Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {it}
So‘z bo‘g‘inlari: it
Izoh(lar)i:
it ot

1. 1. Uy-ro‘zg‘orni qo‘riqlash, ov ovlash va shu kabilar maqsadlar uchun saqlanadigan to‘rt oyoqli sutemizuvchi uy hayvoni. Ko‘ppak it. Ov iti. ▬ Katta temir darvoza ostida cho‘zilib yotgan xirsday it boshini ko‘tarib irilladi. A. Qahhor, Boshsiz odam

2. 2. Shu hayvonga nisbatlanuvchi haqoratni bildiradi. Azizbek qarshisida qo‘l bog‘lab turgan darvoza begiga baqirdi: — Nega qarab turasan, darvoza ustiga chiq, kim ekan u it?! Qodiriy, O‘tgan kunlar
Xalq tovushi tinimsiz guvullaydi: — Bu yoqqa chiq, itlar! Oybek, Tanlangan asarlar

3. ko‘chma hma Birovning manfaatlarini himoya qilib, boshqalarga zulm o‘tkazuvchi odam; malay. Musulmonqulning iti bo‘lmasa, o‘zimizdan mingboshi bo‘larlik odam qurib qoluvdimi, deyman. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar
Keling, sherdargohning iti, tortinmang, yuqoriga o‘ting. K. Yashin, Hamza

4. 4. Muchal yil hisobida o‘n birinchi yil nomi; sak. Uning yili it.

Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: mavjud emas.
Omonimlari: mavjud emas.
Paronimi: mavjud emas.

Shoir va nosir, dramaturg va publitsist, tilshunos va adabiyotshunos, tarixchi va faylasuf, san’atshunos va jamoat arbobi Abdurauf Fitrat1886- yildaBuxoroda ziyoli oilasida tavallud topgan. Buxoro va Istanbul madrasalari va dorilfununlarida o‘qigan. Arab, fors va turk tillarini mukammal bilgan. Otasi savdogar bo‘lib, 1918- yilgacha Qashqarda turib qolgan. Fitrat 1909- yili Turkiyaga o‘qishga borib, 1913- yilgacha Istanbul dorilfununida tahsil ko‘rgan. Turkiyada tashkil topgan “Buxoro ta’limi maorifi” uyushmasida faollik ko‘rsatgan. Uning ilk to‘plami “Sayha” (1911) va asarlari “Sayyohi hindi”, “Munozara” shu yillari Turkiyada chop etilgan. Asarlari jadidchilik g‘oyalari bilan sug‘orilgan. U Turkiyada Fitrat (zukko, dono, bilimdon) deb taxallus olgan. Ijodi o‘z xalqini zulm botqog‘idan qutqarish, Ovro‘pa fani va madaniyatini targ‘ib qilish g‘oyasini ilgari suradi. 1917- yilgi fevral inqilobidan keyin “Hurriyat” gazetasini tashkil etib, unda asarlari bosiladi. Uning “Qon”, “Begijon”, “Temur sag‘anasi”, “ O‘gizxon”, “Abo Muslim”, “Hind ixtilochilari”, “Chin sevish”, “Abulfayzxon”, “Arslon”, “Vose’ qo‘zg‘oloni” dramalarida milliy mustaqillik uchun kurash ifodalangan. 1922- yili nashr etilgan “O‘zbek yosh shoirlari” to‘plamida “Mirrix yulduziga”, “Behbudiyning sag‘anasini izlab”, “Sharq”, “Shoir” she’rlarida Oktabr inqilobidan keyingi voqealarning g‘ayri insoniy mohiyatini fosh qilgan. “Shaytonning tangriga isyoni” dramasi, “Qiyomat” kabi hikoyalarida diniy aqidaparastlik fosh etilgan.

Adabiyotshunos sifatida “Adabiyot qoidalari”, “Eski o‘zbek adabiyoti namunalari”, “Aruz haqida” kabi ishlari, Hayyom, Firdavsiy, Bedil, Navoiy, Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg‘oniy haqida tadqiqot yaratgan.

Fitratning o‘zbek tili garammatikasiga oid darsliklari (“Sarf”, “Nahv”) 1925–1930- yillarda besh marta chop etilgan. Filologik tadqiqotlari uchun unga o‘zbek olimlari orasida birinchilardan bo‘lib professor unvoni berilgan.

Fitrat 1938- yil 4- oktabrda hukumat qarori bilan otib o‘ldirilgan.

1991- yil 25- sentabrda adabiyotshunoslik sohasidagi xizmatlari uchun Alisher Navoiy nomidagi Respublika Davlat mukofoti berilgan.

“At-tuhfat uz-zakiyatu fil-lug‘atit turkiya” – XV asrning birinchi yarmida noma’lum muallif tomonidan Misrda yozilgan deb taxmin qilinadi. Asarning yagona qo‘lyozma nusxasi Istambulda Valiuddin afandi kutubxonasida saqlanmoqda.

«At-tuhfa» nomi bilan mashhur bu asarda qipchoq tili materiallari izohlanadi. Asar uch qism: kirish, lug‘at, grammatikadan iborat, qipchoq tili morfologiyasi va sintaksisi talqiniga keng o‘rin berilgan. Muallif arab tilshunosligini mukammal o‘rgangan olim, turkiy tildagi barcha grammatik kategoriya va shakllarni arab tilshunosligi atamalari vositasida izohlagan.

Bu nodir yodgorlik asrimizning 20-yillarida turk olimi Fuod Kupruluzoda tomonidan fanga ma’lum qilingan. Polyak, venger, turk olimlari mazkur asar asosida tadqiq ishlari olib borishgan. O‘zbek tiliga 1966- yilda S.Mutallibov tomonidan tarjima qilingan. Asarning mukammal ruscha nashri 1978- yilda E.Fozilov va M.Ziyayevalar tomonidan amalga oshirilgan. “At-tuhfa”da bayon qilingan ko‘pgina fikrlar hozirgi turkiyshunoslik uchun ham o‘z qimmatini yo‘qotgani yo‘q. Turkiy tillarning tarixiy grammatikasini yaratishda “At-tuhfa”qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi.

 

«Javohir un-nahv fi lug‘atit-turk»–(Turkiy tillar sintaksisi javohirlari) Mahmud Koshg‘ariyning grammatik xarakterdagi asari. «Devonu lug‘otit turk»da muallif ayrim grammatik masalalar talqini xususida fikr ketar ekan, bu boradagi qarashlarining «Javohir un-nahv fi lug‘atit-turk» nomli asarida keltirilishiga ishora qilib ketadi. Ammo «Devonu lug‘otit turk»da muallif tomonidan tilga olingan bu nodir asar bizgacha yetib kelmagan.(q. Mahmud Koshg‘ariy)

 

«Kitob al-idrok li lisonal-atrok»– Abu Hayyon al-Andalusiy (1256–1345) ning asari. Bu nodir asar 1312- yilda Qohirada bitilgan, lug‘at va grammatikadan iborat. Asarning 2 qo‘lyozmasi bor. Ular Istanbulda saqlanmoqda. Mazkur qo‘lyozmalar asosida 1891- yilda Mustafo Bey va 1931- yilda Ahmad Ja’far o‘g‘li asarni chop qildi. So‘nggi davrlarda esa A.Zayonchkovskiy, K.Brokkelmann, F.Vushtenfeld, L.Bouvat, E.Fozilov, A.Kurishjonov, N.Rasulova singarilar bu asar yuzasidan maxsus tadqiqot olib bordilar.

“Kitob al-idrok li lisonal-atrok” tilida qipchoq elementlari kuchliroq. Mas., r, g tovushining y tovushiga o‘tishi holati: agin – ayin, dagma – tayma, bak – bay, agarlab – ayarlab. G tovushining y, v tovushlariga o‘tishi: bug‘doy – buvday, og‘ul – ovul. G tovushining undoshlar oldidan tushishi: igna – ina; x tovushining k ga o‘tishi: xoja – koja. So‘z boshida y tovushining orttirilishi: ilon – yilon, ip – yip. So‘z o‘rtasida t undoshidan oldin l undoshining orttirilishi: katur – kaltur kabi.

“Kitob al-idrok li lisonal-atrok” tilida o‘g‘uz elementlari ham uchrab turadi. Mas., m tovushining btovushiga o‘tishi: men – ben. T tovushining d tovushiga o‘tishi: tamir – damir, tilku – dilku.

Lug‘atda 5 ta arabcha va 13 ta forscha so‘z qayd etilgan. -niki qo‘shimchasi o‘rnida qaratqich kelishigi shakli qo‘llangan: yir sanindir (yer senikidir). Sifatlarning orttirma darajasi yavlak so‘zi orqali hosil qilingan: yavlak ko‘rkludur. Yarim ma’nosini bildiruvchison manbada bichuk, yaru so‘zlari orqali berilgan.

Asar turkiy tillar tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega.

«Kitobu-l-lug‘at al-mushtoq fi lug‘ati-t-turk val-qafchoq» – mashhur tilshunos Jamoliddin Muhammad Abdulloh Turkiyning lingvistik asari. Asarning Abu Bahr ismli kishi tomonidan 855- yilda ko‘chirilganligi asosida uning XIV–XV asrda yaratilganligi haqida xulosa qilish mumkin. “Kitobul lug‘at al-mushtoq fi lug‘at-it turk val-qafchoq” birgina nusxaga ega, Parij Milliy kutubxonasida saqlanmoqda. Olimlar asar Suriyada yaratilgan deb taxmin qilishadi.

Qo‘lyozma 4 bobdan iborat, ularning har qaysisi fasllarga ajratilgan. Birinchi bobi tangrining ismi va fazoda unga tobe bo‘lgan mavjudotlarga hamda diniy atamalarga bag‘ishlangan. Mas., tangri, yalavach, farishta, quyosh, yulduz, oy. Ikkinchi bobi yer, uning osti va ustidagi narsalar izohiga bag‘ishlangan, bir qancha ichki guruhga ajratilgan.

Asarning uchinchi bobida payt va o‘rin ravishlari, kishilik va so‘roq olmoshi, ko‘makchilar, hafta kunlari, yil fasllari haqida so‘z boradi. To‘rtinchi bob esa fe’l haqida.

Arab, fors, turk, mo‘g‘ul tillari qiyosiga bag‘ishlangan bu asar turkiy tillar taraqqiyotini o‘rganishda qimmatli manba.

So‘z turkumlari orasida ko‘chish hodisasi – muayyan bir turkumga mansub so‘zning boshqa turkumga xos ma’noviy va sintaktik belgiga ega bo‘lishi. O‘zbek tilida boshqa turkumga ko‘chgan yoki ko‘chishga shay turgan so‘zlar talay, bu so‘zning ayni paytda qaysi turkumga kirishini aniqlashda qiyinchilik tug‘diradi. Shuning uchun:

a) vaqtincha boshqa turkum vazifasini bajarish;

b) butunlay boshqa turkumga ko‘chish

farqlanadi.

Vaqtincha boshqa turkum vazifasini bajarish nutqiy, bunda nutqiy ko‘chma ma’no ifodalanadi. Mas., Birni ko‘rib fikr qil, birni ko‘rib shukur qil gapida son turkumiga mansub bir so‘zi vaqtincha ot turkumi vazifasida kelmoqda.

Butunlay ko‘chishda so‘z bir turkumdan boshqa turkumga butunlay o‘tib ketadi. Butunlay ko‘chish deyarli barcha mustaqil so‘zlar doirasida, hatto yordamchi so‘zlarda ham kuzatiladi:

1. Otga o‘tgan: a) sifat: yigit, qiz, o‘g‘il, qari, er, xotin, ko‘r, issiq-sovuq(issiq-sovug‘idan xabar olmoq), achchiqchuchuk, yosh- qari, yosh-u qari, quyuq-suyuq, ko‘k(osmon, nasha, dollar) ("siyoh" so‘zi ham aslida sifatdan ko‘chgan); b) fe’l: yel, shish, yuq, ich, ko‘ch, qir, chaqirdi, chorladi, ko‘rdi, keldiketdi, qo‘ydichiqdi, oldiberdi, oldisotdi; mindimindi(bolalar o‘yinining nomi), bordi-keldi, keldi-ketdi, oldi-berdi, ur-yiqit, ursur, baqirchaqir, yasantusan, supursidir, yuguryugur oldiqochdi(gap), kuydipishdi (ayol), iliguzildi (vaqt), ichakuzdi (hangomalar), supraqoqdi (farzand, ya’ni so‘nggi farzand) kabi sodda, qo‘shma, juft va takroriy fe’l; b) fe’lning harakat nomi shakli: kengash, kurash, o‘qish, yozish, o‘tmish, qilmish, qidiruv, o‘ynash, saylov, ishlov, qurshov, qatnov, qistov, tanlov, tintuv, maqtov, tergov, to‘lov, o‘quv, chanqov, qalov, qarov, to‘ntarish, o‘zgarish, qiziqish, o‘qish, o‘tirish, qarash (vzglyad), muyulish//burilish, burilish ("o‘zgarish" ma’nosida), yozuvchizuv, yurishturish, borishkelish, bosartusar, ko‘rolmaslik, kiraverish; v) fe’lning sifatdosh shakli: o‘qituvchi, bog‘lovchi, kuzatuvchi; g) son: uch, yetti, yigirma, qirq, to‘qqiz; d) taqlid: ququ (qush), dudut (engil mashina), popop (asli: poppop tikuv mashinasi), tutu (tovuq), patpat (mototsikl), shapshap (magazkushak), shaqshaq (qushning nomi).

  1. Sifatga o‘tgan:a)fe’l: daydi, qari, och, chalkash, yanglish, tutash, aralash.b) fe’lning sifatdosh shakli: kelajak, bo‘lajak; v) ot: tilla, kumush, taxta (tilla uzuk, asal bola), moshguruch, yo‘lyo‘l, rangbarang, xilmaxil.g)olmosh:manman.
  2. Olmoshga o‘tgan: a) ot: odam, kishi, inson (zerikib ketdi odam (men), hayron qolasan kishi (men), dardimni eshitadigan inson (hech kim) topilmadi);b)son: bir (bir kishi (kimdir); v) sifat: ba’zi (ba’zilar (allakimlar) unday deydi, ba’zilar bunday).

4. Ravishgao‘tgan: a) fe’lning sifatdosh shakli: charchamasdan (ishlaysan), o‘ylamasdan (gapirdi), indamasdan, bilinar-bilinmas; b) fe’lning ravishdosh shakli: osha, o‘ta, ura, qayta, qo‘yarda-qo‘ymay, ura-sura; v) ot: erta, indin, kecha, kech, kechqurun, savat-savat, navbatma-navbat.

5. Yuklamaga o‘tgan: a) son: bir;b) sifat:yakka, yolg‘iz.

6. Modalga o‘tgan: a) ot: haqiqatdan, chamasi, mazmuni; b) sifat: yaxshi, so‘zsiz, tuzuk, to‘g‘ri, tabiiy; d) olmosh: qani, qalay;

7. Bog‘lovchiga o‘tgan: a) son: bir; b) ravish:ba’zan;b) yuklama: ham;d) ko‘makchi: bilan.

8. Ko‘makchiga o‘tgan: a) ot: ost, ust, old, orqa, tomon, tag, tepa, ich, ora, qosh, lab, yoqa, og‘iz; b) fe’lning ravishdosh shakli: qarab, boshlab, ko‘ra, deya, deb, o‘xshab; d) sifat: tashqari, boshqa, bo‘lak, o‘zga; e) ravish: avval, oldin, ilgari, keyin, so‘ng.

Sanalganning ayrimi bugungi kunda boshqa turkumga butunlay o‘tib bo‘lgan bo‘lsa, ayrimi hali o‘tish bosqichida. Mas., mavjud grammatikalarda son turkumining tasnifiy belgisi sanalar ekan, predmetning sanog‘i, tartibini bildirishi, qancha, nechta, nechanchi so‘rog‘idan biriga javob bo‘lishi, ot turkumiga mansub so‘z bilan erkin aloqada bo‘lishi va gapda, asosan, sifatlovchi aniqlovchi vazifasida kelishi ta’kidlanadi. Jamlovchi son shakli bu talabga to‘la javob berolmaydi. Ayni paytda jamlovchi sonning -ov, -ala, -ovlon, -ovlab, -ovlashib shakli ajratiladi. Qayd etilgan shakldan -ovlab, -ovlashib shakli, bizningcha, jamlovchi son shakli emas, balki jamlovchi sondan yasalgan fe’lning ravishdosh shakli: ikki+ov+lash+ib.

Asosiy shakl sifatida -ov, -ala, -ovlon ko‘rsatkichlari ajratilishi mumkin. Ma’lumki, bundan -ov, -alashakli boshqa son ma’no turidan farqlanib, deyarli har doim egalik shakli bilan qo‘llanadi. -ovlon shaklli jamlovchi sonning atash ma’nosi bugungi kunda miqdor emas, balki «qanchadir miqdordagi shaxs» deb qaraladi: Oltovlon (olti kishi)ola bo‘lsa, og‘zidagin oldirar. -ov, -ovlon shakli barcha sonlar kabi ot bilan birikmaydi, gapda sifatlovchi aniqlovchi vazifasida kelmaydi, sonning so‘rog‘iga javob bo‘lmaydi, barcha son o‘zaklaridan jamlovchi son hosil qilinmaydi. U ko‘proq otga xos belgiga ega. -ala shakli esa sonlik belgisini ham o‘zida birmuncha saqlab turibdi: uchala bola ham qo‘shni qishloqdan ekan. Jamlovchi son shaklidagi ma’no taraqqiyoti quyidagicha:

-ala -ov -ovlon

Ko‘rib o‘tilganidek, bular orasida -ala shaklida sonlik belgisi birmuncha saqlangan, -ovlon shaklida otlik belgisi kuchaygan. -ov shaklida sonlik ham, otlik ham mushtarak. Demak, jamlovchi sonning -ov va -ovlon shakllari ayni paytda otga ko‘chishni «boshidan kechirmoqda».

 

 Xitoy tili – xitoy-tibet tillar oilasiga mansub tillardan; Xitoy Xalq Respublikasining rasmiy tili. Unda so‘zlashuvchilarning umumiy soni 1 milliard 292 milliondan oshadi (2003-y.). Shuningdek, bu tilda Indoneziya, Kambodja, Laos, Vetnam, Myanma, Malayziya, Tailand, Singapur, Bruney, Syangan, Aomin, Filippin, Yaponiya, Koreyada 30 milliondan ortiq kishi so‘zlashadi. BMTning rasmiy va ishchi tillaridan biri.

Xitoy tilida, asosan, 7 lahja mavjud: shim, u, syan, gan, xakka, yue, min. Lahjalar leksik tarkibi va fonetik xususiyati jihatidan ancha farqlanadi, hatto turli lahja vakillari bir-birlarini tushunmaydi, ammo lahjalarnung grammatik qurilishi yagona.

Xitoy tiliga oid qadimiy yozma yodgorliklar miloddan avvalgi 2- ming yillikning 2- yarmiga oid Qadimgi adabiy yodnomalar – «Shutszin» (Tarix kitobi) va «Shitszin» (Qo‘shiqlar kitobi) miloddan avvalgi 1- ming yillikning 1- yarmiga oid. O‘sha davrdagi jonli lahjalar asosida qadimgi adabiy xitoy tilishakllangan.

Xitoy tilidagi morfema va sodda so‘zlar odatda bir bo‘g‘inli. Bo‘g‘in tarkibiga kiruvchi undosh va unli tovushlar ma’lum tartibda joylashadi. Xitoy tilida bo‘g‘in tarkibiga kiruvchi tovushlarning hammasi ham bir-biri bilan birika olmaydi, shuning uchun xitoy tili bo‘g‘inlarining miqdori chegaralangan. Putunxuada 44 bo‘g‘in, ton variantlarini hisobga olganda 1324 bo‘g‘in mavjud.

Xitoy tilida bir bo‘g‘inli so‘zlarga qaraganda ikki bo‘g‘inli so‘zlar ko‘proq. Terminologiyaning rivojlanishi natijasida ikkidan ortiq bo‘g‘inli so‘zlar ham ko‘paymoqda. So‘z yasalishi so‘z qo‘shish, affiksatsiya, konversiya orqali amalga oshiriladi. Bu tilda deyarli o‘zlashma so‘zlar yo‘q. O‘ziga xos morfologik va sintaktik belgilarga ega.

Bu oilaga tay-xitoy guruhi (xitoy, dungan, tay, laos, chjuan, vetnam tili), tibet-birma guruhi (tibet, birma tili) kiradi.

1. aql bitmadi: -

2. baxt bitmoq: -

3. bedananing uyi yo‘q, qayerga borsa bitbildiq: -

4. bel og‘ritmoq: -

5. besh-oltita ko‘ylakni ortiqroq yirtmoq: -

6. beva xotinga buxorodan it hurmoq: -

7. bir boshini ikkita qildi: oilali qildi

8. bir boshini ikkita qilmoq: -

9. bir gapni ikkita qilmaslik: -

10. bir so‘z ikkita bo‘lmaslik: -

11. bir so‘zi ikkita bo‘lmadi: aytgani bajarildi

12. bir so‘zi ikkita bo‘lmaslik: -

13. bir so‘zini ikkita qilmaslik: -

14. bir so‘zni ikkita qilmaslik: -

15. bitta boshini ikki qilmoq: -

16. bitta boshini ikkita qilmoq: -

17. bitta boshni ikki qilmoq: -

18. bitta boshni ikkita qilmoq: -

19. bo‘yindan soqit qilmoq: -

20. bo‘ynidan soqit qildi: o‘zini javobgarlikdan xoli qildi

21. bo‘ynidan soqit qilmoq: -

22. bo‘ysunmoq, itoat qilmoq : -

23. bosgan yerini quritmoq: borgan yerida hech narsa qoldirmay yuq qilmoq, yeb-ichib, talab bitirmoq.

24. bosh og‘ritmoq: -

25. boshdan soqit qilmoq: -

26. boshga bitgan balo bo‘lmoq: -

27. boshga bitgan ofat bo‘lmoq: -

28. boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘ymoq: -

29. boshi ikkita bo‘ldi: uylandi

30. boshi ikkita bo‘lmoq: -

31. boshidan soqit qilmoq: -

32. boshiga bitgan balo bo‘lmoq: -

33. boshiga bitgan ofat bo‘lmoq: -

34. boshini achitdi: me’yoriy fikrlash qobiliyatini yo‘qotdi

35. boshini ikkita qilmoq: -

36. boshini og‘ritdi: 1) o‘yladi 2) miyasini charchatdi

37. boshini og‘ritmoq: -

38. boshni ikkita qilmoq: -

39. boshni og‘ritmoq: -

40. chehrani yoritmoq: -

41. chehrasini yoritmoq: -

42. dil og‘ritmoq: -

43. dilini og‘ritmoq: -

44. dilni og‘ritmoq: -

45. do‘ppini osmonga irg‘itmoq: -

46. do‘ppisini osmonga irg‘itmoq: -

47. el og‘zin, it tishin bog‘lamoq: -

48. fe’lini aynitmoq: -

49. fe’lni aynitmoq: -

50. fikr yuritmoq: -

51. fitna qo‘bmoq: -

52. gap bitta: -

53. gap eshitmoq: -

54. gapini ikkita qilmaslik: aytgani bajarildi

55. gapni ikkita qilmaslik: -

56. gapni pishitib qo‘ymoq: -

57. gardandan soqit qilmoq: -

58. gardanidan soqit qildi: o‘zini javobgarlikdan xoli qildi

59. gardanidan soqit qilmoq: -

60. haqini tanitmoq: -

61. haqni tanitmoq: -

62. ichini it tatalamoq: -

63. ichini it tirnadi: yashirin holda ruhan bezovtalandi, tashvishlandi

64. ichini it tirnamoq: -

65. ichini og‘ritmoq: -

66. ichini qizitdi: qiziqish uyg‘otdi

67. ichini qizitmoq: -

68. ichni it tatalamoq: -

69. ichni it tirnamoq: -

70. ichni og‘ritmoq: -

71. ichni qizitmoq: -

72. ish bitdi, eshak loydan o‘tmoq: -

73. ish bitib, eshak loydan o‘tgandan keyin: -

74. ish bitmaydi: -

75. ish bitmoq: -

76. ishi bitdi, eshagi loydan o‘tdi: 1)maqsadi amalga oshgach, aloqa va muomalani yig‘ishtirdi 2)hozirgisi hal bo‘ldi, keyingisi bir gap bo‘lar

77. ishi bitdi, eshagi loydan o‘tmoq: -

78. issiq o‘rinni sovitmoq: -

79. issiq o‘rnini sovitmoq: mavjud qulay, yaxshi sharoit imkoniyatidan, joyidan kechmoq, uni tashlamoq.

80. it azobida: -

81. it fe’l: -

82. it ham, bit ham: -

83. it kunini boshga solmoq: -

84. it kunini boshiga solmoq: -

85. it tegib chibin ushmoq: -

86. it yotish, mirza turish: -

87. itdan olib, itga solmoq: -

88. itining tuvagi tilladan bo‘lib ketmoq: -

89. it-mushuk: -

90. itning keyingi oyog‘i: -

91. itning tuvagi tilladan bo‘lib ketmoq: -

92. ityalog‘i tilladan bo‘lmoq: -

93. jir bitmoq: -

94. jon kiritmoq: -

95. jon koyitmoq: -

96. jonini koyitmoq: -

97. jonni koyitmoq: -

98. ko‘cha changitmoq: -

99. ko‘kragidan itarmoq: -

100. ko‘krakdan itarmoq: -

101. ko‘ngil aynitmoq: -

102. ko‘ngil eritmoq: -

103. ko‘ngil og‘ritmoq: -

104. ko‘ngil sovitmoq: -

105. ko‘ngil yoritmoq: -

106. ko‘ngillar og‘ritmoq: -

107. ko‘ngilni aynitmoq: -

108. ko‘ngilni eritmoq: -

109. ko‘ngilni sovitmoq: -

110. ko‘ngilni sovituvchi: -

111. ko‘ngilni sovituvchi: -

112. ko‘ngilni yoritmoq: -

113. ko‘nglini aynitmoq: -

114. ko‘nglini eritmoq: -

115. ko‘nglini og‘ritdi: ranjitdi

116. ko‘nglini og‘ritmoq: -

117. ko‘nglini sovitdi: avvalgi yaxshi munosabati yo‘q bo‘ldi

118. ko‘nglini sovitmoq: -

119. ko‘nglini sovitmoq: -

120. ko‘nglini yoritmoq: -

121. ko‘ngullarin og‘ritmoq: -

122. ko‘p qon oqitmoq: -

123. ko‘z ko‘rmagan, quloq eshitmagan: -

124. ko‘zini pishitdi: anchagina o‘rganib, tajribasini orttirdi

125. ko‘zini pishitmoq: -

126. ko‘zni chalg‘itmoq: -

127. ko‘zni pishitmoq: -

128. kun bitmoq: -

129. kuni bitdi: o‘ladigan vaqti keldi

130. kuni bitmoq: -

131. miyasini achitdi: me’yoriy fikrlash qobiliyatini yo‘qotdi

132. miyasini achitmoq: -

133. og‘izga oq it kirib, qora it chiqmoq: -

134. og‘izga qatiq ivitmoq: -

135. og‘ziga oq it kirib, qora it chiqmoq: -

136. og‘ziga qatiq ivitdi: mutlaqo gapirmadi, suhbatda mutlaqo qatnashmaydi

137. og‘ziga qatiq ivitmoq: -

138. oyoqdan yiqitmoq: -

139. pashsha “g‘ing” desa, eshitilmoq: -

140. pashsha uchsa, eshitilarli: -

141. peshanaga bitilmoq: -

142. peshanaga bitmoq: -

143. peshanasiga bitilmoq: -

144. peshanasiga bitmoq: -

145. qalbni qitiqlamoq: Kishiga yoqib, shirin his-tuyg‘ular uyg‘otmoq, rohat baxsh etmoq, zavq-shavq bag‘ishlamoq.

146. qirq yigitga bosh bo‘lmoq: -

147. qirq yigitga sardor bo‘lmoq: -

148. qitday qilmoq: -

149. qitday-qitday qilmoq: spirtli ichimlik ichmoq.

150. qitig‘iga tegmoq: -

151. qitig‘ini o‘ldirmoq: -

152. qitiq pari o‘lgan: -

153. qitiq pariga tegmoq: -

154. qo‘lga kiritmoq: -

155. qo‘ngan yerini quritmoq: -

156. qovog‘ini pishitmoq: -

157. qovog‘ini tinchitmaslik: -

158. qovoqni pishitmoq: -

159. qovoqni tinchitmaslik: -

160. savlat ot hurkitmoq: -

161. savlati ot hurkitmoq: -

162. sitora issiq: -

163. sitorasi issiq: xush ko‘rinishli, yoqimli, jozibador

164. teshik quloq eshitadi: Qulog‘i bor, albatta eshitadi, gap, albatta, yetib boradi

165. teshik quloq eshitmoq: -

166. tilini qichitmoq: -

167. tilni qichitmoq: -

168. tinka-madorini quritmoq: -

169. tinka-madorni quritmoq: -

170. tinkani quritmoq: -

171. tinkasini quritmoq: -

172. titig‘i chiqib ketibdi: 1. titilib, to‘zib uvadasi chiqibdi, juldur-juldur, dabdala bo‘libdi 2. ko‘chma dabdalasi, majag‘i chiqibdi, tor-mor bo‘libdi

173. titig‘ini chiqarmoq: Qattiq kaltaklamoq, dabdala qilmoq

174. tit-pit chiqarilmoq: -

175. tit-piti chiqarilmoq: -

176. tit-pitini chiqarmoq: -

177. tit-pitni chiqarmoq: -

178. titroq bosmoq: nahotki Ahmad tanbal qo‘lga tushgan bo‘lsa ? Unda sir ochiladi.. Yoqubbekni titroq bosdi.

179. turgan-bitgani: -

180. tuxumini quritmoq: -

181. tuxumni quritmoq: -

182. tuyaning ustida ham it qopadi: -

183. tuyaning ustida it qopadi: -

184. urug‘ini quritmoq: -

185. urug‘ni quritmoq: -

186. urug‘-purug‘igacha qo‘ymay quritildi: -

187. urug‘-puruqqacha qo‘ymay quritildi: -

188. uy titmoq: -

189. uyqu elitmoq: ayn. uyqu olmoq

190. xalaqit berdi: monelik qildi

191. xalaqit berilsa: -

192. xalaqit bermoq: -

193. yer bilan bitta bo‘ldi: sochilib ketdi, betartib holda sochilib yotdi

194. yer bilan bitta bo‘lmoq: yer bilan bitta bo‘ldi

195. yetti o‘lchab, bitta kesmoq: -

196. yostig‘ini quritmoq: butun oilasi bilan o‘ldirib yubordi

197. yostiqni quritmoq: -

198. yuragini qitiqlamoq: -

199. yurakni qitiqlamoq: Kishiga yoqib, shirin his-tuyg‘ular uyg‘otmoq, rohat baxsh etmoq, zavq-shavq bag‘ishlamoq.

200. zir titramoq: -

1. Bog‘cha – maktab – litsey – kollej – institut – universitet
Ma’nosiga ko‘ra
(ta’lim-tarbiya ko‘lami va salohiyatiga ko‘ra)

2. Bola – o‘spirin – yigit – o‘rta yosh – keksa – nuroniy – chol
Ma’nosiga ko‘ra
(ijtimoiy holatiga ko‘ra)

3. Chaqaloq – go‘dak – bola – o‘smir – yigit – chol
Ma’nosiga ko‘ra
(ulg‘ayganlik belgisiga ko‘ra)

4. Chaqaloqlik – go‘daklik – bolalik – yoshlik – o‘smirlik – yigitlik – keksalik
Ma’nosiga ko‘ra
( davrlariga ko‘ra)

5. Chit – shoyi – atlas – adros
Ma’nosiga ko‘ra
(xomashyosining qiymatiga ko‘ra)

6. Go‘daklik – chaqaloqlik – bolalik – yoshlik – o‘smirlik – yigitlik – keksalik – qarilik
Ma’nosiga ko‘ra
(davriy bosqichiga ko‘ra)

7. Iflos – isqirt – irkit – isliqi – iqna – ivirsiq – nopok
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining kuchliligiga ko‘ra)

8. Ilova – risola – gazeta – jurnal – kitob
Ma’nosiga ko‘ra
(hajm-ko‘lam darajasiga ko‘ra)

9. Kichik – kichkina – mitti
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

10. Ninni – go‘dak – chaqaloq – bola – o‘smir – yigit – o‘rta yosh – chol
Ma’nosiga ko‘ra
(yosh xususiyatining katta-kichikligiga ko‘ra)

11. Oddiy askar – kichik serjant – serjant – katta serjant – kichik leytenant – leytenant – katta leytenant – kapitan – mayor – polkovnik – general-marshal – general-mayor – general-polkovnik – generalissimus
Ma’nosiga ko‘ra
(unvon darajasining katta-kichikligiga ko‘ra)

12. Pand – nasihat – o‘git
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining keng-torligiga ko‘ra)

13. Shipshitmoq – shivirlamoq – pichirlamok – gapirmoq – qichqirmoq – baqirmoq – o‘kirmoq – hayqirmoq
Ma’nosiga ko‘ra
(ovoz miqdorining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

14. Tamomlamoq – tugatmoq – sop qilmoq – bitirmoq – ado qilmoq – yo‘qotmoq – yo‘q qilmoq – quritmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining keng-torligiga ko‘ra)

15. Tekinxo‘r – tekintomoq – baloxo‘r – harom – haromtovoq – parazit
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining ortiq-kamligiga ko‘ra)

16. Tinch – jim-jit – sokin – osuda
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

17. Titramoq – qaltirlamoq – qalt-qalt qilmoq – dildiramoq – dir-dir qilmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

18. Yopmoq – o‘ramoq – chirmamoq – berkitmoq – yashirmoq
Ma’nosiga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz darajada ifodalashiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.