yigit edi, nomusli yigit edi. Nomus bilan, mardlik bilan o‘ldi. U zulm ildiziga bolta urdi. Inshoollo, zulm daraxti quriydi. Yo‘lchining qoni behuda ketmaydi, sira behuda ketmaydi. Bu hikmatli qon, qutlug‘ qon. Unda sir ko‘p. Keyin tushunasan, qizim. Man o‘lib ketsam, bir vaqt o‘zing: «Ha, Shokir otam shunday degan edi», deb yodlarsan. Yo‘lchi o‘g‘limning qoni qutlug‘, uni yuzga, ko‘zga surish kerak...— chuqur xo‘rsinib davom etdi chol, — kuyma, qizim. Mana, man otang, ana kampir onang, qishloqda akang bor, yana Qoratoydek mard og‘ang bor... Hammamiz sanga mehribonmiz. Durust, Yo‘lchiboy er o‘g‘li — er edi, u boshqa olamdan edi. Lekin o‘limi ham ulug‘ bo‘ldi. Buni yaxshi tushun, qizim!» Unsin bir vaqtlar Gulnor bergan uzukni akasiga hali topshirmagan edi. Uni cho‘ntagidan chiqarib, o‘pa-o‘pa Yo‘lchining jimjilog‘iga taqdi. Uzuk barmoqning yarmiga ilindi. Qiz bardosh qila olmadi, o‘zini yerga otdi. Qoq yarim kechada Yo‘lchini tobutga solib, hovlida uch kishi — Shokir ota, Qoratoy, O‘roz — janoza o‘qishdi. Boshqa odam yo‘qligidan va kechasi mahalladan yigitlarni chaqirish ancha xavfli bo‘lganidan, Qoratoy bilan O‘roz o‘z kuchlariga ishonib, tobutni ko‘tardilar. Saodat kampirni zo‘r bilan uyda qoldirishdi. Tobut orqasidan Shokir ota va Unsin ketdi... Og‘ir qorong‘ilik, chuqur va ezuvchi jimjitlikda ikki do‘st uchinchi do‘stini qabrga qo‘ydi, so‘ng zolimlardan albatta qasos olish uchun ond ichib, tuproqni qucha-qucha yig‘lashdi. Keyin chol va Unsin bilan xayrlashib, vaqtincha yashirinish uchun, qayoqqadir jo‘nab ketishdi. Unsin qabr tuprog‘iga goh boshini, goh ko‘ksini qo‘yib, o‘lchovsiz, nihoyasiz qayg‘u bilan uzoq yig‘ladi. Yulduzlar.

Oldingi Keyingi

Manba:

Nomi	Qutlug‘ qon
Muallif(lar)i	Oybek 1905
Yaratilgan vaqti	01.06.1937
Nashr yili	2022
Nashr parametri	2022
Nashriyoti	2022
Qo‘llanish sohasi	adabiyotshunoslik
Adabiy turi	Dramatik
Janri	roman
Voqea vaqti va joyi	1974
Matn tipi	tarixiy
Uslubi	Badiiy
Auditoriya yoshi	Umumiy
Auditoriyaning salohiyat darajasi	adabiyotshunoslik
Ichki korpus turi	Davriy nashrlar korpusi
So‘z(shakl) miqdori	0
Teglovchi	Kamoliddin