Murakkab sintaktik butunlik – sodda gaplarning bir-biriga grammatik jihatdan bog‘lanmasdan, nisbatan mustaqil, lekin bir mavzu atrofida birlashishidan hosil bo‘lgan sintaktik birlik: Men ko‘chada do‘stimni uchratib qoldim. Biz u bilan birga dars tayyorlashga kelishib oldik. Do‘stim ham matematika va ona tilidan sal qiynaladi. Birabzas (xat boshi) tarkibidagi mustaqil gaplar murakkab sintaktik butunlikni tashkil etadi.

Bo‘g‘izda paydo bo‘lib, biror qarshilikka uchramaydigan, sof ovozdan iborat, cho‘zilish xususiyatiga ega, urg‘u qabul qiladigan tovush unli tovush deyiladi: i, e, a, u, o‘, o.

Unli akustik (eshitilish) tomonidan ovozning ustunligi, fiziologik (paydo bo‘lish) tomondan og‘izning ochilish darajasi bilan xarakterlanadi. Unli talaffuzida asosiy vazifani tovush paychasi, til va lab bajaradi (ya’ni talaffuzda og‘iz, til va lab turli holatga o‘tadi).

U nlitovush tasnifi. Unli tovush ikki tomonlama tasnif qilinadi:

I. Tilning vertikal (tik) harakatiga ko‘ra 3 ga ajraladi: 1) yuqori tor unli: i, u. 2) o‘rta keng unli: e, o‘.3) quyi keng unli: a, o.Bunda yuqori, o‘rta, quyi so‘zi tilning og‘iz bo‘shlig‘ining pastida, o‘rtasida va yuqorisida turishni ko‘rsatsa, tor va keng so‘zi til bilan tanglay oralig‘ining tor-kengligiga ishora qiladi.

II. Labning ishtirokiga ko‘ra unli ikkiga bo‘linadi:1)lablanmagan unli: i, e, a. 2)lablangan unli: u, o‘, o. Lablangan unlini talaffuz qilganda lab cho‘chchayadi, lablanmagan unlida esa bunday hol kuzatilmaydi.Ba’zan unlini tilning gorizontal (yotiq) harakatiga ko‘ra ikki guruhga ajratishadi: 1) til oldi: i, e, a.2) til orqa: u, o‘, o.Bu unlining doimiy belgisi va tasnifi emas. Chunki bir unli til orqa undoshi bilan kelsa, til orqa, til oldi undoshi bilan kelsa, til oldi unlisiga aylanadi. Mas.,qachonso‘zidagiatil orqa,manaso‘zidagi unli til oldi unlisi.Yoki paydo, tamannoso‘zidagiotil oldi, qon, xotiraso‘zidaesa til orqa.

            Unli tovush talaffuzi. Unli tovush talaffuzi – adabiy tilda unli tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish qoidalari, orfoepik me’yorlari.I unlisi: 1) bir bo‘g‘inli so‘zda qisqa va ingichka talaffuz qilinadi: til, tish, bil, sir kabi; 2) q, g‘, x undoshlari bilan yondosh qo‘llanganda yo‘g‘on talaffuz etiladi: qish, g‘isht, xil kabi; 3) y, ng undoshlaridan oldin ingichka va bir oz cho‘ziq talaffuz etiladi: chiy, kiy, ming kabi; 4) l, r undoshlaridan oldin kelgan i unlisi bilinar-bilinmas talaffuz qilinadi bilan, biroq, sira, tilak, gilam, gilos kabi. U unlisi:1) k, g, y undoshlaridan keyin ingichka kul, atirgul, yuk, kabi; q, g‘, x undoshlaridan so‘ng esa yo‘g‘on talaffuz qilinadi: qul, norg‘ul, xulq kabi; 3) -uvchi, -uv affikslari tarkibida cho‘ziqroq aytiladi: yozuvchi, o‘quvchi, to‘quvchi, oluv, qo‘shuv kabi. O‘ unlisi:1) bir bo‘g‘inli so‘zda, shuningdek ko‘p bo‘g‘inli so‘zning urg‘usiz bo‘g‘inida qisqa talaffuz etiladi: bo‘r, to‘r, ro‘mol, so‘roq kabi; 2) takroriy shaklning birinchi komponentida (urg‘uli bo‘g‘inda) cho‘ziq talaffuz qilinadi: ko‘p-ko‘p, zo‘r-zo‘r, mo‘l-mo‘l kabi; 3) sayoz til orqa k, g, til o‘rta y va bo‘g‘iz undoshi (h) dan so‘ng torroq unli tarzida: ko‘l, go‘r, ho‘l, yo‘l kabi; chuqur til orqa q, g‘, x undoshlaridan so‘ng kengroq unli tarzda talaffuz etiladi: qo‘l, g‘o‘r, xo‘r, qo‘r kabi. Eunlisi:so‘z va bo‘g‘in boshida kengroq (erkin, ekin, eslamoq kabi), bo‘g‘in ichida bir oz torroq (kecha, beda, tekin, sekin kabi) talaffuz qilinadi. E unlisi feruz, dehqon, telefon, adres so‘zlarida i tovushiga yaqin aytiladi. A unlisi: sayoz til orqa k, g undoshlari bilan yonma-yon kelganda yumshoq va ingichka unli tarzida (kam, gap kabi) talaffuz qilinadi.