Bo‘lishli-bo‘lishsizlik shakli – harakatning tasdiq yoki inkorini ko‘rsatuvchi fe’l shakli.

Fe’llar bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda qo‘llanadi: keldi – kelmadi. Bo‘lishli fe’l harakatning tasdig‘ini bildiradi, maxsus ko‘rsatkichga ega emas: o‘qidi, o‘qib, o‘qigan, o‘qish. Bo‘lishsiz fe’l harakatning inkorini bildiradi. -ma shakli bilan hosil qilinadi: o‘qimadi, o‘qimay, o‘qimasdan, o‘qimas, o‘qimaslik.

Uslubiy belgilari.Fe’llarning bo‘lishli yoki bo‘lishsiz ekanligi nutqda -ma shaklini qo‘llanish-qo‘llanmasligi bilan belgilanmaydi. Nutqda bo‘lishsizlik kuchsizlanishi yoki bo‘lishlilik yo‘qolishi mumkin. Mas., Eshitganini aytmay-qo‘ymaydi (bo‘lishli); Sizni ketkizarmidik (bo‘lishsiz); U sho‘rlik qanday kunlarni ko‘rmadi? (bo‘lishli); Olasaaan (bo‘lishsiz); Bolani kim sevmaydi? (bo‘lishli).

Daraja shakli – belgining bir-biriga qiyosiy munosabatini ko‘rsatuvchi shakl. Belgi bildiradigan so‘zlarda ba’zan belgi darajalab ko‘rsatiladi: katta, kattaroq, juda katta. Belgini darajalab ko‘rsatuvchi maxsus morfologik, leksik vositalar mavjud, ular daraja kategoriyasi ostida birlashadi. Belgi bildiradigan so‘zlarga, asosan sifat (shirin, shirinroq, juda shirin) va ravish (sekin, sekinroq, nihoyatda sekin), qisman sifatdosh (eskirgan, biroz eskirgan, juda eskirgan) va ravishdosh (kulib, kulibroq, rosa kulib) xos. Darajaning to‘rt shakli ajratiladi.

1. Oddiy daraja – belgining me’yorda ekanligini bildiradi: qizil, shirin, nordon.
2. Orttirma daraja – belgining me’yordan ortiq ekanini bildiradi. Quyidagi yo‘llar bilan hosil qilinadi: 1) oddiy daraja shaklidagi sifat oldidan eng, tim, jiqqa, liq, to‘q, g‘oyat, nihoyatda, juda, rosa, zap, bag‘oyat, hammadan so‘zlarini qo‘shish bilan: juda qiziq, eng katta; 2) oddiy daraja shaklidagi sifatning birinchi bo‘g‘inini ajratib (ba’zan tovush o‘zgarishi mumkin) juftlash yo‘li bilan: bus-butun, kap-katta, yam-yashil, sip-silliq, to‘ppa-to‘g‘ri, tep-tekis; 3) urg‘u berish bilan: qaaari, maayda, uzuun; 4) ayrim sifatlarni chiqish kelishigida juftlash bilan: kattadan katta, shirindan shirin, azizdan aziz.

3. Qiyosiy daraja – belgining me’yordan biroz kam ekanligini qiyosan ifodalaydi. Maxsus shakli – roq: Nomus jondan ham qimmatliroq (F.Shiller).

4. Ozaytirma daraja – belgining me’yordan kam ekanligini bildiradi. Quyidagi yo‘llar bilan hosil qilinadi: 1) oddiy daraja shaklidagi sifat oldidan sal, biroz, xiyla, picha, uncha, u qadar, birmuncha, nim so‘zlarini qo‘shish bilan; 2) -(i)sh, -(i)mtir shakllarini qo‘shish bilan: qoramtir, ko‘kish, ko‘kimtir.

Uslubiy belgilari.-(i)sh, -(i)mtir shakllari faqat rang-tus bildiruvchi sifatlarni darajalab ko‘rsatadi. Hatto rang-tus sifatlarining ham barchasiga qo‘shila olmaydi: qora, ko‘k, yashil va boshqalar.

1. Sifat oldidan qo‘shilib, daraja hosil qilishda ishtirok etadigan sal, biroz, xiyla, picha, uncha, u qadar, birmuncha, eng, tim, jiqqa, liq, to‘q, g‘oyat, nihoyatda, juda, rosa, zap, bag‘oyat, hammadan so‘zlari doimo keyingi so‘zdan ajratib yoziladi: biroz kichik, juda uzun bundan mustasno. Fors-tojik tilidan o‘zlashgan bu so‘z keyingi so‘zga qo‘shilib yoziladi: nimpushti, nimyashil.

Egalik shakli – tilimizda ismlarga qo‘shilib, asos qismda ifodalangan narsa, belgi, xususiyat, harakat-holatning uch shaxsdan biriga qarashliligini bildiradigan shakllar tizimi. Egalik shaklipredmethodisaning qaysi shaxs va songa qarashli ekanligini bildirib, o‘zi birikkan bosh so‘zni qaratqich kelishigidagi ergash so‘zga bog‘laydi: mening kitobim. Ergash so‘z bo‘lmaganda ham egalik shakli narsaning kimga tegishliligini ko‘rsatadi: (mening) Ukam keldi.

Egalik qo‘shimchasi unli yoki undosh bilan tugagan so‘zga qo‘shilishiga qarab ikkitadan fonetik variantga ega:

Uslubiy belgilari. 1. Egalik ko‘shimchasi qaratqich kelishigi qo‘shimchasining mavjudligini, qaratqich kelishigi qo‘shimchasi esa egalik qo‘shimchasining mavjudligini ko‘rsatib turadi: maktab hovlisi, bizning maktab.

2. Viloyat, shahar, tuman, korxona, muassasa nomlari tarkibidagi III shaxs egalik shakli shaxsga qarashlilik ma’nosini emas, xoslik, umumdan ajratilganlik ma’nosini ifodalaydi. Shu sababli bunday birikmalarda oldingi qism qaratqich kelishigida qo‘llanmaydi: Mustaqillik ko‘chasi, Dehqonobod tumani, Qarshi davlat universiteti, o‘zbek tilshunosligi kafedrasi.

3. III shaxs birlik va ko‘plikdagi egalik shakllari ayrim ravish va modal so‘zlar tarkibida yaxlitlanib qolgan: kechasi, kunduzi, tunlari, chamasi, ochig‘i, yaxshisi.

4. Egalik (qarashlilik) ma’nosi -nikiqo‘shimchasi yordamida ifodalanishi ham mumkin, faqat bu qo‘shimcha shaxs-son ko‘rsatmaydi: maktabimiz– maktabniki.

5. Qaratqichli birikmada shaxs almashib qo‘llanishi ham mumkin: Mening uyim shu yerda – Kaminaning uyi shu yerda.

6. Egalik shaklini ko‘proq ot xususiylashtirgan, biroq egalik shakli istagan mustaqil so‘z, hatto taqlid, undov so‘zlarga qo‘shilib ularni boshqa so‘zlar bilan munosabatga kirita oladi. Shuning uchun ham u – ismlarning munosabat shakli.

7. Egalik qo‘shimchasi I va II shaxs ko‘plikda belgisiz ishlatilishi, ya’ni tushirib qoldirilishi mumkin. Bu qaratqich kelishigidagi kishilik olmoshi bo‘lishini shart qilib qo‘yadi: bizning ayvon, sizning oila, sizlarning maktab, bizlarning shahar.

8. Sifatdosh va harakat nomi tarkibidagi egalik shakllari harakat bajaruvchisining shaxsi va sonini bildiradi: o‘qiganim, borishim. Shuning uchun qaratqich kelishigidagi shaxs bildiruvchi so‘zning qo‘llanishiga ehtiyoj bo‘lmaydi.

1. 1. Eshik, qishloq, yutuq, kapalak kabi ikki va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda, o‘zak oxiridagi jarangsizning jaranglilashuvi kuzatiladi: eshigi, qishlog‘im, yutug‘ing, kapalagi. Nok, chok kabi bir bo‘g‘inli so‘zlar, idrok, ishtirok kabi ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda bu holat kuzatilmaydi.

2. Qorin, singil, burun, shahar, zahar kabi ikki bo‘g‘inli so‘zlarga egalik shakli qo‘shilganda ikkinchi bo‘g‘indagi i, u, a unlilarining tushib qolishi kuzatiladi: Qorni, singlim, burning, shahri, zahri.

3. Haq, his kabi o‘zlashma so‘zlarga egalik shakli qo‘shilganda tovush ikkilanishi yuz beradi: haqqi, hissi.

4. parvo, obro‘, mavqe, mavzu, avzokabi arabiy va forsiy so‘zlarga I, II shaxs egalik qo‘shimchalari qo‘shilganda y tovushi orttiriladi va shunday yoziladi: parvoyim, obro‘ying, mavqeyim, mavzuyi, avzoyim. III shaxs egalik shakli parvo, obro‘, mavqe, avzo so‘zlariga -yi shaklida, xudo, mavzu so‘zlariga -si tarzida qo‘shiladi.

 Shakl yasovchi vositalar (shakl yasovchi qo‘shimcha, shakl yasovchi so‘z (yordamchi so‘z, ko‘makchi fe’l kabi)) nutqqa kiritish uchun so‘zga yangi shakl berganligi sababli grammatik shakl deyiladi. Bu vositani olgan so‘z ham leksemaning grammatik shakli, grammatik shakllangan ko‘rinishi deb yuritiladi.

          Grammatik shaklning so‘zga qo‘shilish tartibi. Grammatik vositaning so‘z tarkibidagi tartibi ma’lum qonuniyatga ega,ular ma’lum tartibda joylashadi: so‘z yasovchi qo‘shimcha + lug‘aviy qo‘shimcha + sintaktik qo‘shimcha. Grammatik vositaning joylashishidagi tartib va izchillik uning ma’no va grammatik xususiyati bilan bog‘liq: yangi lug‘aviy ma’no hosil qiluvchi (so‘z yasovchi) vosita birinchi, lug‘aviy ma’noga ta’sir qiluvchi vosita (lug‘aviy shakl yasovchi) ikkinchi va lug‘aviy ma’noga ta’sir qilmaydigan, lekin so‘zni bog‘laydigan, unga ma’lum bir sintaktik vazifa tayin etadigan) vosita uchinchi bo‘lib qo‘shiladi.

Qo‘shimchaning joylashuvidagi me’yoriy holat ba’zan buziladi: opa-lar-im – opa-m-lar, ayt-di-ng-lar – ayt-di-lar-ing kabi. Bunda sintaktik shakl yasovchi lug‘aviy shakl yasovchidan keyin qo‘shilgan. Bu kam uchraydi. Ba’zan lug‘aviy shakl yasovchi so‘z yasovchidan oldin keladi: ko‘r+gaz+ma, isi+t+ma, maqta+n+choq.

«O‘zak+so‘z yasovchi + lug‘aviy shakl + sintaktik shakl» qolipi bir qancha xususiyatga ega. Biz quyida faqat shakl hosil qiluvchi doirasida fikr yuritamiz.

Lug‘aviy shakl hosil qiluvchining odatdagi tartibi:

a)  otda: kichraytirish-erkalash+son. Kichraytirish-erkalash shaklining kam qo‘llanadigani ko‘p qo‘llanadiganidan avval keladi: toychoqcha, toyloqcha;

b)  sifatda -roqqo‘shimchasi -ish, -imtir qo‘shimchasidan, shuningdek, ravishdosh va sifatdoshga qo‘shilganda ham ularni hosil qiluvchi qo‘shimchadan keyin qo‘shiladi: oqishroq, ko‘kimtirroq, sovinqiraganroq, tortinibroqkabi;

v)  sonda: taxmin bildiradigan -cha affiksi «dona» ma’nosini ifodalovchi -ta (urg‘usiz) unsuridan keyin keladi: o‘ntacha kabi;

g)  olmoshda: gumon bildiruvchi -dir (urg‘usiz) unsuri, umuman, yuklama tabiatida, hamma turdagi qo‘shimchadan keyin qo‘shiladi: nima-lar-ni-dir...;

d)  fe’lda: o‘zlikdan boshqa nisbat ko‘rsatkichi orttirma nisbat qo‘shimchasidan keyin qo‘shiladi: tarqa-til-di, yugur-tir-ish-di, tik-tir-ish-di; fe’lning tarz qo‘shimchasi va kuchaytiruvchisi (chayqa, bura, to‘zg‘i); bo‘lishsizlik qo‘shimchasi (urintirma, chayqatma); zamon qo‘shimchasi; shart mayli qo‘shimchasi va buyruq maylining kuchaytiruvchisi (bordi, boradi, borsa, boray, borgin/borgil), fe’lning xoslangan shaklini hosil qiluvchi qo‘shimcha (bormoq, borgan, borib va boshqa) oxirida qo‘shiladi.

Sintaktik shaklning tartibi:

a) egalik qo‘shimchasi+kelishik qo‘shimchasi: bolamni, o‘qiganimni;

b) munosabat shakli: tasdiq-inkor+zamon/mayl+shaxs+son: o‘qimayapsan.

Hamma turdagi qo‘shimchadan keyin qo‘shimcha tipidagi yuklama qo‘shiladi: o‘qimayapsanmi. Qo‘shimcha qo‘shilishida istisno holat ham bor. Til hodisasining davrga ko‘ra o‘zgarishi, shevaviy farqi va o‘zgarish xususiyati, badiiy talab bilan bog‘liq bo‘ladi. Misol: Bilurlar erdi (Qutb) – bilar edilar, qilmag‘aylarsiz(«Boburnoma») – qilmag‘aysizlar, solurlar erdi quloq – quloq solur erdilar.

Bunday tartib o‘zgarishi o‘zida nozik ma’noviy farqni aks ettiradi.

Grammatik shaklning tuzilishiga ko‘ra turi. Grammatik vositaning tuzilishiga ko‘ra turi bir qarashda uning sintetik va analitik turlarining yangicha nomlanishiga o‘xshaydi. Grammatik shakl tuzilishiga ko‘ra sodda yoki murakkab bo‘lishi mumkin. Sodda shakl bir grammatik ko‘rsatkichdan iborat bo‘ladi: kelishik, egalik, kichraytirish, nisbat shakli. Murakkab shakl bir necha ko‘rsatkichdan iborat bo‘ladi: uydagi, aytib qo‘ydi,shuning uchun. O‘zbek tilida „hurmat“ ma’nosi ko‘plik qo‘shimchasi egalik shakli bilan birga bo‘lganda ifodalanadi. Dadamlar keldilar. Bunda u murakkab shakl hisoblanadi. Ko‘makchilarning kelishiklar bilan kelishi ham murakkab shakl hisoblanishi lozim.

Grammatik shakllarda ortiqlik va tejam. Bir so‘zda ma’nosi bir xil yoki yaqin bo‘lgan qo‘shimchaning takrorlanishi qo‘shimcha ortiqchaligi deyiladi. Bu bir necha ko‘rinishga ega. Mas., bir qo‘shimchaning aynan o‘zi yoki ma’nodosh qo‘shimcha takrorlanadi: takrorlangan bu qo‘shimcha: a) zich holda (ayting+iz+lar) ham; b) ajralgan holda ham bo‘lishi (ish+da+lig+im+da) mumkin.

Qo‘shimcha ortiqligi har xil sababga ko‘ra yuzaga kelishi mumkin. Bir qo‘shimcha o‘zak bilan juda ham zichlashib, o‘zakning tarkibiga singib ketadi, bunda o‘zak mustaqilligidan mahrum bo‘ladi, natijada so‘zga shu qo‘shimchaning ma’nodoshidan biri qo‘shilishi mumkin, qo‘shimcha arxaiklashib, undan keyin tildagi iste’molda bo‘lgan qo‘shimcha qo‘shiladi (ich+kari+ga, tash+qari+ga, na+ri+ga, be+ri+ga, bar+i+si kabi). Takrorlanayotgan sinonim qo‘shimchaning barchasi «tirik» bo‘lsa, ular ta’kid, kuchaytirish kabi uslubiy vazifani o‘z zimmasiga oladi (sizlar aytingizlar kabi). Boshqa tildan kirgan qo‘shimcha tushunarli va keng iste’molli bo‘lmaganda ham uning tilimizdagi ma’nodoshi qo‘llanadi (yor+on+lar kabi). Qo‘shimcha qo‘shilishi natijasidagi tovush o‘zgarishi ham ma’nodosh qo‘shimchaning qo‘shilishiga sabab bo‘ladi: yarm+i+si, kich+kina+gina, u+n+i+si, anavi+n+i+si, qay+si+n+i+si, singl+i+si, toy+choq+cha kabi.

Ortiqchalik aksar holda til rivoji bilan bog‘liq. Masalan:

Ot va sifat yasovchi -lik qo‘shimchasi farqlanib, vazifasi ajralgandan keyin (mas., -li sifat yasaydi, -lik ot yasaydigan bo‘lgan) ular ketma-ket qo‘llanadigan bo‘lgan: aqllilik, ifodalilik, bilimlilik.

Og‘zaki so‘zlashuv nutqida ba’zan uchrab qoladigan mashshoqchi, xodimchi kabi so‘zda «bajaruvchi» ma’nosi ikki marta ifodalangan: so‘z ma’nosi (arab tilida mashshoq– mashq qiluvchi shaxs, xodim – xizmat qiladigan shaxs) va -chi qo‘shimchasi orqali.

Bir xil ma’nodagi ikki qo‘shimcha qo‘shma qo‘shimcha maqomini oladi: yog‘ingarchilik, namgarchilik, rasvogarchilik kabi.

Kelishik va egalik qo‘shimchasining ikki marta ifodalanishi (kitobni uch so‘mdanga oldi, romanning so‘zboshisi) ham ortiqchalikning o‘ziga xos ko‘rinishi.

Bir qo‘shimchaning o‘zi takrorlanganda, ko‘pincha u fonetik variantning qator kelishi tusida bo‘ladi (fonetik, uslubiy qulaylik): qistalang (-ta, -la), shoshilinch (-l, -n), tiqilinch (-l, -n) kabi.

Tejam – ortiqchalikning ziddi. Tildagi tejam til birligini qisqartirish, tushirib qoldirish orqali ketadigan vaqtni kamaytirish, tildagi ortiqchalikni bartaraf etish ehtiyojidan kelib chiqadi. Opkeng (olib keling), buyam (bu ham), qong (qoling) kabi hodisa bunga misol bo‘ladi. Tejamning fonetik, morfologik ko‘rinishi mavjud. Morfologik tejam asosida fonetik tejam yotadi. Yirik – irik, yigit – igit, yiroq – iroq qisqaruvi fonetik tejamga misol. Olib ber – ober, bizim – bizning, sizing – sizning – morfologik qisqaruvga misol. Bu tejalish nutqiy qisqaruvga ham misol.Chunki, mas., sizingso‘zshaklidagi -ingtilda -ning shaklida yashaydi.

Tejam nutqiy aloqani osonlashtirishga xizmat qiladi, biroq axborot sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi.

      Ismlarning munosabat shakllari – ism asoslariga qo‘shilib, ularni boshqa so‘zlar bilan aloqa-munosabatga kiritish va gap bo‘laklarini shakllantirish uchun xizmat qiladigan shakllar. Unga quyidagilar kiritiladi: 1) egalik shakllari; 2) kelishik shakllari; 3) ismlarni kesimga xoslovchi shakllar.

Egalik shakllari ismlarga qo‘shilib, asos qismda ifodalangan narsa, belgi, xususiyat, harakat-holatlarni uch shaxsdan biriga qarashliligini bildiradi: -(i)m, -(i)ng, -(s)i; -(i)miz, -(i)ngiz, -(lar)i.

Kelishik shakllari ismlarni boshqa so‘zlarga tobelantirib bog‘laydi va doimo tobe so‘z tarkibida bo‘ladi: -ning, -ni, -ga(-ka, -qa), -da, -dan.

Kesim ega bilan shaxs va sonda mos bo‘ladi. Kesim ot kesim bo‘lganda uni egaga xoslovchi, ega bilan munosabatini ko‘rsatuvchi shakllarga ismlarni kesimga xoslovchi shakllari deyiladi. Bu shakllarga quyidagilar kiritiladi:

1)    -man, -san, -miz, -siz shaxs-son shakllari – Men shoirman. Sen chiroylisan. Biz to‘rttamiz. Siz endi talabasiz;

2)    -dir kesimlik shakli – Yer xazinadir;

3)    bo‘lmoq, sanalmoq, hisoblanmoq bog‘lamalari – Mehnatning noni shirin bo‘ladi;

4)    edi, ekan, emish, emas to‘liqsiz fe’llari – U shoir edi. Men undan ancha kichik edim. Ular to‘rtta ekan. Bu yaxshi emas.

5)    kerak, zarur, shart, lozim, darkor, mumkin nisbiy so‘zlari – U buni unutmasligi kerak. Berilgan topshiriqni vaqtida bajarish kerak.

Otlar, ya’ni narsa hajm jihatidan katta yoki kichik bo‘lishi mumkin: kitob-kitobcha. Hajman kichik predmetni bildiruvchi shaklga kichraytirish shakli deyiladi. U quyidagi: 1) cha: hovuzcha, uycha, kapalakcha. -cha shakli ba’zan kinoya, kamsitish kabi ko‘chma ma’nolarni ham bildiradi: tilchangiz chiqib qoptimi? Sholcha, bog‘cha(bolalar bog‘chasi), ko‘rpacha, olcha, qalamcha (otrozka), ko‘kcha (qovun navi), qizilcha (kasallik) so‘zlarida -cha shakli yaxlitlanib qolgan, so‘z ma’noli qismga ajralmaydi; 2) choq//chak: toychoq, qo‘zichoq, kelinchak, tugunchak. 3) kay: bolakay. 4) ak: yo‘lak.

Ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi (harakat tarzi shakli) – o‘zi birikkan fe’lning ma’nosiga qo‘shimcha ma’no yuklash uchun xizmat qiladigan nomustaqil fe’l bilan mustaqil fe’lning qo‘shiluvidan hosil bo‘lgan shakl: ketib qolmoq (kutilmaganda), berib turmoq (vaqtincha), kutib turmoq (davomli harakat). Bundagi ikkinchi fe’llar ko‘makchi fe’l, vaqtincha o‘z lug‘aviy ma’nosini yo‘qotgan bo‘ladi. Ma’nosi bir oz o‘zgarayotgan fe’l yetakchi fe’l, yetakchi va ko‘makchi fe’l birikuvi esa ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi deyiladi. Ko‘makchi fe’l lug‘aviy shakl yasovchi qo‘shimchadek vazifa bajaradi. Shu sababli yetakchi va ko‘makchi fe’l birikuvidan tashkil topgan bunday analitik shakl fe’lning harakat tarzi lug‘aviy shakli ham deb yuritiladi. Mas., Salim kitobni o‘qib chiqdi gapida chiqdi fe’li “tashqarida bo‘lmoq” lug‘aviy ma’nosini yo‘qotib, gapdagi o‘qib yetakchi fe’lining ma’nosini o‘zgartirish, ya’ni undan anglashilgan harakatning tugallanganligini ifodalash uchun xizmat qilmoqda.

Yetakchi fe’l va ko‘makchi fe’l uch xil birikadi: 1) ravishdoshning -(i)b shakli orqali: o‘qib turdi, aytib qoldi; 2) ravishdoshning -a/y shakli orqali: yura boshladi, so‘ray qol; 3) juftlashish orqali: yozib oldim – yozdim-oldim, tugatib qo‘yding – tugatding-qo‘yding, to‘xtab qoldi –to‘xtadi-qoldi.

Bu uch vosita barcha yetakchi va ko‘makchi fe’lni hosil qilavermaydi: yozdi-boshladi, ayta soldiko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi me’yoriy emas. Me’yoriy: yoza/yozib boshladi, aytib soldi.

Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bitta ham sof ko‘makchi fe’l yo‘q. 30 dan ortiq (darsliklarda 25 ta, ba’zan 27 ta) mustaqil fe’l ko‘makchi fe’l vazifasida kela oladi: ber(ver), bil, bit(bitir), bor, boshla, boq, bo‘l, yet, yoz, yot, kel, ket, ko‘r, ol, sol, tashla, tur, tush, chiq, yubor, yur, o‘l, o‘t, o‘tir, qara, qol, qo‘y;

25 ta ko‘makchi fe’l (yoz va boshla so‘zidan boshqasi) yetakchi fe’lga ravishdoshning -(i)b shakli yordamida birika oladi:

11 ta ko‘makchi fe’l ravishdoshning -a/y (sol ko‘makchi fe’li faqat -aravishdosh shakli bilan: ayta solib) shakli bilan birika oladi:

Demak, 16 ta ko‘makchi fe’l -a/y shaklidagi ravishdosh qo‘shimchasini olgan yetakchi fe’l bilan ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi hosil qilolmaydi, ya’ni faqat -b/ib qo‘shimchasini olgan yetakchi fe’lga birikadi: bit (bitir), boq, bo‘l, yet, yot, kel, tashla, tush, chiq, yubor, yur, o‘l, o‘t, o‘tir, qara, qo‘y.

9 ta ko‘makchi fe’l ravishdoshning har ikkala shaklini olgan fe’lga birika oladi: ber (aytib ber, ayta ber), bil (yozib biladi (shevada), yoza biladi), bor (o‘qib bordi, o‘qiy bordi), ket (isib ketdi, gapira ketdi), ko‘r (aytib ko‘r, ayta ko‘rma), ol (yozib ol, yoza ol), sol (to‘kib soldi, kela solib), tur (o‘qib tur, yoza tur), qol (tugab qoldi, ayta qol).

Ko‘makchi fe’llar ko‘pincha -(i)b shakli bilan boshqa, -a/y shakli bilan boshqa ma’no ifodalaydi: yozib oldi –yoza oldi, kelib qoldi –kela qoldi, aytib ko‘r –ayta ko‘rma, o‘qib berdi –o‘qiy berdi, qo‘ng‘iroq qilib tur –qo‘ng‘iroq qila tur. Ayrim holda ma’no mos keladi: og‘irlashib bordi –og‘irlasha bordi.

Ko‘makchi fe’l ifodalaydigan ma’no:

Ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi qisqargan holda ishlatilishi va qo‘shib yozilishi mumkin:aytib yubor –aytvor, bora ber –boraver, unuta olmadi –unutolmadi.

Ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasida ko‘makchi fe’l birdan ortiq bo‘lishi mumkin: aytib berib tura qol, aytib bera olmay qoldi. Bunda keyingi ko‘makchi fe’l uchun oldingi ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi yetakchi fe’l bo‘ladi: Aytib (yetakchi fe’l) ber (ko‘makchi fe’l), aytib berib (yetakchi fe’l) tur (ko‘makchi fe’l). Bu ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi ichida ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi.

Ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi [fe’l+fe’l] tipidagi qo‘shma fe’l va [ravishdosh+fe’l] tipidagi so‘z birikmasiga o‘xshaydi. Farqi:

1) ko‘makchi fe’l olib tashlansa, yetakchi fe’l ma’nosi bir oz o‘zgaradi: yozib bordi –yozdi, isib ketdi –isidi; qo‘shma fe’ldagi yordamchi fe’l ma’noni butunlay o‘zgartiradi: sotib ol – sot; ishlab chiqardi – ishladi;

2) so‘z birikmasida birdan ortiq gap bo‘lagi mavjud: quvonib (hol) so‘zladi (kesim); ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi bitta gap bo‘lagi bo‘lib keladi: o‘ylab qoldi (kesim).

Ravishdosh shaklidagi ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasida nisbat va bo‘lishsizlik ko‘rsatkichi yetakchi va ko‘makchi fe’lning birortasiga yoki har ikkalasiga qo‘shilishi mumkin: to‘xtatib qo‘yishdi; aytib qo‘yma, aytmay tur, aytmay turma; zamon, mayl, shaxs-son qo‘shimchasi esa ko‘makchi fe’lda bo‘ladi. Ikkala fe’l bir shaklda juftlashsa, sanalgan qo‘shimcha ikkalasida ham bo‘lishi mumkin: tamomlashdi-qo‘yishdi.     

Harakat tarzining qo‘shimcha bilan yasalgan ko‘rinishlari.O‘zbek tilida shunday shakllar borki, fe’llarga qo‘shilib, harakatning bajarilish tarzi – kuchli yoki kuchsiz darajasini bildiradi. Bu shakllar tasniflovchi lug‘aviy shakli hisoblanadi. Ular quyidagi:

1) harakatning kuchsiz darajasini bildiradi:

2)harakatning kuchli darajasini bildiradi:

Shakldoshlik – til birliklarida tovush va yozuv tomoni bir xil, ammo birbiriga bog‘liq bo‘lmaydigan ma’no ifodalash hodisasi. Bunday hodisa omonimiya ham deyiladi: Dalada ot kishnadi. Chaqaloqqa ot qo‘yildi. To‘pni menga ot. Har uchala gapda qo‘llangan ot so‘zi shaklan bir xil bo‘lsa-da, aslida mutlaqo boshqaboshqa so‘z.

Shakldoshlik so‘z, qo‘shimcha, ibora, so‘z birikmasi va gapda mavjud. Shu hodisaga xos birlik shakldosh so‘z, shakldosh qo‘shimcha, shakldosh ibora, shakldosh so‘z birikmasi, shakldosh gap deyiladi.

Shakldoshlik o‘ziga yondosh bo‘lgan ma’nodoshlik, zid ma’nolilik, talaffuzdoshlik singari hodisalardan farq qiladi. Shakldoshlikda so‘zlarning fonetik qurilishi ham, talaffuzi ham bir xil, lekin lug‘aviy ma’nolari turlicha. Ma’nodoshlik va zid ma’nolilikda faqat so‘zning lug‘aviy ma’nolariga e’tibor qilinadi. Talaffuzdoshlikda esa so‘zlarning talaffuzi inobatga olinadi.

Shakldoshlik bilan ko‘p ma’nolilikni chalkashtirmaslik kerak. Uning farqi quyidagicha:

– shakldoshlikda nechta ma’nosi bo‘lsa, u shuncha so‘z hisoblanadi, ko‘p ma’nolilikda esa uning ma’nosi qanchalik ko‘p bo‘lmasin, baribir bir so‘z hisoblanadi;

– shakldoshlikdagi ma’no birbiriga mutlaqo bog‘liq emas, lekin ko‘p ma’nolilikda ma’no birbiriga aloqador bo‘ladi;

– shakldoshlik turli xil tildan so‘z kirib kelishi, bir tildagi turli shaklning aynan to‘g‘ri kelib qolishi natijasida yuzaga keladi, ko‘p ma’nolilik esa uning nechta ma’nosi bo‘lsa, bari bir ma’nodan o‘sib chiqadi.

Shakldoshlik ham, ko‘p ma’nolilik ham qaysi ma’noda kelayotganligi matn orqali aniqlanadi.

Shakldosh so‘z bir so‘z turkumi doirasida ham, bir necha so‘z turkumi doirasida ham bo‘lishi mumkin: Uyga o‘t ketdi. Dalada o‘t ko‘kardi. Gapda faqat ot turkumiga mansub so‘z o‘zaro shakldoshlikni hosil qilgan. Faqat bir so‘z turkumi doirasida hosil bo‘lgan omonim so‘zlar grammatik shakl olsa ham omonim bo‘lib qolaveradi: Bu uningni o‘zing non qilib ye. Uningni o‘chir! gapidagi un so‘ziga ing egalik va ni tushim kelishigi qo‘shimchasi qo‘shilganda ham omonimlik bartaraf bo‘lmagan. Lekin omonimlik boshqaboshqa so‘z turkumi doirasida bo‘lsa, grammatik qo‘shimcha olishi bilan u yo‘qoladi. Mas., ot – ism, ot – harakat: Oting nima?Uzoqqa otib yubor. Ba’zan, omonimlik har xil so‘z turkumi doirasida bo‘lsa-da, qo‘shimcha qo‘shilsa ham saqlanib qolishi mumkin. Bunda qo‘shimcha (grammatik) omonimligini ham kuzatish mumkin: Oting nima? G‘ishtni yuqoriroqqa oting. Bunda ing – egalik, ing – shaxsson qo‘shimchasi. Bunday holda shakldoshlik gapdagi boshqa so‘z yordamida bartaraf etiladi.

O‘zbek tilshunosligida shakldoshlikni hosil qiluvchi hodisalar turlicha ekanligi qayd etiladi. Fonetik qurilishi va talaffuzi o‘xshagan so‘zlarning nutqda bir xil talaffuz etila boshlashi: ot, o‘t; so‘z ma’nosida yuz beradigan o‘zgarish: musht, til, dam, boshqa tillardan so‘z o‘zlashishi: bog‘, jaz, mil; yangi so‘z yasalishi natijasida: ruh+lan, ruh+la+nkabilar shakldoshlik hodisasini keltirib chiqaradi.

Shakldosh so‘zlar lug‘at boyligi uchun muhim manbalardan biri. O‘zbek tilida mavjud bo‘lgan shakldosh so‘zlar izohli va maxsus lug‘atlarda o‘z aksini topgan.

          Ibora shakldoshligi.Ibora shakldoshligi – bir xil qism (so‘z) dan tuzilgan, ya’ni shakli o‘xshash, ammo ma’nosi har xil bo‘lgan iboralar munosabati: uyni boshiga ko‘tarmoq – onasini boshiga ko‘tarmoq. 1.Ilgari bir qatra og‘zimga olmas edim (Oyb.). – Komissiya hayron bo‘lib qoldi, ammo hech kim meni og‘ziga olmas edi. (A.Qah).

Shakldoshlikning uslubiy xususiyati.Nutqda shakldosh so‘zdan foydalangan holda turli so‘z o‘yini hosil qilinadi va badiiy nutqning go‘zalligiga erishiladi: Qo‘lingdan kelgancha chiqar yaxshi ot, Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot, Nasihatim yod qilib ol, farzandim, Yolg‘iz yursa chang chiqarmas yaxshi ot. Bu o‘rinda ot omonimi turli ma’noni ifodalayapti. Omonim so‘zdan foydalangan holda so‘z o‘yinini yaratish tajnis (jinos) san’ati deyiladi. Badiiy adabiyotda shu badiiy san’at qo‘llanib yaratilgan to‘rt qator she’r esa tuyuq deb ataladi.

   Qo‘shimcha shakldoshligi. Qo‘shimcha shakldoshligi(omonim qo‘shimcha) – qo‘shimchalardagi shaklning bir xil, ma’nosi har xil bo‘lish hodisasi. Shakldoshlik bir tur qo‘shimcha orasida ham, turli qo‘shimcha orasida ham bo‘lishi mumkin.

1. So‘z yasovchi qo‘shimcha shakldoshligi: -ki I: turtki, tepki, ko‘chki (ot yasaydi); -ki II: ichki, kechki, ustki (sifat yasaydi).

2. Grammatik qo‘shimcha shakldoshligi: -(i)sh I: borish (bormoq), kelish (kelmoq), ketish (ketmoq) (harakat nomi shakli); -(i)sh II: (birga) yuvish, (birga) tarash, (birga) ishlash (birgalik nisbat shakli).

3. So‘z yasovchi va grammatik qo‘shimcha shakldoshligi: -(i)m I: yig‘im, terim, sig‘im (ot yasovchi morfema); -(i)m II: uyim, kitobim, soatim(egalik morfemasi).

O‘zbek tilidagi asosiy shakldosh qo‘shimcha:

Shakliy (etimologik yoki grafik) yozuv – o‘zlashgan so‘zning qadimgi kelib chiqish holatini yoki shaklini saqlab qolib yozishga asoslangan imlo tamoyili. Boshqacha qilib aytganda, yozuvda o‘zlashgan so‘zning shakli saqlanadi. Mas., maoniy, mutolaa, mushoira, muammo, va’da, she’rkabi so‘z ham bu yozuv asosida yozilgan. Rus tilidan o‘zlashgan spravka, aeroflot, shtamp, shtraf, zoologiya kabi so‘z shakliy yozuv asosida yozilmoqda. Shunisi muhimki, o‘zbek tili talaffuzi uchun qiyin bo‘lgan ba’zi baynalmilal so‘z hozirgi orfografiya qoidasi bo‘yicha istisno tarzida tilimizning talaffuz xususiyatiga moslab yoziladi va talaffuz qilinadi. Bunga kiosk – kioska, propusk – propuska, otpusk – otpuskakabi so‘z misol bo‘la oladi. Bu tip so‘z ba’zan o‘z holicha ham yozilmoqda: bank, tank, disk kabi.

Ayni vaqtda orfografiya tamoyili orasida uzviy aloqa ham mavjud. Oilaviy, Navoiy kabi so‘zning oxiridagi viy, iy qo‘shimchasi tarixiyan’anaviy yozuvga ham, shakliy yozuvga ham mos keladi. (q. Orfografik tamoyillar).

Shaxsiy munosabat shakli – otlardagi so‘zlovchining turli shaxsiy munosabatlari, achinish, erkalash, ulug‘lash kabilarni bildiruvchi shakl. Bunday shakllarga otning shaxsiy munosabat shakllari deyiladi. Quyidagi shakllar bilan hosil qilinadi:

jon: ukajon, oyijon, Po‘latjon.

xon: Azizxon, Halimaxon, ukaxon, akaxon.

oy: Salimaoy, kelinoy.

loq/aloq: bo‘taloq, qizaloq.

gina/kina/qina: ukaginam, buviginam.

boy: Haydarboy, Shuhratboy.

bek: Salimbek, Muxtorbek.

jon, xon, boy, bek birligi kishi ismining ajralmas qismiga aylanganda lug‘aviy shakllikdan chiqadi: Nurboy Jabborov, Muhammadxon Abdullayev, Mamajon Dadajonov, Tursunoy Oxunova, Nurxon, O‘g‘iloy.

So‘z ma’no munosabatiga ko‘ra ma’nodosh, zid ma’noli, uyadosh, butun-bo‘lak, turjins munosabatidagi so‘zga, shakl munosabatiga ko‘ra esa shakldosh va talaffuzdosh so‘zga bo‘linadi.