Qrim-tatar tiliturkiy tillarning qipchoq guruhiga mansub. Asosan, O‘zbekiston va Ukrainaning bir qator hududlarida, qisman Rossiya, Mongoliya, Tojikiston, Gruziya, Ozarbayjon, Ruminiya, Turkiya va boshqa mamlakatlarda tarqalgan. So‘zlashuvchilarning umumiy soni 800 ming kishiga yaqin (o‘tgan asrning 90-yil).

Qrim-tatar tilitarixan tipologik jihatdan bir tekis rivojlanmagan. Unda 3 ta: shimoliy, o‘rta va janubiy lahjalar ajratilib, birinchisi no‘g‘ay tiliga, uchinchisi o‘g‘iz tiliga yaqin turadi. Lahjalar leksik tarkibi va fonetik xususiyati jihatidan o‘zaro farqlanadi.

Fonetik xususiyati: lab va tanglay ohangdoshligining 2- bo‘g‘inga ta’siri, 2- darajali cho‘ziq unlilarning mavjudligi, ba’zan undoshlar assimilyatsiyasi kuzatiladi.

Morfologik xususiyati: kishilik olmoshlarining qaratqich kelishigidagi 1-shaxs birlik va ko‘plik shakllari menim, bizim tarzida qo‘llanishi bilan boshqa turkiy tillardan farqlanadi.

Leksik xususiyati: qrim-tatar tilileksikasida shu tilning o‘zigagina xos bo‘lgan «balaban» (katta), «qo‘ranta» (oila) kabi so‘lar bilan bir qatorda arab, fors, grek, italyan tillaridan o‘zlashgan so‘zlar uchraydi.

XX asrgacha bo‘lgan adabiy qrim-tatar tiliOltin O‘rda turkiy adabiy tilidan kelib chiqqan va unda Qrim xonlarining ko‘plab farmon va yorliqlari saqlanib qolgan. Eng qadimgi yozma yodgorligi XIII asrga mansub. XIX asrdan adabiy til bir necha marta isloh qilingan va so‘zlashuv tiliga yaqinlashtirilgan. Hozirgi adabiy til o‘tgan asrning boshidao‘rta lahja asosida shakllangan.

Tatartili – turkiy tillarning biri. Rossiya Federatsiyasining Tatariston Respublikasida, Boshqirdiston, Chuvashiston, Mariy El, Udmurtiya, Moldaviya Respublikasi va ko‘plab viloyatning ayrim tumanlarida, shuningdek, Markaziy Osiyoda va Ozarbayjon Respublikasida tarqalgan. So‘zlashuvchilarning umumiy soni 7 million kishiga yaqin (XX asr oxiri). Sezilarli fonetik va morfologik tafovutga ega uch lahjasi bor: o‘rta, g‘arbiy ( yoki mishar), sharqiy (yoki sibir tatarlari lahjasi).

Tatartilifonetikasi 10 unli fonemaning mavjudligi, lab-tish v fonemasining, ch qorishiq undoshlarining yo‘qligi, ba’zi unlilar o‘rnining umumturkiy holatdan farqlanishi bilan ajralib turadi. Morfologiyasida analitik zamon shakllari, yetakchi fe’lning ko‘makchi fel bilan qo‘shilib harakatning davomiyligi, jadalligi, tugallangan-tugallanmaganligi kabi ma’nolarni ifodalashi keng tarqalgan. Leksikasida arabcha, forscha, ruscha va rus tili orqali o‘zlashgan baynalminal so‘zlar ko‘p. Eski adabiy tatartiliyozma yodgorliklari XII asrga mansub. XIX asr o‘rtalaridan adabiy til xalq tili bilan yaqinlasha boshlaydi. Hozirgi adabiy tatartilimorfologik jihatdan fonetik va leksik jihatdan o‘rta lahjaga, morfologik jihatdan g‘arbiy lahjaga yaqin. Yozuvi 1927- yilda arab grafikasi, 1927–39- yilgacha lotin grafikasi, 1939- yidan boshlab rus grafikasi asosida shakllangan.

“O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi”dan