«O‘zbek tilining o‘quv toponimik lug‘ati» joy nomlari bo‘yicha tuzilgan va o‘qish-o‘rganish jarayoni uchun ko‘proq foydali lug‘at sanaladi. O‘quv toponimik lug‘at respublika, viloyat, shahar, tuman, vodiy yo voha, qishloq yo bir necha qishloqlar guruhi bo‘yicha tuzilishi mumkin. Respublika yoki voha, bir necha viloyatlar toponimlarining izohli lug‘atini tuzish muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Bu lug‘at namunasi T.Nafasov va V.Nafasovalar tomonidan tuzilib, 2007- yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida chop etilgan, 1500 dan ortiq so‘zni o‘z ichiga oladi.

O‘quv toponimik lug‘ati uchun, eng avvalo, joy nomlari so‘zligi tuzilgan. Eng muhim oykonim, gidronim, oronim tanlangan. Har bir toponimning hozirgi davrda qanday jo‘g‘rofiy obyektning nomi ekanligi aniqlangan. Nomning sarhadlari belgilangan. Yangiqishloq, Yangiobod, Jartepa, Kattaqishloq, O‘rtaqo‘rg‘on, Uchtepa, Oqtepa, Qoratepa kabi nomlar har bir viloyatda, tumanda bo‘lishi tabiiy. Lug‘atda bu tur va ko‘p uchraydigan nomlarning tarqalish hududi (viloyat, tuman)ni ko‘rsatish shart qilib qo‘yilmagan, lekin qanday obyektning nomi ekanligini zikrlash lozim topilgan: Qiziltepa qishloq; Amudaryo daryo, tuman; Oyqor tog‘.

O‘quv toponimik lug‘ati ilmiy, amaliy, ma’naviy, tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan narsa nomining izohini jamlagan. Til umumxalq leksikasining izohli, ma’nodoshlik, shakldoshlik, zidma’nolilik, birikuvchanlik va boshqa tur lug‘atlarda so‘zning hozirgi davrdagi ma’nolari, nutqda qo‘llanilishi bilan bog‘liq lisoniy-nutqiy holatlar, ma’noviy xususiyatlar bayon qilinadi. Toponimik izohda esa nima uchun shu obyekt shu nom bilan atalgan degan savolga javob berilishi lozim. Bu savolga yaqinda yo yaqin o‘tmishda yuzaga kelgan toponimlar misolida aniqroq, ma’qulroq, tushunarliroq, ishonchliroq javob berish, topish mumkin: Yangiqishloq, Yangiobod, Yangiariq, Yangibozor nomlaridagi yangi so‘zining ma’nosi yangi ko‘ylak, yangi ro‘mol kabi birikmalar tarkibidagi yangi so‘zi ma’nosi bilan teng emas. Yangiqishloq, Yangiobod, Yangiariq nomlari XX asrning 50–60-yillarida yuzaga kelgan. Yangibozor nomi o‘tgan asrning oxirida yaraldi. Bu nomlarda yangi so‘zining ma’nosi yo‘qolgan, undan keyin yaralgan qishloq, ariq, bozorlar boshqa nomlar bilan atalganligi ma’lum. Yoki Navkat, Novqat, Denov, Shahrinav, Yangikent nomlari bundan bir necha yuz yillar oldin paydo bo‘lgan. Bu nomlarda yangi, nav (tojikcha, yangi) so‘zlarining ma’nosi nisbiy, yaralgan vaqtda “yangi” ma’nosida bo‘lgan, hozir bu ma’no yo‘qolgan, lekin nom tarkibida bu so‘zlar qotib qolgan.

«O‘zbek tilining toponimik lug‘ati» – joy nomlari va ularning kelib chiqish tarixini tavsiflovchi lug‘at turi. O‘zbek tilida lug‘atning yorqin namunasi sifatida dastlab T.Nafasovning „Janubiy O‘zbekiston toponimlarining izohli lug‘ati“ 1988-yil nashr etilgan.

Lug‘at Janubiy O‘zbekiston aholi joylari (shahar, qishloq, mahalla, guzar, ko‘cha), suvliklari (daryo, suv ombori, jilg‘a, ko‘l, ariq, hovuz), yer yuzalari (tog‘, cho‘qqi, tepa, qir, dara, soy, dasht, turli balandlik va joy) nomlari kabi 5 mingdan oqtiq toponimlarni o‘z ichiga olgan. O‘z va o‘zga tillardan kirgan toponimlarning ma’no va morfologik tuzilishini aniqlashda ular turli joylardagi turkiy va boshqa tillardagi toponimlar bilan taqqoslangan.

Luga’t filologiya, tarix, geografiya fakulteti talabalari va o‘qituvchilariga, umuman, O‘zbekiston tarixi bilan qiziquvchilarga mo‘ljallangan.

Toponimlar (joy nomlari) ma’lum hududda mavjud bo‘lgan joylarga xalq tomonidan maxsus qo‘yilgan atoqli otlar. Odamlar nazariga tushgan, hayoti uchun zarur bo‘lgan joylarni maxsus so‘zlar bilan nomlagan. Joy nomining turlari:

1. Shahar, shaharcha, tuman, qishloq, ovul, qo‘rg‘on nomlari – Toshkent, Samarqand, Buxoro, Qarshi, Marg‘ilon, Nuriston, Asaka: Oqqishloq, Beliboyli, Yangiqo‘rg‘on, Oqqo‘rg‘on, Toshqo‘rg‘on.
2. Suv havzalarining nomlari – Zarafshon, Norin, Amudaryo, Sirdaryo: Toshariq, Yangiariq, Uzunquduq, Xo‘jaquduq, Toshquduq.
3. Yer yuza shakllarining nomlari – Oqtog‘, Olatog‘, Qoratog‘, Chimqor, G‘ubdin, Bobotog‘, Uchtepa, Qoratepa, Oqtepa, Ko‘kdala, Oqdala, Uzunqir, Uzunqiya, Qoraqiya.

Joy nomlarida xalq hayoti, ishlab chiqarish tarzi, etnik tarkibi, tabiiy muhiti, ma’naviy olami to‘la aks etadi.

Mang‘it, Nukus, Baliqchi, Mirishkor shahar, qishloq nomlari urug‘ nomlaridan yaratilgan.

Oqdaryo, Oqsuv – muz va qor suvlaridan hosil bo‘lgan daryo. Qorasuv, Qoradaryo, Qorabuloq – yer osmon, buloq, ariq suvlaridan yuzaga kelgan daryo. Charmgar, Tirgarom, O‘qchi, Kamongaron, So‘zangaron, Zargarlik – xalqning kabi hunari bilan bog‘liq nomlar. Qayrog‘och, To‘pli, Qizil olma, Mudin - o‘simlik, daraxt nomlari yuzaga kelgan qishloq nomlari.

Qadimgi turkiy til so‘zlaridan yaralgan joy nomlari ko‘p.

Qozoq, Qozoqli, Beshqozoq, nomlarida qadimgi turkiy qazan, qazug‘, qazak, qazuq, (qazilgan, anhor) so‘zi bor. Beshterak, Boyterak, Beshdarak nomlari asosidagi so‘z qadimgi turkiy teringak (buloq, yer osti suvi: band, to‘g‘on) suvi.

Navkat, Navqat, Kat, Metan, Pormetan, Novmetan, Shamaton (Shov+metan) nomlari tarkibida “qo‘rg‘on” ma’nosidagi qadimgi so‘g‘d tiliga mansub kat, metan, romitan so‘zlari mavjud.

Toponimika - onomastikaning joy nomlarini o‘rganadigan bo‘limi. Yunoncha topos-joy, yer, onuma -nom, ism. Ma’lum bir hudud (respublika, voha, viloyat…) joy nomlarining yaratilish va paydo bo‘lishini, nima sababdan joy shu so‘z bilan atalish sababini o‘rganadi. Nom asosidagi so‘z va qo‘shimchalarning ma’nosi, tovush va ma’no o‘zgarishi haqida bahs yuritiladi. Toponimikaning bo‘limlari: oykonimika - aholi yashash maskanlari (shahar, tuman, qishloq, mahalla, guzar)ning nomlarini o‘rganadi; gidronimika – suv havzalari (daryo, ko‘l, hovuz, ariq, quduq, buloq)ning nomlarini o‘rganadi; oronimika – yer yuzasining tuzilish shakllari (tog‘, qir, tepa, dala, dasht, g‘or) ning nomlarini o‘rganadi.

Toponimik lug‘at. Toponimik lug‘at joy nomlari (viloyat, shahar, shaharcha, tuman, qishloq, ovul, mahalla; daryo, ko‘l, ariq, buloq, quduq; tog‘, qir, choqqi, tepa, dala, dasht)ning lisoniy xususiyatlarini yoritish maqsadida tuziladi. Toponimik izohli, imlo, geografik, tarixiy, o‘zlashma nomlar lug‘atlari tuzilishi mumkin. Ma’rifiy, ilmiy, amaliy jihatdan eng ahamiyatlisi – izohli lug‘at. Barcha tur toponimik lug‘atda har bir joy nomiga alohida lug‘at maqolasi yoziladi. Joy nomining rasmiy, ilmiy nomi yozilib, so‘ngra nomning manzili (viloyat, shahar, tuman) ko‘rsatilib, qanday joy (obyekt)ning nomi ekanligi ko‘rsatiladi: Qarshi – Qashqadaryo viloyatining markazi, shahar (1929), tuman (1926), mahalla (2000), ko‘cha(2002). So‘ngra nomga qisqacha lisoniy izoh beriladi, nima uchun obyektning shu nom bilan atalish omili bayon qilinadi, nom uchun asos bo‘lgan so‘z va qo‘shimchaning nom yaralgan davrdagi ma’nosi ta’kidlandi: Qadimgi turkiy tilda qarshi – shoh qasri, ark. Mo‘g‘ul hukmdori Kebekxon (1318-1326) shoh qasri yonida qurdirgan shahar. T.Nafasov, V.Nafasovaning “O‘zbek tili toponimlarining o‘quv izohli lug‘ati” (Toshkent. Yangi asr avlodi, 2007) lug‘ati ana shu tamoyilda tuzilgan o‘quv toponimik izohli lug‘at. Toponimik imlo lug‘at H.Hasanov tomonidan tuzilgan (Teografik nomlar imlosi: Toshkent, O‘qituvchi, 1962). O‘zbekiston hududida hozir amalda bo‘lmagan, iste’moldan chiqqan, o‘tmishda Respublikamiz hududida qo‘llangan joy nomlari haqidagi tarixiy, geografik ma’lumotlar H.Hasanov tomonidan tuzilgan lug‘atlar va yozilgan kitoblarda bayon qilingan.