Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {ona}
So‘z bo‘g‘inlari: o-na
Izoh(lar)i:
ona ot

1. 1. Farzandi yoki farzandlari bo‘lgan xotin (o‘z tug‘gan farzandlariga nisbatan); bolali xotin. Ko‘p bolali ona. ▬ Bola yig‘lamasa, ona emchak bermas. Maqol
Erka tutsa onasi, taltayadi bolasi. Maqol
Qiz ertalab turib, darrov onasiga razm soldi. Oybek, Tanlangan asarlar

2. 2. Oila boshlig‘i, tarbiyachisi. Bular uchun alohida qozon osilarmidi. Siz hammasining onasi, u kishi — ota. Usta bolani juda yaxshi ko‘radilar. A. Qahhor, Tomoshabog‘

3. 3. Keksa ayollarga hurmat yuzasidan ularning nomiga qo‘shilib ishlatiladi, masalan Tojixon ona, Norjon ona.

4. 4. Keksa ayollarga hurmat bilan murojaat etish formasi.

5. 5. Bola tug‘gan jonivor. Toychoqning onasi. Ona qo‘y. Yaxshi buzoq ikki onani emar. Maqol
Ona ari urug‘lagandan keyin bir sutkada 1500—2000 tagacha tuxum qo‘yadi. Fan va turmush

6. ko‘chma hma Yaratuvchi, vujudga keltiruvchi. Yer — hayotning onasi.

Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: mavjud emas.
Omonimlari: mavjud emas.
Paronimi: mavjud emas.

«Kitob al-idrok li lisonal-atrok»– Abu Hayyon al-Andalusiy (1256–1345) ning asari. Bu nodir asar 1312- yilda Qohirada bitilgan, lug‘at va grammatikadan iborat. Asarning 2 qo‘lyozmasi bor. Ular Istanbulda saqlanmoqda. Mazkur qo‘lyozmalar asosida 1891- yilda Mustafo Bey va 1931- yilda Ahmad Ja’far o‘g‘li asarni chop qildi. So‘nggi davrlarda esa A.Zayonchkovskiy, K.Brokkelmann, F.Vushtenfeld, L.Bouvat, E.Fozilov, A.Kurishjonov, N.Rasulova singarilar bu asar yuzasidan maxsus tadqiqot olib bordilar.

“Kitob al-idrok li lisonal-atrok” tilida qipchoq elementlari kuchliroq. Mas., r, g tovushining y tovushiga o‘tishi holati: agin – ayin, dagma – tayma, bak – bay, agarlab – ayarlab. G tovushining y, v tovushlariga o‘tishi: bug‘doy – buvday, og‘ul – ovul. G tovushining undoshlar oldidan tushishi: igna – ina; x tovushining k ga o‘tishi: xoja – koja. So‘z boshida y tovushining orttirilishi: ilon – yilon, ip – yip. So‘z o‘rtasida t undoshidan oldin l undoshining orttirilishi: katur – kaltur kabi.

“Kitob al-idrok li lisonal-atrok” tilida o‘g‘uz elementlari ham uchrab turadi. Mas., m tovushining btovushiga o‘tishi: men – ben. T tovushining d tovushiga o‘tishi: tamir – damir, tilku – dilku.

Lug‘atda 5 ta arabcha va 13 ta forscha so‘z qayd etilgan. -niki qo‘shimchasi o‘rnida qaratqich kelishigi shakli qo‘llangan: yir sanindir (yer senikidir). Sifatlarning orttirma darajasi yavlak so‘zi orqali hosil qilingan: yavlak ko‘rkludur. Yarim ma’nosini bildiruvchison manbada bichuk, yaru so‘zlari orqali berilgan.

Asar turkiy tillar tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega.

Filologiya fanlari doktori, professor, O‘zFA akademigi Sh.Shoabdurahmonov1924- yilda Toshkentda tavallud topgan.. O‘zbek tili fonetikasi, o‘zbek tilining badiiy-estetik vazifasi, leksikografiyasi, morfologiyasi, dialektologiyasi yuzasidan qator salmoqli asarlar yaratib, tilshunosligimiz rivoji uchun munosib hissasini qo‘shdi. Jumladan, «O‘zbek tilida yordamchi so‘zlar» (1953), «Fonetika. O‘zbek tili fonetikasiga doir ba’zi masalalar» (1953), «O‘zbek tilida punktuatsiya» (1955), «O‘zbek adabiy tili va o‘zbek xalq shevalari» (1962) kabi asarlari o‘zbek tilshunosligining rivoji uchun munosib hissa bo‘lib qo‘shildi.

Akademik Sh.Shoabdurahmonov o‘rta va oliy ta’limda o‘zbek tili va tilshunosligini o‘qitishni takomillashtirish borasida ham samarali mehnat qildi. Ayniqsa, uning V.Reshetov bilan hamkorlikda oliy maktablarning o‘zbek filologiyasi fakulteti talabalari uchun «O‘zbek dialektologiyasi» (1962, 1969, 1978) darsligi, shuningdek, o‘rta maktablarning IX sinfi uchun hammualliflikda yozilgan «O‘zbek tili» (1977, 1978, 1980, 1982) hamda oliy o‘quv yurtlari uchun yaratilgan «Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism» (1980) darsliklari alohida ahamiyatga ega.

 

Hozirgi o‘zbek adabiy tili leksikasining asosini zamonaviy leksika tashkil etadi. Bu leksika umumiste’mol so‘z, qo‘llanilishi chegaralanmagan so‘z, faol so‘z, zamondosh so‘z kabi atama bilan ham yuritiladi

 

1. afsona bo‘lmoq: el-xalqqa gap-so‘z bo‘lmoq, elga doston bo‘lmoq

2. bahonayi sabab diydor g‘animat: -

3. begona qilmoq: 1.o‘zidan uzoqlashtirmoq, yot kishilar qatoriga o‘tkazmoq; 2.ko‘chma chetga ketkizmoq. birovning qo‘liga, ixtiyoriga o‘tkazib yubormoq

4. bola bahona diydor g‘animat: -

5. boloxonador qilib so‘kmoq: -

6. bor otangga, bor onangga: -

7. boshingdan ordona qolmoq: -

8. devona bo‘lmoq: -

9. devona qilmoq: -

10. devonalik qilmoq: -

11. diyonatini yutmoq: -

12. esxona chiqib ketmoq: -

13. esxonani chiqarib yubormoq: -

14. esxonasi chiqib ketmoq: -

15. esxonasini chiqarib yubormoq: -

16. g‘o‘za bahona diydor g‘animat: -

17. gul bahona diydor g‘animat: -

18. jona kelmoq: -

19. jonini parvona qilmoq: -

20. jonni parvona qilmoq: -

21. ko‘ngul parvona bo‘lmoq: -

22. ko‘z xonasidan chiqay demoq: -

23. ko‘zi xonasidan chiqay dedi: 1)g‘azabi qo‘zib, asabiylashdi 2) g‘ayrati ko‘zida aks etib, ko‘zi chaqchaydi

24. ko‘zi xonasidan chiqay demoq: -

25. o‘rmonga o‘t ketsa, ho‘l-u quruq barobar yonadi: -

26. og‘izdan ona sut ketmaslik: -

27. og‘zidan ona suti ketmagan: hali yosh, tajribasiz

28. og‘zidan ona suti ketmaslik: -

29. omonatini topshirmoq: jon taslim qilmoq, olamdan o‘tmoq; o‘lmoq.

30. ona suti og‘izda: -

31. ona suti og‘izdan kelmoq: -

32. ona suti og‘izdan ketmaslik: -

33. ona suti og‘zida: hali yosh, tajribasiz

34. ona suti og‘zidan keldi: haddan tashqari qiynalib ketdi

35. ona suti og‘zidan kelmoq: -

36. ona suti og‘zidan ketmagan: hali yosh, tajribasiz

37. ona suti og‘zidan ketmaslik: -

38. ona suti og‘ziga keldi: haddan tashqari qiynalib ketdi

39. ona sutiday: -

40. ona sutini oqlamoq: -

41. onani ko‘rsatmoq: -

42. onani uchqo‘rg‘ondan ko‘rmoq: -

43. onani uchqo‘rg‘ondan ko‘rsatmoq: -

44. onaning boshiga yostiq bo‘lmoq: -

45. onasi o‘pmagan: -

46. onasini ko‘rsatdi: do‘q qildi, qo‘rqitdi, adabini berdi

47. onasini ko‘rsatmoq: -

48. onasini uch qo‘rg‘ondan ko‘rsatdi: do‘q qildi, qo‘rqitdi, adabini berdi

49. onasini uchqo‘rg‘ondan ko‘rmoq: -

50. onasini uchqo‘rg‘ondan ko‘rsatmoq : -

51. onasini uchqo‘rg‘ondan ko‘rsatmoq: -

52. onasining boshiga yostiq bo‘lmoq: -

53. ordona qolmoq: -

54. ostonadan hatlamoq: -

55. ostonaga qadam bosmoq: -

56. ostonasi tilladan bo‘lmoq: -

57. ostonasidan hatlamoq: -

58. ostonasiga bosh qo‘ydi: xokisor bo‘ldi, xokisorlik qildi

59. ostonasiga bosh qo‘ymoq: -

60. ostonasiga qadam bosmoq: -

61. ostonasigacha oltindan bo‘lib ketmoq: -

62. ota go‘ri qozixonami?! : -

63. ota go‘ri qozixonami?!: -

64. ota go‘ri-qozixonami?: janjallashib, xafalashib o‘tirishga arzimaydi

65. otang kim oshqovoq, onang kim nosqovoq: -

66. otang yaxshi, onang yaxshi deb: -

67. oxir zamona: -

68. paymona to‘lmoq: -

69. paymonasi to‘lmoq: -

70. peshona teri: halol mehnat

71. peshona teri tukildi: mashaqqat bilan jismoniy mehnat qildi

72. peshonasi taq etib devorga tegmoq: o‘z bilganidan qolmay, oxiri ishi voy bo‘lmoq.

73. to‘qayga o‘t ketsa, ho‘l-u quruq barobar yonadi: -

74. xonasi kelganda: -

75. xonasi kelib qoldi: -

76. xonasi kelib qolmoq: -

77. yetti yot begona: -

78. zamonaning zayli bilan: -

1. Axmoq – tentak – go‘sxur – devona
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining ortiqligiga ko‘ra)

2. Birdan-bir – yagona – yakkayu-yagona – yolg‘iz – tanho
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalash darajasiga ko‘ra)

3. Boshqa – o‘zga – yot – begona – raqib
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgining kuchli ifodalashiga ko‘ra )

4. Hujra – kulba – uy – hovli – qasr – koshona – saroy
Ma’nosiga ko‘ra
(hashamlik belgisining ortishiga ko‘ra)

5. Jinni – telba – devona
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalash darajasiga ko‘ra)

6. Kapa – chayla – kulba – hujra – xona – uy- hovli – qasr – saroy – koshona – kushk
Ma’nosiga ko‘ra
(hashamlik belgisining ortiq-kamligiga ko‘ra)

7. Sabil (savil) – ordona – zormanda – baytalmon – egasiz
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

8. Sotqin – xoin – xiyonatkor – g‘addor – murtad
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(salbiylik bo‘yog‘ining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.