So‘zdan tashqarida, alohida olingan nutq tovushi fonema. Eng kichik lisoniy birlik fonema. Fonema muayyan til egalarining ma’lum tovushlar tipi haqidagi umumiy tasavvurlari. Har bir fonema so‘zlovchilar ongida o‘z tipini farqlovchi belgilari majmui asosida vujudga kelgan maxsus «akustik-artikulyatsion portret» yoki «tovushlar obrazi» sifatida saqlanadi. Muayyan fonemaning farqlovchi belgilari uning artikulyatsion va akustik xususiyatlari asosida shakllanadi. Artikulyatsion belgilar muayyan tovushlarni talaffuz qilish uchun nutq a’zolarining bir xildagi harakatga moslashgan avtomatik, standart holatlari haqidagi tasavvur bo‘lsa, akustik belgilar sifatida bir turdagi tovushlarga xos talaffuz sifati va miqdori tushuniladi. O‘zbek tilida so‘zlovchi shaxslarning ongida hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi 30 ta tovush tipi – fonema haqida ma’lumot bor. Bu ma’lumot kishi ongida uning til o‘rganishi, o‘zgalar va o‘zining nutqini kuzatish natijasi sifatida jonlanadi. Mas., o‘zbek tili sohibi o‘zining eshitish va so‘zlash a’zolari faoliyatini kuzatish natijasida [a] fonemasining unlilik, kenglik, lablanmaganlik, [u] fonemasining unlilik, torlik, lablanganlik, [p] fonemasining undoshlik, shovqinlilik, jarangsizlik, portlovchilik, lab-lablik kabi belgilarga ega ekanligi haqidagi «tabiiy» (go‘yoki o‘zi hosil qilingan) bilimga ega bo‘ladi. Nutq so‘zlaganda, ana shu tipik belgilarni jonlantirishga, ongidagi imkoniyatni voqelantirishga, fonetik umumiylikni xususiylashtirishga harakat qiladi. Lisoniy birliklar nutqiy birliklarga nisbatan miqdoran cheklangan bo‘lsa-da, ammo ular ham sanoqli emas. Shu boisdan ularning xotirada saqlanish mexanizmini ochish lozim bo‘ladi. Ma’lumki, inson narsalarni ularning umumlashtiruvchi va farqlovchi belgilari asosida esda saqlaydi. Esda saqlanishi lozim bo‘lgan narsa miqdor jihatdan ko‘p bo‘lsa, eslab qolishning asosiy yo‘li tasniflash, ya’ni guruhlarga ajratish. Tasnif esa o‘xshash va noo‘xshash, umumiy va farqlovchi belgilarini aniqlash asosida kechadi. Bu tamoyil barcha lisoniy birlik, xususan, fonema tasnifida ham to‘la amal qiladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 30 ta fonemaso‘zlovchi ongida, avvalo, ikki guruh – unlilar va undoshlarga bo‘lingan holda mavjud bo‘ladi. Bu guruhlar tovushlar talaffuzidagi ovoz va shovqinning ishtiroki darajasiga qarab belgilanadi. Bo‘linish shu tarzda alohida fonemagacha davom etib boradi. Unlilar ham, undoshlar ham qarama-qarshi belgilari asosida kichik guruhchalarga bo‘linib boraveradi. Mas., o‘zbek tilidagi 6 ta unli bir tizim, ular shovqinsizligi bilan undoshlardan ajraladi. Biroq bu tizimchaning o‘zi ham unsurlarning qarama-qarshi belgilari asosida bo‘linadi. Unlilarning qarama-qarshi qo‘yilishi quyidagicha:

Umuman olganda, eng kichik lisoniy birlik bo‘lgan fonemalar inson nutq a’zolari yordamida vujudga kelgan tovush ko‘rinishlarining umumiy andozasi, cheksiz tovushlarning umumlashmalari qatori sifatida ongimizda yashaydi. So‘zlovchilar ongidagi ushbu psixo-akustik obrazlar asosida nutq a’zolarini harakatga keltirib, tovushlarni hosil qiladi. Yoki tinglovchi o‘zgalar tomonidan hosil qilingan tovushlarni eshitish orqali ongidagi andozaga solishtirib ko‘radi. Fonemalarning ma’no farqlash xossasi mavjud, bir fonemaning turli ko‘rinishlari bo‘lgan tovushlarda bu hodisa kuzatilmaydi. Bir fonemaning nutqiy varianti bo‘lmish tovush boshqa fonemaning varianti bo‘lgan tovush bilan almashtirilsa, so‘z ma’nosi yangilanadi, ya’ni boshqa so‘zga aylanadi. Qiyoslang: [qora] va [qara], [ota] va [ata], [ona] va [ana]. Shu boisdan ham fonemaga tilning ma’no farqlovchi eng kichik birligi deb ta’rif beriladi. Bir fonemaning turli variantlari ma’no farqlamaydi. Mas., til oldi va til orqa (o‘) unlilari quyidagi so‘zlarda ma’no farqlamagan: o‘l-o‘l.

Fonetik o‘zgarish – nutqda qulaylik, tejam uchun tovushlarning bir-biriga ta’siri natijasida yoki tutgan o‘rniga ko‘ra tushib qolishi, orttirilishi, almashishi, moslashishi kabi o‘zgarish hodisasi.

Nutq jarayonida tovushni ketmaket keltirish yo‘li bilan turli ma’noli birlik hosil qilamiz. Mas., tosh, bosh, qol. So‘z tarkibidagi tovush alohidaalohida emas, balki uzluksiz talaffuz qilinadi. So‘z uzluksiz talaffuz qilinganda, uning tarkibidagi bir tovush hali to‘liq talaffuz qilinmay turib, nutq a’zosi ikkinchisiga tayyorlanib turadi. Natijada tovush zanjiri vujudga keladi. Talaffuz qulayligiga intilish tufayli nutq jarayonida tovush zanjirida turli fonetik o‘zgarish ro‘y beradi. Mas., tog‘ asosiga ga qo‘shimchasini qo‘shsak, asos oxiridagi chuqur til orqa g‘ dan so‘ng til orqa g undoshi kelib, chuqur til orqa tovushidan til orqa tovushiga birdaniga o‘tish qiyinlashadi. Talaffuz noqulayligi vujudga keladi. Ana shu noqulaylikni bartaraf qilish uchun ikkinchi tovush ham chuqur til orqaga aylantiriladi va har ikkisi ham jarangsizlashadi: tog‘ + ga – toqqa, bog‘ + ga – boqqa kabi.

Fonetik o‘zgarishunliga ham, undoshga ham taalluqli.

1. Unlining nutq jarayonida o‘zgarishi singarmonizm deyiladi. Singarmonizm unlining moslashishi, uyg‘unligi demakdir. U faqat turkiy tillarga xos.

Singarmonizmning ikki asosiy ko‘rinishi farqlanadi: a) til garmoniyasi; b) lab garmoniyasi.

Til garmoniyasida unli tovush yumshoqlik yoki qattiqlik, til oldilik yoki til orqalik jihatdan bir-biriga moslashadi. Singarmonizmning til garmoniyasi qonuniyatiga ko‘ra, so‘zning boshida til oldi unlisi kelsa, so‘z o‘rtasi va oxirida ham shunday unli keladi. Boshqacha aytganda, so‘zning boshida undoshning hosil bo‘lish (artikulyatsion) o‘rniga bog‘liq ravishda unli tovushda yuz bergan o‘zgarish so‘zning keyingi bo‘g‘inidagi unlida ham yuz beradi. Bu hol so‘zning talaffuzida qulaylikka olib keladi. Mas., qalam so‘zidagi q undoshi chuqur til orqa undoshi bo‘lganligi bois, birinchi bo‘g‘indagi a unlisi ham til orqalik xususiyatiga ega bo‘ladi. Buning natijasida esa keyingi bo‘g‘indagi a tovushi ham til orqa unlisi sifatida namoyon bo‘ladi. Demak, birinchi a unlisi q undoshiga, keyingi bo‘g‘indagi a esa oldingi bo‘g‘indagi a unlisiga moslashadi.

Lab garmoniyasida unlining moslashishi ikki tomonlama bo‘ladi. Bunda unli ham tiloldi-tilorqalik jihatidan, ham lablanganlik-lablanmaganlik jihatidan boshqa unliga va undoshga moslashadi. Bunga ko‘ra, so‘z boshidagi unli lablangan til oldi unlisi bo‘lsa, so‘z oxirida ham lablangan til oldi unlisi keladi. So‘z boshidagi unli lablangan til orqa unlisi bo‘lsa, so‘z oxiridagi unli ham lablangan til orqa unlisi bo‘ladi. Mas., boshqird, sog‘in, bo‘g‘in so‘zidagi kabi.

Tovush o‘zgarishi turi. Fonetik qonuniyat asosida yuz beradigan o‘zgarish turini sanaymiz.

Tovush moslashishi (assimilatsiya). Assimilatsiya – lotincha assimilare –o‘xshatib olish demak. Tovush moslashishi to‘liq va to‘liqsiz bo‘lishi mumkin. Tovush moslashishi to‘liq (yoz + sin = yossin) yoki qisman (yoq + sa = yoxsa, tanbur – tambur) moslashish bo‘ladi.

Moslashish hodisasi ikki xil:

a) progressiv moslashishda oldingi tovush keyingi tovushni o‘xshatib oladi. Masalan: otdan – ottan, ishdan – ishtan, soldat – sollat va boshqalar.

b) regressiv moslashishda keyingi tovush oldingi tovushni o‘xshatib oladi: shanba – shamba, ichsa – issa, oqshom – oxshom, tuzsiz – tussiz kabi.

Tovush noo‘xshashligi (dissimilatsiya). Dissimilatsiya lotincha dissimlate – noo‘xshashlik degani, bu fonetik hodisada tovushning ta’siri natijasida noo‘xshash tovush talaffuz qilinadi. Tovush noo‘xshashligi hodisasi ham ikki xil bo‘ladi:

a) progressiv noo‘xshashlikda oldingi tovush ta’sirida keyingi tovush paydo bo‘lish o‘rni va usulini o‘zgartiradi va tovushning sifatida o‘zgarish – noo‘xshashlik yuzaga keladi. Masalan: zarur – zaril, zarar – zalal, birorta – bironta, madad – madat, kabob – kabop, rubob – rubop kabi.

b) regressiv noo‘xshashlikda keyingi tovushning ta’siri bilan oldingi tovushda o‘zgarish ro‘y beradi. Masalan: po‘chta – po‘shta, maqtanchoq – maxtanchoq, uchta – ushta kabi.

Ba’zi so‘zda har ikki hodisa (tovush moslashishi va tovush noo‘xshashligi) ham uchraydi. Masalan: uchdi – uchti – ushti, ichdi - ichti – ishti kabi.

Metateza. Og‘zaki nutqda ba’zan yonma-yon kelgan undosh tovushning o‘rni almashishi mumkin. Nutqdagi bunday jarayon metateza deyiladi: r – y: daryo – dayro: m – g‘: yomg‘ir – yog‘mir, b – r: tebratmoq – terbatmoq: m – l: yamlamoq – yalmamoq: h – v: ahvol – avhol: p – r: tuproq – turpoq, r – g: o‘rganmoq – o‘granmoq: g‘ – r: to‘g‘ramoq – to‘rg‘amoq, n – m: aylanmoq – aynalmoqva boshqa.

So‘z o‘zagida yoki unga biror qo‘shimcha qo‘shilganda, o‘zakdagi a unlisi o ga yoki i unlisi u ga almashadi va shunday yoziladi: ong – angla, son – sana, ot – ata, yosh – yasha; sayla – saylov, to‘pla – to‘plov; tara – taroq, so‘ra – so‘roq, chanqa –chanqoq; o‘qi – o‘quv, to‘qi – to‘quv kabi.

Ayrim so‘zga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda so‘z o‘zagidagi k va qtovushi g va g‘ ga almashadi va shunday yoziladi: bilak – bilagi, tilak – tilagi, buloq – bulog‘i, tirnoq – tirnog‘i kabi.

Ammo ayrim so‘zda bunday tovush o‘zgarishi bo‘lmasligi mumkin: nok – noki, doq – doqi, oq – oqi, zavq – zavqi kabi.

Ba’zi so‘zda yonmayon kelgan tovush o‘rni almashadi. Masalan: sayram – saryam, daryo – dayro, tuproq – turpoq, to‘g‘ramoq – to‘rg‘amoq kabi.

Yomg‘ir so‘zi yog‘mur tarzida aytilsa ham yomg‘ir yoziladi (bu so‘z aslida yag‘mur shaklida bo‘lgan).

Proteza. So‘z boshida bitta unlining orttirilishi proteza hodisasi sanaladi. Odatda, aksariyat sonor r tovushidan oldin o‘, u unlisi orttiriladi: ro‘mol – o‘ramol, ro‘za – o‘raza, rayhon – o‘rahon, rozi – o‘rozi, rais – o‘rais, rang – o‘rang, ro‘zg‘or – o‘razg‘or, rustam – urustamkabi.

Ayrim holatda so‘z boshida sirg‘aluvchi va portlovchi ikki undosh qator kelganda i unlisi orttirilishi mumkin: shkaf – ishkaf, spravka – ispravka, stol – istol,stul – istul, shtraf – ishtaraf, stansiya – istansa.

Epenteza. So‘z boshida, o‘rtasida va oxirida ikki undosh qator kelganda, ular orasida i, ba’zan u va a unlisi orttiriladi: fikr – fikir, hukm – hukum, doklad – dakalad, klass – kilass.

Epiteza. So‘z oxirida bir o‘rinda kelgan ikki undoshdan so‘ng atovushining qo‘shilish hodisasidir: disk – diska, bank – banka, tank – tanka, kiosk – kioska, otpusk – otpuska kabi.

Tovush orttirish o‘zbek tilining o‘ziga xos talaffuz qoidasi asosida ro‘y beradi. O‘zbek tilida ikki undosh qator talaffuz qilinmaydi yoki ma’lum tovush (h, r) bilan so‘z boshlanmaydi.

So‘z boshida: stakan – istakan, spirt – ispirt, shkaf – ishkaf, rus – o‘ris, ro‘mol – o‘ro‘mal, ro‘za – o‘ro‘za, igna – yigna yoki yiyna kabi.

So‘z o‘rtasida: aql – aqil, fikr – fikir, ilm – ilim, shifr – shipir, hukm – hukum, doir – doyir, doim – doyim, foiz – foyiz, teatr – teyatr kabi.

So‘z oxirida: bank – banka, tank – tanka kabi.

Shuningdek, ba’zi olmoshga qo‘shimcha qo‘shilishi natijasida tovush orttirilishi ro‘y beradi: shu + ga – shunga, bu + da – bunda, u + dan – undan kabi.

Prokopa. Bunda so‘z boshida ba’zan unli yokiundosh tovush tushib qoladi: yiroq –iroq, yigna – igna,yig‘ach – ag‘ach, yirik – irik, yuz – uz.

O‘zak va qo‘shimcha qo‘shilishi bilan ayrim tovush so‘z boshi, o‘rtasi va oxirida tushib qoladi. So‘z boshida odatda qisqa talaffuz qilinuvchi y yoki h tovushi tushadi: yiring – iring, yiroq – iroq, yog‘och – og‘och kabi.

So‘z o‘rtasida odatda qo‘shimcha qo‘shilganda, o‘zakdagi ayrim tovush tushib qoladi: og‘iz – og‘zi, burun – burni, ikki – ikkov kabi.

Qisqa (i) tovushi so‘z o‘zagida ham tushadi yoki juda qisqa aytiladi: pishiq – pshiq, kishi – kshi, bilan – blan kabi.

So‘z oxirida odatda qator kelgan undoshning so‘nggisi (t, d kabi) talaffuzda tushib qoladi: Samarqand – Samarqan, sust – sus, do‘st – do‘s, pisand – pisan, post – pos, xursand – xursan kabi.

O‘zbek tilida arab tiliga xos ayrim so‘zda ayn (’) (kirill alifbosida ayirish va lotin alifbosida tutuq belgisi) so‘z o‘rtasi va oxirida tushib qoladi, so‘z boshida cho‘ziq tarzda talaffuz qilinadi: ma’lum – malum, ma’mur – mamur, ta’lim – talim, ’ayb – ayb, ’ilm – ilm kabi.

Sinkopa hodisasiga binoan so‘z o‘rtasidagi va oxiridagi keng unli tor unli kabi talaffuz qilinadi va ayrim holatda tushib qoladi: valochka – valichka, traktor – traktir, avtor – avtir, direktor – direktir, generator – generatir kabi.

Apakopa – so‘z o‘zagidagi oxirgi unli yoki undoshning tushishi hodisasi: do‘st – do‘s, xursand – xursan, gazeta – gazit, smena – smenva hokazo.

Sinerezis hodisasiga ko‘ra so‘z o‘rtasida bir joyda kelgan ikki unlining biri kuchsizlanadi va nutqda tushib qoladi. Ikkinchi unli tovush esa cho‘ziq talaffuz etiladi: maorif – mo:rif, saodat – so:dat, qiroat – qiro:t, jamoat – jamo:t.Bu hodisa asl o‘zbekcha so‘zga xos emas.

Reduksiya – so‘zning birinchi bo‘g‘inida biror unlining, odatda, tor unlining kuchsiz talaffuz qilinishi. Mas., bir, bil, til so‘zlari bir bo‘g‘inli bo‘lganligi va urg‘u shu so‘zdagi i unlisiga tushganligi tufayli u me’yordagidek talaffuz qilinadi va eshitiladi. Lekin shu so‘zning oxiriga ikkinchi bir bo‘g‘in qo‘shilishi bilan, urg‘u ham ikkinchi bo‘g‘inga ko‘chadi. Natijada birinchi bo‘g‘inidagi i unlisi kuchsizlanadi va eshitilar-eshitilmas holda sust talaffuz qilinadi: bilak, tilak, biroq. Birinchi bo‘g‘indagi urg‘uning ana shunday kuchsizlanib talaffuz qilinishi reduksiya hodisasiga misol bo‘ladi (reduksiyaso‘zining lug‘aviy ma’nosi «kuchsizlanish», «orqaga qaytish», «pastga tushish» demakdir). Reduksiyaga quyidagi so‘zning birinchi bo‘g‘inida kelgan i ning kuchsizlanib talaffuz qilinishi ham misol bo‘la oladi: pishiq, shira, pishak, qiliq, ichak kabi. Reduksiyaning ikkinchi bo‘g‘inda kelishi ham uchrab turadi. Bu hodisa so‘zga uchinchi bo‘g‘in qo‘shilganda sodir bo‘ladi – ikkinchi bo‘g‘indagi unli tamoman kuchsizlanib, tushib qoladi. Mas., burun – burni, bo‘yin – bo‘yni, egin – egni, keyin – keyni singari.

Eliziya – unli bilan tugovchi va boshlanuvchi ikki so‘zning qo‘shilishi natijasida unlidan birining tushib qolish hodisasi. Bunda bir necha holat kuzatiladi; a) birinchi so‘z oxiridagi unli tushib qoladi: yoza oladi – yozoladi, bora oladi – boroladi, qora ot – qorot: b) unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so‘zning bosh unlisi tushib qoladi: borar ekan – borarkan, borar emish – borarmish, yozgan ekan – yozgankankabi; d) Abdusalom so‘zining Absalom, Abdujabborso‘ziningAbjabbor, olib kelso‘ziningopke tarzida talaffuz qilinishi natijasida bir unli va bir undoshning tushib qolishi ham eliziyaning yuqori, murakkablashgan shakli hisoblanadi. Eliziyaning murakkablashishi natijasida so‘zning qisqargan shakli hosil bo‘ladi.

Tovush o‘zgarishi tasnifi. Aytilganlar asosida tovush o‘zgarishini uch xil tasniflash mumkin:

1. So‘zning qaysi qismida ro‘y berishiga ko‘ra:

a) o‘zakda yuz bergan tovush o‘zgarishi:hukm – hukum, stakan – istakan, og‘iz –og‘zi;

b) qo‘shimchada yuz bergan tovush o‘zgarishi:uchdi – uchti, birorta – bironta, itdan – ittan;

d) ham o‘zak, ham qo‘shimchada yuz bergan tovush o‘zgarishi: bog‘ga – boqqa, uchdan – ushtan.

2. Yozuvda aks etishiga ko‘ra:

a) yozuvda aks etadigan tovush o‘zgarishi:shuga – shunga, birorta – bironta, og‘iz – og‘zi;

b) yozuvda aks etmaydigan tovush o‘zgarishi:hukm – hukum, stakan – istakan, bog‘ga – boqqa, uchdan – ushtan;

3. Tovush o‘zgarishining tabiatiga ko‘ra:

a)tovush tushishi: menning – mening, muallim – malim,og‘iz – og‘zi;

b) tovush orttirilishi:hukm – hukum, stakan – istakan;

d) tovush almashishi: tanbur – tambur, bog‘ga – boqqa, uchdan – ushtan.

Fonetik uslubiyat –nutq tovushining to‘g‘ri/noto‘g‘ri qo‘llanishi, urg‘uning o‘rinli/o‘rinsiz berilishi e’tiborga olinadigan uslubiyat bo‘limi.Mas., nutq tovushining uslubiy xususiyati deganda quyidagilar e’tiborga olinadi: 1) asir, devon kabi so‘zdagi tovushning noto‘g‘ri (asr, divan kabi) talaffuz qilinishi oqibatida nutqda tushunmovchilik yuzaga keladi; 2) -da, -va, -qa (yoki -q) kabi bo‘g‘indan keyin yana shunday tovush bilan boshlanadigan so‘zni keltirish nutqiy g‘alizlikni keltirib chiqaradi: So‘zning gapda qo‘llanishi va vazifasi... kabi.Shuningdek, nutqda tovush tushirish, o‘rinsiz orttirish ham nutq go‘zalligini buzadi:Saodat – sodat, muallim – malim, daraxt – daraxitkabi.Shuningdek, o‘zga tildagi so‘zni noto‘g‘ri talaffuz qilish ham nutq go‘zalligini buzadi.Mas.,Moskvaso‘ziniMaskva, morfemaso‘zinimarfema, sintaksisso‘zinisintiksistarzida talaffuz etish lozim. Urg‘uning uslubiy xususiyati alohida ahamiyatga ega.Uni noto‘g‘ri qo‘yish nutq ko‘rkini buzadi va ko‘pincha so‘zning ma’nosini o‘zgartirib yuboradi. Shuning uchun, ayniqsa,chetdan o‘zlashgan so‘zning urg‘usini to‘g‘ri qo‘yish lozim. Mas., rektor, direktorkabi so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga urg‘u berish nutqiy qo‘pollikni keltirib chiqaradi.

Fonetik yozuv (tamoyil, prinsip) – o‘zakka qo‘shimcha qo‘shilganda yuz beradigan tovush o‘zgarishini yozuvda aynan aks ettirish, ya’ni qanday aytilsa, shunday yozish – fonetik yozuv. Mas., ong o‘zagidan la affiksi bilan yasalgan so‘z ongla emas, angla shaklida beriladi, ya’ni o‘zakdagi o o‘rniga a talaffuz qilinar ekan, u xuddi shunday yoziladi. Ishla negizidan yasalgan ishlovchiso‘zida a o‘rniga o yoziladi.

Fonetik yozuv orfografiyani jonli talaffuzga yaqinlashtiradi. Yozuv va talaffuzda ma’lum darajada umumiylik saqlanadi.

Nutqda tushdi so‘zi tushti, tushgan so‘zi tushkan tarzida talaffuz qilinadi. Lekin bunday yozilmaydi. Ba’zan so‘z oxirida bir undosh tushirilib aytiladi: Samarqan, xursan, pas kabi. Ammo bu holat yozuvda aks etmaydi. Bunday so‘z boshqa tamoyilga bo‘ysunadi. (q. Morfologik yozuv).

Fonetik yozuv asosida yoziladigan o‘zak va qo‘shimchalar quyidagilar: 1. Bir bo‘g‘indan iborat o tovushli yopiq bo‘g‘inli ba’zi o‘zakka -a qo‘shilib yasalganda, o tovushi a tovushiga aylanadi: ong – angla, ot – ata, son – sana, yosh – yasha kabi. 2. Keyingi yopiq bo‘g‘inda i yoki u unlisi bo‘lgan ikki bo‘g‘inli ba’zi negizga a yoki obilan boshlangan qo‘shimcha qo‘shilganda keyingi bo‘g‘indagi i, u unlisi aytilmaydi va yozilmaydi: ulug‘ – ulg‘aymoq, sariq – sarg‘aymoq, og‘iz – og‘zaki, ikki – ikkov, olti – oltov kabi. 3. Keyingi yopiq bo‘g‘inda i yoki u unlisi bo‘lgan ikki bo‘g‘inli ba’zi negizga egalik shakli qo‘shilsa, keyingi bo‘g‘indagi i, u unlisi aytilmaydi va yozilmaydi: og‘iz – og‘zi, burun – burni, o‘g‘il – o‘g‘li. 4. K yoki q undoshi bilan tugagan ko‘p bo‘g‘inli o‘zak-negizga egalik shakli qo‘shilsa, ktovushi g, q tovushi g‘ tarzida aytiladi va yoziladi: istak – istagim, qishloq – qishlog‘im kabi. 5. Kishilik olmoshining birinchi va ikkinchi shaxs birligiga -ning, -ni, -niki qo‘shimchasi qo‘shilsa, yonma-yon kelgan ikki n tovushidan biri aytilmaydi va yozilmaydi: menning emas, mening, senning emas, sening kabi. 6. Ko‘rsatish olmoshidan u, bu, shu o‘zagiga -ga, -da, -day affiksi qo‘shilsa, bir n tovushi orttiriladi va shunday yoziladi: unga, undan, bunga, shunday kabi. 7. Undosh s, t, ch tovushi bo‘lgan isi, qot, achi kabi fe’l o‘zagiga -q qo‘shilib sifat yasalganda, o‘zakdagi undosh takrorlanadi: issiq, qattiq, achchiq kabi.

Fonetik yozuv asosida yoziladigan qo‘shimchaning ayrimi ikkitadan yettitagacha fonetik shaklga ega. Bu o‘zak-negiz va qo‘shimcha tarkibida k, g, q, g‘ undoshining mavjudligiga bog‘liq: 1. Ikki shaklda yoziladigan qo‘shimcha: -il, -l: yozildi, qurildi, o‘qildi, tarqaldi; -in, -n: kiyin, taran; -iy, viy: ijodiy, oilaviy. 2. Uch shaklda yoziladigan qo‘shimcha: -ga, -ka, -qa: quyoshga, o‘simlikka, xalqqa; -gan, -kan, -qan: uchgan, tikkan, boqqan; -gach, -kach, -qach: singach, to‘kkach, oqqach. 3. To‘rt shaklda yoziladigan qo‘shimcha: -gich, -kich, -g‘ich, -qich: suzgich, chekkich, qirg‘ich, bosqich; -chak, -choq, -chiq, -chik: kelinchak, maqtanchoq, sirg‘amchiq, o‘rgamchik; 4. Olti shaklda yoziladigan qo‘shimcha: -gi, -ki, -gu, -g‘u, -g‘i, -qi: sevgi, turtki, ezgu, cholg‘u, yoqilg‘i, tashqi; 5. Yetti shaklda yoziladigan qo‘shimcha: -gin, -kin, -gun, -kun, -g‘in, -qin, -g‘un, -qun: tizgin, keskin, surgun, tushkun, ozg‘in, uyg‘un, uchqun. Demak, fonetik yozuv imloni talaffuzga moslaydi.

Fonetika – eng quyi lisoniy sath va tilshunoslikning shu sathni o‘rganadigan sohasi. Fonetika (gr. phonetikos – tovushga, ovozga xos) tilshunoslikning boshqa sohalaridan farqli o‘laroq, nafaqat o‘rganish manbaining funksional tomonini, balki nutq tovushlarini hosil qiluvchi talaffuz apparatini, shuningdek, ularning akustik xossalarini va til egalari tomonidan qabul qilinish jihatlarini ham tekshiradi. Fonetika da tilshunoslikning boshqa fan sohalari – adabiyotshunoslik, fiziologiya, fizika, psixologiya kabi fanlar bilan aloqasi yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu fanlardan farqli o‘laroq, fonetika tovushlarga so‘z, qo‘shimcha va gaplarga moddiy qiyofa beruvchi til unsuri sifatida qaraydi.

Fonetika nutqdagi tovush o‘zgarishlari, urg‘u va uning turlarini ham o‘rganadi.

Fonetikani o‘rganish imlo (orfografiya), to‘g‘ri talaffuz (orfoepiya) me’yorlarini yaxshi o‘zlashtirib olishda, adabiy va dialektal talaffuz farqlarini aniqlashda, logopediya va surdopedogogikada nutqiy nuqsonlar diagnostikasi va ularni bartaraf etishda katta ahamiyatga ega. Fonetika yutuqlari aloqa vositalarini tekshirish va ular samaradorligini oshirishda hamda nutqni avtomatik aniqlashda muhim rol o‘ynaydi.

Fonetikaning bo‘limlari. Fonetika, avvalo, umumiy, xususiy va qiyosiy fonetikaga ajraladi.

Umumiy fonetika. Inson talaffuz apparatining imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda nutq tovushlari hosil qilishning umumiy shartlari (mas., undoshlarning hosil bo‘lishi o‘rniga ko‘ra lab, til, bo‘g‘iz undoshlarining farqlanishi, hosil bo‘lish usuliga ko‘ra portlovchi, sirg‘aluvchi, portlovchi-sirg‘aluvchi tovush xossalarining aniqlanishi kabilar), shuningdek, tovushlarning umumiy akustik xossalari o‘rganiladi. Qisman artikulatsion, qisman akustik belgilarga tayangan holda nutq tovushlarining universal, shuningdek, farqlovchi belgilariga tayanadigan ichki tasniflarini berish bilan ham shug‘ullanadi. Umumiy fonetika tovushlarning birikish qonuniyatlari, bir tovushning ikkinchisiga ta’siri xususiyatini (akkomodatsiya va assimilyatsiyaning turli ko‘rinishlari), bo‘g‘inning tabiati, bo‘g‘inda tovushlarning birikish qonuniyatlari, bo‘g‘inlarga bo‘linish shartlari, so‘zlarning fonetik tuzilishi, qisman, urg‘u va singarmonizm masalalarini ham tekshiradi. Umumiy fonetika intonatsiya uchun qo‘llaniladigan vositalar (tovush balandligi, kuchi (intensivligi), cho‘ziqligi, tezligi (tempi), pauza, tembr kabi masalalarni ham tekshiradi.

  Xususiy fonetikada yuqorida aytilgan masalalar muayyan tillar misolida tekshiriladi. Xususiy fonetika tarixiy fonetika va zamonaviy (muosir) fonetika, sinxron fonetika va diaxron fonetika, tasviriy fonetika va eksperimental fonetika kabi ko‘rinishlarda ish yuritadi.

  Qiyosiy fonetika bir nechta qarindosh yoki qarindosh bo‘lmagan tillarning, yoxud bir qancha dialekt va shevalarning unli va undosh tovushlari, ulardagi fonetik o‘zgarishlar va boshqa hodisalarni qiyosiy aspektda tekshiradi.

Qiyosiy fonetika umumiy va xususiy fonetika oralig‘idagi vaziyatni egallaydi.

Fonografik yozuv – ilgari ayrim bo‘g‘inni, keyinroq ayrim tovushni biror belgi bilan ifodalovchi alifbo. Fonetik yozuvning kelib chiqishi qadimgi finikiya yozuvi bilan bog‘langan.

Xalqlar fonetik yozuvni tiliga moslab, o‘ziga xos shaklini yaratib olgan: yunon, lotin, arman, gruzin, slavyan, arab yozuvi va uning ayrim o‘zgargan turi kabi. Qadimgi yozuv tosh, suyak, yog‘och, qamish kabi qattiq jismga, so‘ngra pergament va keyinchalik qog‘ozga yozilgan. Yozuv o‘ngdan chapga, chapdan o‘ngga yoki yuqoridan pastga qarab o‘qiladi.