Asos va qo‘shimcha imlosi – 1995- yil 24- avgustda qabul qilingan “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari”ning 33–37- paragraflarini o‘z ichiga oluvchi imlo qoidasi to‘plami.

Lotin alifbosiga asoslangan o‘zbek alifbosida asos va qo‘shimcha imlosida quyidagilar ahamiyatli. 1. Qo‘shimcha qo‘shilishi bilan so‘z oxiridagi unli o‘zgaradi: 1) a unlisi bilan tugagan fe’lga -v, -q, -qi qo‘shimchasi qo‘shilganda a unlisi o aytiladi va shunday yoziladi: sayla – saylov, sina – sinov, aya – ayovsiz; so‘ra – so‘roq, bo‘ya – bo‘yoq; o‘yna – o‘ynoqi, sayra – sayroqi kabi; 2) i unlisi bilan tugagan ko‘pchilik fe’lga -v, -q qo‘shimchasi qo‘shilganda bu unli u aytiladi va shunday yoziladi: o‘qi – o‘quvchi, qazi – qazuvchi, sovi – sovuq kabi. Lekin i unlisi bilan tugagan ayrim fe’lga -q qo‘shimchasi qo‘shilganda bu unli i aytiladi va shunday yoziladi: og‘ri – og‘riq, qavi – qaviq kabi. ( Biroq: 1) undosh bilan tugagan barcha fe’llarga -uv qo‘shiladi: ol – oluv, yoz – yozuv kabi; 2) undosh bilan tugab, tarkibida u unlisi bor fe’lga -uq qo‘shiladi: uz – uzuq, yut – yutuq kabi. Lekin uyushiq, burushiq, uchuriq (shuningdek, bulduriq) kabi so‘zning uchinchi bo‘g‘inida i aytiladi va shunday yoziladi.) 3) k, q undoshi bilan tugagan ko‘p bo‘g‘inli so‘zga, shuningdek, bek, yo‘q kabi ayrim bir bo‘g‘inli so‘zga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda kundoshi g undoshiga, q undoshi g‘ undoshiga aylanadi va shunday yoziladi: tilak – tilaging, yurak – yuragim, kubok – kubogi, bek – begi; tayoq – tayog‘i, qoshiq – qoshig‘i, yaxshiroq – yaxshirog‘i, yo‘q – yo‘g‘i kabi. Lekin ko‘p bo‘g‘inli o‘zlashma so‘zga, bir bo‘g‘inli ko‘pchilik so‘zga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda k, q tovushi aslicha aytiladi va yoziladi: ishtirok – ishtiroki, ocherk – ocherki, erk – erki, huquq – huquqim, ravnaq – ravnaqi, yuq – yuqi kabi. 4) quyidagi qo‘shimcha qo‘shilishi bilan so‘zning tarkibida tovush tushadi yoki ortadi: a) o‘rin, qorin, burun, o‘g‘il, bo‘yin, ko‘ngil kabi ba’zi so‘zga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda, qayir, ayir kabi fe’lga nisbat shaklini yasovchi -il qo‘shimchasi qo‘shilganda, ikki, olti, yetti so‘zlariga -ov, -ala qo‘shimchasi qo‘shilganda ikkinchi bo‘g‘indagi unli aytilmaydi va yozilmaydi: o‘rin – o‘rnim, qorin – qorni, burun – burning, o‘g‘il – o‘g‘ling, ko‘ngil – ko‘ngli, yarim – yarmi; qayir – qayril, ulug‘ – ulg‘ay, sariq – sarg‘ay, ikki – ikkov, ikki – ikkala, yetti – yettov kabi; b) u, bu, shu, o‘sha olmoshiga -da, -dan, -day, -dagi, -da, -gacha, -cha qo‘shimchasi qo‘shilganda n tovushi qo‘shib aytiladi va shunday yoziladi: unda, bunday, shunda, o‘shancha kabi; bu olmoshlarga egalik qo‘shimchalari quyidagicha qo‘shiladi: buningiz, o‘shanisi kabi; b) o, o‘, u, e unlisi bilan tugaydigan so‘zga egalik qo‘shimchasi quyidagicha qo‘shiladi: 1) ko‘pchilik so‘zga egalik qo‘shimchasi -m, -ng, -si; -miz, -ngiz, -si(yoki-lari) shaklida tovush orttirmay qo‘shiladi: bobom, bobong, bobosi; bobomiz, bobongiz, bobosi (yoki bobolari); orzum, orzung, orzusi; orzumiz, orzungiz, orzusikabi; 2) parvo, obro‘, mavqe, mavzu, avzo so‘zlariga I, II shaxs egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda bir y tovushi qo‘shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoying; parvoyimiz, parvoyingiz; obro‘yim, obro‘ying; obro‘yimiz, obro‘yingiz kabi; 3) II shaxs egalik qo‘shimchasi parvo, avzo, obro‘, mavqe so‘ziga -yi shaklida, xudo, mavzu so‘ziga esa -si shaklida qo‘shiladi: avzoyi, mavzusi kabi (dohiy kabi y undoshi bilan tugagan so‘zga ham III shaxsda -si qo‘shiladi: dohiysi kabi); d) men, sen olmoshiga -ni, -ning, -niki qo‘shimchasi qo‘shilganda qo‘shimchadagi n tovushi aytilmaydi va yozilmaydi: meni, mening, meniki; seni, sening, seniki kabi; 5) quyidagi qo‘shimchaning birinchi tovushi ikki xil aytilsa ham, bir xil yoziladi: a) -bon, -boz qo‘shimchasi ba’zan -von, -voz aytilsa ham, hamma vaqt-bon, -boz yoziladi: darvozabon, masxaraboz kabi. Lekin -vachcha qo‘shimchasi hamma vaqt shunday aytiladi va yoziladi: amakivachcha, xolavachcha kabi; b) o‘rin va chiqish kelishigi qo‘shimchasining, o‘tgan zamon yasovchisi va III shaxs ko‘rsatkichi -di qo‘shimchasining boshidagi undosh ba’zan t aytilsa ham, hamma vaqt d yoziladi: ishda, misdan, ketdi, kelmabdi kabi; 6) quyidagi qo‘shimchaning bosh tovushi ikki yoki uch xil aytiladi va shunday yoziladi: a) taqlid so‘zdan fe’l yasovchi -illa (chirilla, taqilla) qo‘shimchasi so‘z tarkibida v yoki u tovushi bo‘lganda -ulla aytiladi va shunday yoziladi: shovulla, lovulla, gurulla kabi; b) nisbat shaklini yasovchi -dir qo‘shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir bo‘g‘inli so‘zga (kel so‘zidan boshqa), shuningdek, z undoshi bilan tugagan orttirma nisbat yasovchisidan keyin qo‘shiladi: quvdir, egdir, kuldir, yondir; o‘tkazdir, tomizdir kabi. Qolgan barcha holda bu qo‘shimcha -tir aytiladi va shunday yoziladi: tiktir, kestir, uyaltir, chaqirtir kabi; d) jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga, chegara bildiruvchi -gacha, ravishdosh shaklini yasovchi -gach, -guncha, -gani, -gudek, sifatdosh shaklini yasovchi -gan, buyruq maylining II shaxs ko‘rsatkichi -gin, shuningdek, -gina qo‘shimchasi uch xil aytiladi va shunday yoziladi; e) k undoshi bilan tugagan so‘zga qo‘shilganda bu qo‘shimchaning bosh tovushi k aytiladi va shunday yoziladi: tokka, yo‘lakkacha, ko‘nikkach, zerikkuncha, to‘kkani, kechikkudek, bukkan, ekkin, kichikkina kabi; f) q undoshi bilan tugagan so‘zga qo‘shilganda bu qo‘shimchaning bosh tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqacha, yoqqach, chiqquncha, chiniqqani, qo‘rqqudek, achchiqqina kabi; j) qolgan barcha holda, so‘z qanday tovush bilan tugashidan va bu qo‘shimchaning bosh tovushi k yoki q aytilishidan qat’iy nazar, g yoziladi: bargga, pedagogga, bug‘ga, sog‘ga, og‘gan, sig‘guncha kabi.

Asos va qo‘shimcha talaffuzi – adabiy tilning og‘zaki shakliga xos orfoepik qoida. 1. q, k bilan tugaydigan otlarning egalik affikslari bilan turlangan shakllari quyidagicha talaffuz etiladi: a) ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda qishloq>qishlog‘imiz, qishlog‘ingiz, qishlog‘i; telpak>telpagim, telpaging, telpagi kabi. Bir bo‘g‘inli so‘zlarda bunday o‘zgarish bo‘lmaydi: o‘q>o‘qi, tok>toki kabi (yoq, yo‘q so‘zlari bundan mustasno). 2. Q, k, g, bilan tugagan otlarning jo‘nalish kelishigidagi shakllari quyidagicha talaffuz qilinadi: qishloq + ga > qishloqqa, chelak + ga > chelakka, tog‘ + ga > toqqa, pedagog + ga > pedagokka kabi. Boshqa barcha holatlarda: a) jarangsiz undoshlardan so‘ng -ka, jarangli undoshdan va unlidan so‘ng -ga talaffuz etiladi: otka, oshka, qopka, uyga, ovga, tolga, tomga, bolaga, akaga kabi. 3. Fe’llarda: a) ong + la > angla, son + a > sana, yosh + a > yasha kabi; b) ek + gan > ekkan, ket + gan > ketkan, oq + gan > oqqan, tush + gan > tushkan kabi. 4. Olmoshlarda: u + n + da > unda, bu + n + da > bunda, shu + n + da > shunda (bir «n» orttiriladi), men + ning > mening, sen + ning > sening (bir «n» tushirib qoldiriladi).5. Bir so‘zidan dona son yasalganda, o‘zakdagi «r» undoshi «t»ga o‘tadi: bir + ta > bitta kabi.

Qo‘shimcha, ya’ni morfema (morfema –yun. morphe – shakl) o‘ziga xos shakl va ma’noga ega bo‘lgan, boshqa ma’noli qismga bo‘linmaydigan, so‘z yasash, so‘zning biror grammatik shaklini hosil qilish uchun asos bo‘ladigan lisoniy birlik. Masalan: ish-chi, ish-ga, ish-lar.

Qo‘shimcha vazifasiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: so‘z yasovchi morfema, shakl yasovchi morfema. So‘z yasovchi qo‘shimcha yangi leksema hosil qilishda ishtirok etadi va tilning lug‘at qatlamini boyitadi. Shakl yasovchi qo‘shimcha so‘zning biror grammatik shaklini yasash uchun xizmat qiladi: kitob-lar ko‘plik shakli, bola-ni kelishik shakli va boshqalar.

  Ayrim manbada so‘z o‘zagi ham morfema sifatida qaraladi.

          Qo‘shimchalarning vazifasiga ko‘ra turlari. Qo‘shimcha vazifasiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi:

1)so‘z yasovchi qo‘shimcha;

2)shakl yasovchi qo‘shimcha.

So‘z yasovchi qo‘shimcha asosdagi atash ma’nosini yangilaydi: ish-chi, ish-chan, ish-la. Yasovchi qo‘shimcha faqat to‘rtta so‘z turkumi (fe’l, ot, sifat, ravish)da mavjud. Boshqa turkumlarning yasalishi munozarali.

Qo‘shimcha qo‘shishusuli bilan so‘z yasash 12 ta so‘z turkumining 4 tasiga xos. Ular: 1. Ot. 2. Sifat. 3. Fe’l. 4. Ravish.Bu to‘rtta so‘z turkumida so‘z yasovchi qo‘shimcha mavjud. Son, olmosh, taqlid, undov va modal so‘z yasalmasada, xuddi shu usul bilan ot, sifat, fe’l va ravish yasashda ishtirok etadi.Qo‘shimcha qo‘shilayotgan so‘z asos, hosil bo‘lgan so‘z yasalma deyiladi.Yasama so‘z tarkibida so‘z yasovchi qo‘shimcha birdan ortiq bo‘lishi ham mumkin. So‘zning yasamaligini belgilashda eng so‘nggi yasalish hisobga olinadi. Mas., terimchilik, suvoqchilik, bichiqchilik, to‘qimachilikso‘zi ter, suva, bich, to‘qife’lidan, terim, suvoq, bichiq, to‘qimaotidan ham emas, balki terimchi, suvoqchi, bichiqchi, to‘qimachiso‘zidan yasalgan.

So‘zda so‘z yasovchi qo‘shimcha birdan ortiq bo‘lishi mumkin: dardmandlik, darmonsizlanmoq, tilshunoslik, tarjimashunoslik, oshpazlik, tekislagich, badavlatlik, bema’nigarchilik, bosqinchi, vafodorlik, notinchlik, beo‘xsha(o)vlik. Qo‘shimcha qo‘shib so‘z yasashga faqat so‘z yasovchi qo‘shimcha emas, qo‘shimchasimon (ya’ni qo‘shimchalashgan so‘z, affiksoid) ham ishtirok etadi: -aro: xalqaro, davlatlararo; -baxsh: orombaxsh, hayotbaxsh, shifobaxsh; -noma: taklifnoma, tavsifnoma, yilnoma; -xona: darsxona, kutubxona, mehmonxona; xush: xushmanzara, xushfe’l, xushbichim.

Bir o‘zakdan yasalgan so‘zlar o‘zakdosh deyiladi. Mas.,gulla, gulchi, guldon, guldorkabi.Turli grammatik qo‘shimcha olgan bir so‘z ko‘rinishlari o‘zakdosh sanalmaydi: kitob, kitobning, kitobni, kitobdan, kitobdakabi.

So‘z yasovchi qo‘shimcha unumli va unumsiz bo‘ladi. Unumli yasovchi – bugungi kunda ham so‘z yasayotgan qo‘shimcha: -chi, -dosh, -kor kabi.

Unumsiz qo‘shimcha til tarixida so‘z yasagan va bugungi kunda hosila bermaydi: - -archilik(ocharchilik), -i (tinchi), -gi (kuzgi)kabi.

Shakl yasovchi qo‘shimcha so‘zning biror grammatik shaklini yasaydi. Shuning uchun unga doimo shakl so‘zi qo‘shib aytiladi: egalik shakli, nisbat shakli, zamon shakli, daraja shakli, kichraytirish shakli, ko‘plik shakli kabi.

Shakl yasovchi umumiy xususiyatiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi:

1)    lug‘aviy shakl yasovchi;

2)    sintaktik shakl yasovchi.

Lug’aviyshaklyasovchiso‘zlug‘aviyma’nosigabirozta’sirqiladi. Qo‘llanilishi bir turkum bilan chegaralanadi. Mas., nisbat fe’lga, kichraytirish, erkalash otga, daraja belgi bildiruvchi so‘zga xos. Lug‘aviy shaklga fe’ldagi nisbat, sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi, harakat tarzi (-la, -kila, -imsira, inqira), bo‘lishsizlik shakli; otdagi son, erkalash, kichraytirish, o‘xshatish, chegara, qarashlilik, o‘rin belgisi shakli; sonda uning ma’no turini hosil qiluvchi vositalar kiritiladi.

Sintaktik shakl yasovchisintaktik vazifaga ega. Sintaktik (munosabat) shakl hosil qiluvchi qo‘shimcha so‘z lug‘aviy ma’nosiga ta’sir etmay, bir-biriga bog‘lashga yoki unga ma’lum bir sintaktik vazifa berishga xizmat qiladi. Kelishik, egalik va kesimlik (mayl, zamon, shaxs-son, tasdiq-inkor) shunday shakl yasovchi. Mas., kelishik ergash so‘zni bosh so‘zga, egalik bosh so‘zni ergash so‘zga bog‘laydi: kitobni o‘qimoq, daftarning varag‘i kabi. Kelishik, egalik qo‘shimchasi so‘zni bog‘lasa (Salimning ukasi), kesimlik (mayl, zamon, shaxs-son, tasdiq-inkor) qo‘shimchasi gap kesimini shakllantiradi: O‘qidim (xabar mayli, o‘tgan zamon, birinchi shaxs, tasdiq).

           Qo‘shimchalarning tuzilishiga ko‘ra turlari. Qo‘shimcha tuzilishiga ko‘ra sodda va murakkab bo‘ladi. Bir ma’noli qismdan tarkib topgan qo‘shimcha – sodda qo‘shimcha: -chi shaxs oti yasovchi, -dan chiqish kelishigi shakli va hokazo.

Aslida birdan ortiq ma’noli qismdan tarkib topib, ajralmas holga kelib qolgan qo‘shimcha – murakkab qo‘shimcha: -chi+lik (ko‘pchilik, dehqonchilik), -la+b (saharlab, ko‘plab) kabi.

            Qo‘shimchalarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari. Qo‘shimchalar shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra quyidagi turga bo‘linadi:

Shakldosh qo‘shimcha (morfologik omonim) – shaklan bir xil, vazifa jihatidan boshqa-boshqa bo‘lgan qo‘shimcha: tinch-i, ranj-i (fe’l yasovchi); rang-i, kitob-i (egalik shakli); bahor-i, jannat-i (sifat yasovchi), chay-i, qaz-i (fe’lning harakat tarzi shakli). -la, -lab, -a, -cha, -iq, -chak, -don, -kash, -dor shakllari ham shakldosh qo‘shimcha.

Ma’nodosh qo‘shimcha (morfologik sinonim) – shaklan har xil, vazifasi bir xil va ma’nosi yaqin qo‘shimcha: -li, -ser, -dor, -mand, ba-, bo-: davlatli, badavlat, serdavlat, davlatmand; unumli, serunum, unumdor.

Zid ma’noli qo‘shimcha (morfologik antonim) – vazifasi o‘zaro zid bo‘lgan qo‘shimcha: -li – -siz, no- – -li, be- – bo- va hokazo.

Talaffuzdosh qo‘shimcha (morfologik paronim) – aytilishi va yozilishi yaqin, vazifasi boshqa-boshqa bo‘lgan qo‘shimcha: -li (sifat yasovchi) / -lik (ot yasovchi) – paltoli – paltolik, otali-otalik; -chan (sifat yasovchi) / -chang (ravish yasovchi) ishchan, uyatchan, unutuvchan; mahsichang, ko‘ylakchang, yaktakchang; -lik / liq: otalik-otaliq, borlik-borliq. Talaffuzdosh qo‘shimchani farqlamaslik so‘z qo‘llashda xatolikka olib keladi.