Kelishik shakli – nutqda ismlarnio‘zidan keyingi so‘zga tobelovchi vosita. Bu vositalar ismni keyingi so‘zga tobelantirish bilan birga uning gapdagi vazifasini ham belgilab beradi. Bunday shakllar tizimi – kelishik kategoriyasi. Kelishik, aytilganidek, ergash so‘z vazifasidagi ismni bosh so‘z vazifasidagi ism yoki fe’l bilan bog‘laydi. Shu sababli kelishik ismlarning munosabat (aloqa-munosabat, sintaktik) shakllariga kiritiladi. O‘zbek tilida kelishikning oltita shakli ajratiladi.
Bosh kelishik. Maxsus shakli yo‘q. Bosh kelishikdagi ism gapda quyidagi vazifada keladi: 1) ega: Yomg‘ir yog‘moqda; 2) izohlovchianiqlovchi: Doktor Aybolit –bolalarning sevimli qahramoni; 4)sifatlovchianiqlovchi: Taxta ko‘prik sinovdan yaxshi o‘tmadi; 5) undalma: Bolalar, darsga!; 6) ravish holi: Oy borib, omon qayt.
Qaratqich kelishigi. Maxsus shakli ning. Tarixiy varianti -im: O‘zbekiston – vatanim manim (A.Orip.). Tovush tushishiga uchragan varianti -ing: mening, sening. Qisqargan shakli -n: ko‘zin oqu qorasi, yer kurrasin boshin tang‘idik. O‘g‘uz lahjasidagi varianti -ing: Intizorman yoriming diydoriga.
Gapda qaratqich kelishigi shaklidagi so‘z qaratqich-aniqlovchi vazifasida keladi: Dunyoning tashvishlari ko‘p.
Ism bilan ismning aloqasini ko‘rsatadi: maktabning hovlisi, Qarshining havosi.
Tushum kelishigi.Maxsus shakli ni. Tovush tushishiga uchragan varianti -i: meni, seni. Qisqargan shakli -n: Tog‘ lolasin zavq bilan terdim… Olmazorlar gulin to‘kadi, meva bog‘lab shoxin bukadi (H.Olim.).
Tushum kelishigidagi ism gapda vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida keladi: Dunyoni qizg‘anma mendan, azizim (A.Orip.).
Ism bilan fe’lning aloqasini ko‘rsatadi: choyni ichmoq, maktabni tugatmoq.
Jo‘nalish kelishigi. Maxsus shakli ga. Tovush o‘zgarishiga uchragan varianti -ka/-qa. (k undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda -ka, q undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda -qa shaklida aytiladi va shunday yoziladi: eshikka, buyruqqa. Boshqa barcha holda, qanday aytilishidan qat’i nazar, -ga tarzida yoziladi: bog‘ga, cho‘g‘ga, pedagogga, bargga. O‘g‘uz lahjasidagi varianti -a: Do‘stlar, sog‘inganimni gul yuzli yora ayting. Do‘stlar, men bir guli ra’noya oshiq o‘lmisham. Bolama o‘xshaydi ovozing sening.g‘a qo‘shimchasi eskirgan va shevadagina saqlangan. na faqat o‘g‘uz lahjasiga xos: Go‘zal yorim Shohsanamning to‘yina Borsam, o‘ldirarlar, bormasam, o‘lam.
Gapda jo‘nalish kelishigi shaklidagi ism quyidagi vazifalarda keladi: 1) vositali to‘ldiruvchi: Balki senga ayon, balki noayon, Bir hayot hadisin aylayin bayon; 2) o‘rin holi: Kitobga ketyapman. 3) Payt holi: Bu kiyimlarni qishga asrab qo‘ying. 4) Sabab holi: Bilmaganiga uyaldi. 5) Maqsad holi: O‘qishga kelganmiz. 6) Kesim: Bu kitob senga (dir, edi, ekan, emish).
Ismning fe’l, ba’zan ism bilan aloqasini ko‘rsatadi: maktabga ketmoq, menga katta, o‘zingga qiyin.
O‘rinpayt kelishigi. Maxsus shakli da. Gapda o‘rin-payt kelishigi shaklidagi ism quyidagi vazifada keladi: 1) Vositali to‘ldiruvchi: Unda nima ishing bor? 2) O‘rin holi: Zo‘r karvon yo‘lida yetim bo‘tadek, Intizor ko‘zlarda halqa-halqa yosh; Kitobda tug‘ilganman; 3) payt holi: 1- avgustda uchrashamiz; 4) sabab holi: Suyaklari mehnatda qotgan; 5) ravish holi: Sukutda kutdi; 6) kesim: Hamma ayb o‘zimda (dir, edi, ekan, emish). Kuch – adolatda.
Ismning asosan fe’l bilan aloqasini ko‘rsatadi: maktabda o‘qimoq, yozda uchrashmoq.
Chiqish kelishigi. Maxsus shakli dan. Tarixiy shakli -din: Jondin seni ko‘p sevarman, ey umri aziz… (Nav.).
Gapda chiqish kelishigi shaklidagi ism quyidagi vazifalarda keladi: 1) vositali to‘ldiruvchi: Otalar boladan ranjisa biroq… (A.Orip.) Paxtadan ko‘plab sanoat mahsulotlari olinadi; 2) o‘rin holi: Xorazmdan qaytib keldik; 3) payt holi: O‘qishni 1-sentyabrdan boshlaymiz; 4) sabab holi: Bilmaganidan uyaldi. Xursandlikdan shoshib qoldi chol; 5) ravish holi: Yurakdan tabrikladi; 6) kesim: Umidimiz sizdan; 7) ega: Rastada har xil ko‘katlardan bor edi (bosh kelishik bilan ma’nodosh bo‘ladi); 8) vositasiz to‘ldiruvchi: Nondan oling (tushum kelishigi bilan ma’nodosh bo‘ladi).
Ismning fe’l, ba’zan ism bilan aloqasini ko‘rsatadi: maktabdan qaytmoq, mendan so‘ramoq, olmadan shirin.
Kelishikning belgisiz ishlatilishi. Kelishik shakllaridan to‘rttasi belgisiz ishlatilishi mumkin: 1) qaratqich: Maktab (ning) stadioni kengaytirildi; 2) tushum: Bunda bulbul kitob (ni) o‘qiydi; 3) jo‘nalish: Ertaga litsey (ga) borasanmi? 4) o‘rin-payt: yer haydasang, kuz (da) hayda.
Kelishik ma’nodoshligi.Kelishiklarda ma’nodoshlik kelishiklararo, kelishik va ko‘makchi orasida kuzatiladi.
Kelishiklararo ma’nodoshlik:
1) ning bilan dan: mehmonning biri – mehmondan biri, do‘stimning ba’zisi – do‘stimdan ba’zisi. Qaratqichvatushumsinonim bo‘lolmaydi: Ukamning daftari birikmasini ukamni daftari tarzida qo‘llash noto‘g‘ri.
2) ni bilan ga, dan, da: gapingizni tushunmadim –gapingizga tushunmadim; nonni oling –nondan oling; shaharni kezmoq –shaharda kezmoq;
3) ga bilan dan, da. ni: kelganiga xursand – kelganidan xursand; vokzalga tushaman –vokzalda tushaman – vokzaldan tushaman; gapingizga tushunmadim – gapingizni tushunmadim;
4) da bilan ga, dan, ni: vokzalda tushaman – vokzalga tushaman – vokzaldan tushaman; bog‘ni aylanmoq – bog‘da aylanmoq;
5) dan bilan -ning, -ni, -ga, -da: topishmoqning biri – topishmoqdan biri; taassurotdan so‘zlab bermoq – taassurotni so‘zlab bermoq; bekatdan tushmoq – bekatga/da tushmoq.
Kelishik va qo‘makchi ma’nodoshligi:
1) ning bilan qarashli va tegishli: maktabning stadioni –maktabga qarashli stadion; sizning xonangiz tayyor –sizga tegishli xona tayyor;
2) ni bilan haqida, to‘g‘risida, xususida: o‘qigan romanini so‘zlab bermoq—o‘qigan romani haqida so‘zlab bermoq;
3) ga bilan uchun, sababli, tufayli, vajdan, tomon, qarab: senga oldim – sen uchun oldim; shunga xafa bo‘ldi –shu sababli (tufayli) xafa bo‘ldi –shu vajdan xafa bo‘ldi;
4) da bilan bilan, orqali, yoqalab (bo‘ylab): qalamda yozmoq –qalam bilan yozmoq, telefonda gaplashmoq –telefon orqali gaplashmoq; sohilda yugurmoq – sohil bo‘ylab/yoqalab yugurmoq;
5) dan va bilan, orqali, haqida: shu yo‘ldan boriladi –shu yo‘l orqali boriladi –shu yo‘l bilan boriladi; bolaligidan so‘zladi –bolaligi haqida so‘zladi.
Uslubiy belgilari. Kelishik shaklining noto‘g‘ri qo‘llanishi uslubiy g‘alizlikni keltirib chiqaradi: Bu Salimnigina emas, mening ham kamchiligim. Bu gapda tushum kelishigi shakli noto‘g‘ri qo‘llangan. Yoki o‘rin-payt kelishigi shakli o‘rnida jo‘nalish kelishigi shaklini ishlatish ham uslubiy xato: Qarshida o‘qiyman – Qarshiga o‘qiyman kabi.
Tushum va qaratqich kelishigidan boshqa barcha kelishik shaklidagi ismlar kesim vazifasida kela oladi.
Qaratqich, tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt kelishiklari belgisiz ishlatiladi.
Qaratqich, tushum, jo‘nalish kelishiklari qisqargan shaklda ishlatiladi.
Chiqish, jo‘nalish, o‘rin-payt kelishiklar ravish, modal so‘zlar tarkibida yaxlitlanib qoladi: birga, tezda, chindan, to‘satdan, birdaniga, yoppasiga, kunda; haqiqatdan, birinchidan.