O‘zbek tilining ta’limiy korpusi

So‘z tarkibi: {er}

So‘z bo‘g‘inlari: er

Izoh(lar)i:

er [er ]

1. Erkak jinsiga mansub kishi; erkak. Ang‘izli yerda ot o‘lmas, Iyirli yerda er o‘lmas. Maqol

2. Xotin kishi bilan nikoh ahdida bo‘lgan erkak kishi; qalliq (o‘z xotiniga nisbatan). Qizimning ko‘nglini ol, eridan chiqarib, senga beraman. A. Qahhor, Qo‘shchinor chiroqlari

3. Mard, oliyjanob, jasur kishi. Er yigit enasi g‘arib o‘larmi, Enam deb, mastonga ko‘ngil berarmi? Rustamxon

Antonim(lar)i: mavjud emas.

Sinonim(lar)i: mard [f-t][f]

Omonimlari: mavjud emas.

Paronimi: mavjud emas.

Alisher Navoiy – butun turk dunyosi tomonidan “shamsul millat” (millat quyoshi) sifatida tan olingan buyuk mutafakkir shoir. U 1441- yil 9- fevralda Xurosonning poytaxti Hirot shahrida tug‘ildi. Alisher Navoiyni Nizomiddin Mir Alisher deb atashardi. “Nizomiddin” – din nizomi, “mir” esa – amir ma’nosini bildiradi. Navoiyning otasi G‘iyosiddin Muhammad (G‘iyosiddin Kichkina) temuriylarga yaqin amaldor, o‘z davrining obro‘li va ma’rifatli kishisi bo‘lgan. Onasi Kobul amirzodalaridan Shayx Abusaid Changning qizi bo‘lgan. Tog‘alari Mir Said Kobuliy yaxshi shoir, Muhammad Ali G‘aribiy shoir, sozanda va xattot edi. Alisher oilada uchinchi yoki to‘rtinchi farzand bo‘lib, Husayn Boyqaro bilan maktabda o‘qigan. U Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” dostonini fors tilida o‘qib ham yod olgan. 1447- yilda Shohruh Mirzo vafot etib Hirot notinch bo‘lib qoladi. Uning oilasi Iroqqa ko‘chib ketadi. Yo‘lda Taft shahrida Alisher tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi. Alisherlar xonadoni 1451- yilda Hirotga qaytadi. Ko‘p o‘tmay, taxtga Abulqosim Bobur Mirzo o‘tiradi. Alisherning otasi Mirzo Bobur xizmatiga kiradi. Sabzavor hokimi etib tayinlanadi.

1453- yilda G‘iyosiddin Muhammad vafot etdi. Alisher Abulqosim Bobur xizmatiga kirdi. U 7–8 yoshlaridan she’r yoza boshladi. U o‘zbekcha she’rlariga Navoiy, forscha she’rlariga Foniy deya taxallus qo‘yadi. Yoshlik chog‘ida o‘zbek va fors shoirlari nazmidan 50 ming bayt she’rni yod bilgan. Bolalik vaqtlaridayoq Amir Shoshiy, Lutfiy, Kamol Turbatiy, Said Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad, Darvesh Mansur kabilardan ta’lim oldi. 60- yilarda Samarqandda yashab, Fazlulloh Abullaysdan tahsil oldi.

1465–1466- yillarda muxlislari she’rlarini to‘plab “Devon” tuzdilar. Bu devon “Ilk devon” nomi bilan mashhur. 1487–1488- yillarda Astrobodda hokimlik qildi. 1472–1476- yillarda “Badoye ul-bidoya” (“Badiiylik ibtidosi”), 1476–1483- yillarda “Navodir un-nihoya” (“Tuganmas nodirliklar”) nomlari bilan ikki devon tuzdi.

1483–1485- yillarda turkiy tilda birinchi bo‘lib “Xamsa” yozdi.

Navoiy fanning bir necha sohasida qalam tebratdi. O‘tmish mavzusida “Tarixi muluki Ajam” (“Ajam podsholari tarixi”), “Tarixi anbiyo va hukamo” (“Payg‘ambarlar va donishmandlar tarixi), aruzga doir “Mezon ul-avzon” (“Vaznlar o‘lchovi”), tazkirachilikka oid “Majolis un-nafois” (“Nafis majlislar”), lug‘atshunoslikka oid “Sab’atu abhur” (“Yetti dengiz”), “Muhokamat ul-lug‘atayn” (“Ikki til muhokamasi”) asarlari shular jumlasidan. 1490- yilda “Xazoyin ul-maoniy” (“Ma’nolar xazinasi”) majmuasini tuzdi. Forscha she’rlarini yig‘ib “Devoni Foniy” ni tartib berdi.

Mashhur shayxlar haqida “Nasoyim ul-muhabbat” (“Muhabbat shabadalari”) asarini yozdi, “Lison ut-tayr” ni qog‘ozga tushurdi, “Munshaot” (“Xatlar”) ni to‘pladi. “Mahbub ul-qulub” (“Ko‘ngillarning sevgani”) maydonga keldi.

Alisher Navoiy 1501- yilning 3- yanvarida vafot etdi.

Ergash gapli qo‘shma gap – birdan ortiq sodda gapning mazmun jihatdan tobe-hokim munosabati asosida, ya’ni birining boshqasiga ergashishidan tuzilgan qo‘shma gap turi: Ildiz oziq bersa, novda ko‘karar. Ergashgan qo‘shma gapda bosh gap va ergash gap bo‘ladi. Berilgan gapda birinchi gap – ergash gap, ikkinchi gap - bosh gap.

Bosh va ergash gap. Boshqa gapni o‘ziga tobe qilib kelgan gap bosh gap hisoblanadi. Bosh gapga ergashib, uni izohlab kelgan gap ergash gap deyiladi: Ta’til boshlansa, biz shaxmat musobaqasini o‘tkazamiz. Bu gapning Ta’til boshlansa qismi ergash gap, biz shaxmat musobaqasini o‘tkazamiz qismi esa bosh gap. Ergash gap bosh gapni butunicha yoki uning biror bo‘lagani izohlaydi: Rais ko‘rindiki, hamma tinchlanadi gapida ergash gap bosh gapni butunicha izohlayapti. Siz shuni unutmangki, kurashchilar yolg‘iz emas gapida esa ergash gap bosh gap tarkibidagi olmosh bilan ifodalangan to‘ldiruvchini (shuni) izohlayapti. Ergash gap bosh gapdan oldin, undan keyin yoki uning ichida kela oladi: O‘qituvchi, qo‘ng‘iroq chalinsa, sinfga kiradi. Bu gapda ergash gap bosh gap ichida kelgan. Ergash gap bosh gapga chunki, shuning uchun, -ki, agar, garchi, mabodo, go‘yo(ki) (ayrim darslikda go‘yo bog‘lovchisi bog‘lovchi vazifasidagi so‘z deb atalgan) kabi ergashtiruvchi bog‘lovchi, fe’lning ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shakli, shuningdek, yuklama, ko‘makchi, turli vazifadagi ko‘rsatish olmoshi, kim – u, qanday – shunday, qancha – shuncha, qaysi – o‘sha, qayerda – u yerda kabi bir-biriga ishora ma’nosini bildiradigan so‘roq olmoshi va ko‘rsatish olmoshidan iborat nisbiy so‘z, sababli, tufayli, deb so‘zi orqali bog‘lanadi: 1.Biz kitobni sevamiz, chunki u bilim manbai. 2. Hosil to‘kin bo‘lsa, to‘ylar to‘xtamas. -ki, shuning uchun bog‘lovchisi bosh gap tarkibida, boshqa bog‘lovchi esa ergash gap tarkibida bo‘ladi. Bunda ega tarkibidagi -ki bog‘lovchisini e’tiborga olmaslik kerak. Misol: 1.Siz shuni unutmangki(bosh gap),kurashchilar yolg‘iz emas(ergash gap). 2.Kitob bilim manbai (ergash gap), shuning uchun biz uni sevamiz (bosh gap). 3.Rais kirsa (ergash gap), hamma tinchlanadi(bosh gap). 4.Biz kitobni sevamiz(bosh gap),chunki u bilim manbai (ergash gap). 5. Hosil to‘kin bo‘lsa (ergash gap),to‘ylar to‘xtamas(bosh gap). 6.Kimki yomonlar suhbatidan qochsa(ergash gap),u yaxshilar suhbatiga erishadi(bosh gap). Ergash gap gap bo‘lagiga o‘xshaydi. Uning quyidagi turi mavjud: 1) ega ergash gap; 2) kesim ergash gap; 3) to‘ldiruvchi ergash gap; 4) aniqlovchi ergash gap; 5) hol ergash gap:a) payt ergash gap; b) o‘rin ergash gap; d) sabab ergash gap; e) maqsad ergash gap; g) shart ergash gap; h) to‘siqsiz ergash gap; i) miqdor-daraja; j) o‘xshatish ergash gap; k) natija ergash gap. E’tibor qilinsa, hol ergash gapning 9 turi ikkinchi darajali bo‘lak bo‘lgan holning ma’no turini eslatadi. Aslida aniqlovchi ergash gap ham sifatlovchi-aniqlovchi ergash gap, qaratqich-aniqlovchi ergash gap, to‘ldiruvchi ergash gap vositali to‘ldiruvchi ergash gap, vositasiz to‘ldiruvchi ergash gap kabi turga bo‘linishi kerak edi. Lekin o‘zbek tilshunosligida bunday bo‘linish an’ana emas.

1. Ega ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan eganiizohlaydi. U bosh gap bilan birga ega ergash gapli qo‘shma gap hisoblanadi. Ega ergash gap -ki bog‘lovchisi va fe’lning shart mayli qo‘shimchasi -sa hamda so‘roq va ko‘rsatish olmoshi (kimki – u, kimki – o‘sha, kimki – o‘zi, nima – o‘sha, nimaiki – hammasi) yordamida bog‘lanadi: Kimki yomonlar suhbatidan qochsa, u yaxshilar suhbatiga erishadi. Ba’zan bosh gap tarkibidagi ko‘rsatish olmoshi bilan ifodalangan ega tushirilishi mumkin: Sizga ayonki, siz o‘z oilangizdasiz. Bu gapda shu (ega) tushirilgan.

Sxemasi:

Bosh gap	Ergash gap
Shunisi .......ki,	...................... .
................... ki,	....................... .

Ergash gap	Bosh gap
Kim ...............sa,	u ................ .
Kim ............... sa,	o‘zi ............ .
Kimki ..........-sa,	u ................ .
Kimda-kim ...sa,	u ................ .
Nimaiki ... .sa,	o‘sha.............. .
Nima ...........sa,	o‘sha.............. .

2. Kesim ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan kesimni izohlab, u bosh gap bilan birga kesim ergash gapli qo‘shma gapni hosil qiladi: Uch og‘ayni botirlarning eng yaxshi fazilati shuki, ular xalqdan ajralib qolishni istamaydi. Kesim ergash gap bosh gapga -ki bog‘lovchisi, o‘rin-payt va bosh kelishigidagi shu, kimsan olmoshi yordamida bog‘lanadi. Ba’zan bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan kesim tushiriladi: Yaxshisi, sen darsingni tayyorla.

Sxemasi:

Bosh gap	Ergash gap
.................. shuki,	................... .
.............….. shu yerdaki,	................... .
...........……..shundaki,	................... .
............……. shundayki,	................... .

3. To‘ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi ko‘rsatish olmoshi bilan ifodalangan to‘ldiruvchini izohlaydi. To‘ldiruvchi ergash gap bosh gap bilan birgalikda to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gapni tashkil etadi. To‘ldiruvchi ergash gap, odatda, bosh gapga -ki bog‘lovchisi, -sashart mayli qo‘shimchasi yordamida bog‘lanadi. Shuni bilingki, har bir yangilik bexosiyat bo‘lmaydi. Kimda gumoning bo‘lsa, uni ko‘zdan qochirma. Bosh gap tarkibida shuni, shunga, shundan kabi to‘ldiruvchi qatnashadi. Ba’zan bu to‘ldiruvchi tushirilishi mumkin: Iltimos qilamanki, oldin rais so‘zlasin. Bu gapda shunito‘ldiruvchisi tushirilgan.

Sxemasi:

Bosh gap	Ergash gap
Shuni............. –ki,	............ .
Shundan,....... -ki,	............. .
Shunga............-ki,	............ .
.....................….-ki,	............. .
Buni................ -ki,	.............. .

Ergash gap	Bosh gap
Nima (ni)....... –sa,	shuni .... .
Kimda............ –sa,	uni......... .
Nima bilan....-sa,	o‘shani.. .

4. Aniqlovchi ergash gap bosh gapda aniqlovchi bo‘lib kelgan olmosh va ayrim sifatni izohlaydi. Aniqlovchi ergash gap bosh gap bilan birgalikda aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gap deb yuritiladi. Aniqlovchi ergash gap bosh gapga -ki bog‘lovchisi bilan (bunda bosh gap tarkibida ko‘pincha aniqlovchi bo‘lib kelgan shunday, ayrim, ba’zi so‘zi qatnashadi) yoki -sashart mayli qo‘shimchasi bilan (bunda ergash gap tarkibida qanday, qaysi, kimning kabi olmosh, bosh gap tarkibida esa shu, shunday, o‘sha, uning, ba’zi, bir xil, ayrim, bir, bir qancha kabi olmosh bo‘ladi) bog‘lanadi: 1. Shunday inson haqida xabar keltirdimki, uning har bir so‘zi gavhar. 2. Kimning ko‘ngli to‘g‘ri bo‘lsa, uning yo‘li ham to‘g‘ri. Ba’zan bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan aniqlovchi tushirilishi mumkin: (Shunday) Odam borki, hayvon undan yaxshiroq.

Sxemasi:

Bosh gap	Ergash gap
Shunday........... -ki,	............ .
........shunday....... -ki,	.......... .
......shunday..... -ni..., -ki,	unday........
.... shunday (aniql.)..... -ki,	............
..... shunday (hol)......... -ki,	..............

Ergash gap	Bosh gap
.... qaysi....... -sa,	o‘sha....................

5. Payt ergash gap – bosh gapdagi ish-harakatning paytini bildirgan ergash gap. Payt ergash gap bosh gap bilan payt ergash gapli qo‘shma gapnitashkil etadi: 1.Sobirjon priyomnikni endi qo‘ygan edi, eshik taqillab qoldi. Qushlar to‘p-to‘p bo‘lib uchsa, havo ochiq bo‘ladi.

Sxemasi:

Ergash gap	Bosh gap
......... -gan edi,	.................... .
......... -ganicha yo‘q edi,	...... .
............ -ar ekan,	.................. .
............. -sa,	......................... .

6. O‘rin ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning bajarilish o‘rnini bildirgan ergash gap. U bosh gap bilan birgalikda o‘rin ergash gapli qo‘shma gap deyiladi: Qayerda intizom kuchli bo‘lsa, shu yerda tartib bo‘ladi. Bog‘lovchi vositasi: -sa (qayerdan, qayga, qayerga, qayerda, shu yerda, o‘sha yerda, shunda, shu yerga, shu yerdan, u yerda) -mang, -masin, ekan: Qaerda suv bo‘lsa, o‘sha yerda hayot bo‘ladi.

Sxemasi:

Ergash gap	Bosh gap
.......qayerga .. -sa,	o‘sha yerga......
......qayerda ...-sa,	o‘sha yerda,.....
.......qayga.......-sa,	o‘sha yerda, .... .
.......-mang,	u yerda ...........
......-masin,	o‘sha yerda........
.........qayerda …,	shu yerda.......

7. Sabab ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning sababini bildiradi. U bosh gap bilan birga sabab ergash gapli qo‘shma gap deb nomlanadi: Qayrilishlar tobora ko‘payib, mashinaning tezligi susaya boshladi. Bu uylar ilgari bedaxona bo‘lganidan, darchasi ham yo‘q edi.

Sxemasi:

Ergash gap	Bosh gap
*.............,*	*shuning uchun...........*
*...........shekilli,*	*...................*
*...........-gan bo‘lsa kerak,*	*......*
*...............-mi,*	*........................*

Bosh gap	Ergash gap
*............,*	*chunki.................*
*................ ,*	*negaki...............*
*.............,*	*sababki.................*
*.....shuning uchun......-ki,*	*......................*
*...............-ki,*	*......................*

8. Maqsad ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning nima maqsadda yuzaga kelishini bildiradi. U bosh gap bilan birga maqsad ergash gapli qo‘shma gap deb nomlanadi. Bog‘lovchi vositasi: deb, -sin deb, -di deb, -ar deb, -sa deb, -mi ekan (deb, deya, uchun), toki: 1.Odamlar yaxshi yashasin deb, tinchlikka imzo chekdik. 2.G‘o‘za miriqib ichsin uchun, suv tekis oqizildi.

Sxemasi:

Ergash gap	Bosh gap
..............deb,	......................
...........-sin deb,	.................
...........-di deb,	..................
..........-ar deb,	..................
............-sa deb,	..................
.............-mi ekan deb,	.............
.................-deya,	........................

Bosh gap	Ergash gap
..............,	*toki.........................*
..............,	*.................-sin deb.*

deb yarim bog‘lovchisi buyruq va shart mayli, kelasi zamon fe’lidan keyin kelsa, maqsad ma’nosini, o‘tgan zamon fe’llaridan keyin kelsa, sabab ma’nosini bildiradi.

9. Shart ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning qanday shart bilan bajarilishini bildiradi. U bosh gap bilan birga shart ergash gapli qo‘shma gap deyiladi. Bog‘lovchi vositalar: -sa, -sa edi, agar, mabodo, bordi-yu, -ganda(edi), -r(-ar) ekan, -gan ekan, -mi, bo‘lmasa, yo‘qsa, -may, bo‘lay desang, -sinki.Misol:Agar suv bo‘lsa, cho‘l-u sahrolar bo‘stonga aylanadi.

Sxemasi:

Ergash gap	Bosh gap
(Agar).............-sa,	...................
(Agar)..........-sa edi,	...................
(Agar)..........-ganda,	...................
(Agar)..........-ganda edi,	...................
(Bordi-yu).....-r(-ar) ekan,	...................
(Mabodo).....-gan ekan,	...................
(Agar)........-moqchi ekan,	...................
...............-mi,	...................
............,	bo‘lmasa...................
...........,	yo‘qsa...................
............bo‘lay desang, .........	...................

Bosh gap	Ergash gap
.............-sinki, ...................	...................

10.To‘siqsiz ergash gap bosh gapning mazmuniga zid bo‘lsa ham, unda ifodalangan voqea-hodisaning yuzaga kelishiga to‘siq bo‘la olmaydigan fikrni anglatadi. U bosh gap bilan birga to‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gap deyiladi. Bog‘lovchi vositasi: -sa ham(ki), qancha, qanchalik, naqadar, garchi, garchand, -ganda ham, -sa -da, -ganda -da, -gani bilan, -masin, qaramay, qaramasdan, -i(ib), -gani holda, -di hamki, xoh...xoh (-sa -masa), -sa. Misol:Quyosh yashiringan bo‘lsa ham, kunduzning yorug‘ligi hali so‘nmagan edi. Ba’zan garchi so‘zi qo‘llanishi mumkin.

Sxemasi:

Ergash gap	Bosh gap
Qancha .......-sa ham,	.........
Qancha ....-sa hamki,	.........
...............-sa-da,	................
......... –gani bilan,	............
............ -qaramay,	.............
.......... -masin,	..................
..............qaramasdan,	.............
.............-gani holda,	................
........... hamki,	.....................
.............. -sa...-masa,	.............
.............. -sa... -diki,	.............
................ -sa,	.........................

11. Miqdor-daraja ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning bajarilish miqdor-darajasini bildiradi. Bu gap bosh gap bilan birga miqdor-daraja ergash gapli qo‘shma gap deb yuritiladi: U qancha qizishsa, men shuncha sovuqqon tus olardim.

Sxemasi:

Ergash gap	Bosh gap
.... qancha ..... -sa,	....shuncha .....
. ...qanchalik...-sa,	..shunchalik.. .
...qancha ..... -sa,	...shunchalik .....
....qanchalik..-gan sayin,	..shunchalik

12. O‘xshatish ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning qay tarzda bajarilishini o‘xshatish yo‘li bilan bildiradi. U bosh gap bilan birga o‘xshatish ergash gapli qo‘shma gap deb nomlanadi: Chirildoqlarning mayin musiqasi hamma yoqni to‘ldirgan, go‘yo kechaning o‘zi kuylaydi.

Sxemasi:

Ergash gap	Bosh gap
*....qanday....-sa,*	*shunday ........*

Bosh gap	Ergash gap
............-ki,	*go‘yo ...............*
............ -ki,	*xuddi ..............*

13. Natija ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning natijasini bildiradi. U bosh gap bilan birga natija ergash gapli qo‘shma gap deyiladi. Natija ergash gap bosh gapga -ki bog‘lovchisi yordamida bog‘lanadi. Bosh gap tarkibida shunday, shu qadar, shunchalik, shu darajada, shuncha, chunonkabi so‘z, ergash gap tarkibida esa natijada, oqibatda, hatto kabi so‘zlar qo‘llanishi mumkin: Do‘l bir zumda shunday yog‘diki, yer oppoq bo‘lib ketdi. Azimboy shunday zulm o‘tkazdiki, oqibatda xalqning sabr-kosasi to‘ldi.

Sxemasi:

Bosh gap	Ergash gap
....shunday ..... -ki,	natijada .....
...shu qadar....-ki,	oqibatda... .
....shunchalik ....... -ki,	..................
. ...shu darajada ...... -ki,	.......
. ...shuncha ......... -ki,	..............
. ...chunon .......... -ki,	.................

Ergash gapning turini aniqlashga doir. Ergash gapning turini aniqlashda qo‘shma gapni sodda gapga aylantirish amaliyoti yaxshi samara beradi. Bu bir necha bosqichdan iborat. Qo‘shma gapni sodda gapga aylantirganda, ergash gap bosh gapning tarkibiga kirib, bitta gap bo‘lagiga aylanadi. Mas., Qayerda intizom kuchli bo‘lsa, shu yerda tartib bo‘ladiqo‘shma gapini sodda gapga aylantirish uchun dastlab undagi bosh va ergash gapni aniqlab olish lozim. Ushbu gapda ikkita gapni -sa shart mayli qo‘shimchasi bog‘lamoqda. Bog‘lovchi vosita turganQayerda intizom kuchli bo‘lsaqismi ergash gap, shu yerda tartib bo‘ladiqismi esa bosh gap. Ergash gapni bosh gap ichiga kiritamiz: Intizom bor joyda tartib bo‘ladi. Ko‘rinadiki, ergash gap bosh gap tarkibidagi izohlanishni talab qilayotgan shu yerda bo‘lagi o‘rnini egalladi. U o‘rin holi edi. Demak, ergash gap bosh gap tarkibidagi o‘rin holi joyini egallaganligi uchun o‘rin ergash gap deyiladi. Misol keltiramiz: 1. Kimki yomonlar suhbatidan qochsa, u yaxshilar suhbatiga erishadi – Yomonlar suhbatidan qochgan (ega) yaxshilar suhbatiga erishadi.Gap – ega ergash gapli qo‘shma gap. 2. Chambil obod bo‘ldi deb, kelayotir Avazxonday zo‘ravon – Avazxonday zo‘ravon Chambil obod bo‘ldi deb (ravish holi) kelayotir. Demak, bu qo‘shma gap ravish ergash gapli qo‘shma gap. 3. Shuni bilingki, har bir yangilik bexosiyat bo‘lmaydi – Har bir yangilik bexosiyat bo‘lmasligini(to‘ldiruvchi)biling.Bu qo‘shma gap to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gap. Boshqa ergash gap haqida ham shunday deyish mumkin. Faqat shart ergash gapli qo‘shma gap sodda gapga aylanmaydi, xolos. Jadvalda ergash gapli qo‘shma gapning sodda gapga aylantirilishiga misol beramiz:

№	Ergash gapli qo‘shma gap	Sodda gapga aylangan ko‘rinishi	Qo‘shma gapning turi
1	Kim birovga chuqur qazisa, unga o‘zi yiqiladi.	Birovga chuqur qaziganning o‘zi unga yiqiladi.	Ega ergash gapli qo‘shma gap
2	Bizda odat shundayki, uyga kelgan mehmonga ham ko‘sak chuvitamiz.	Uyga kelgan mehmonga ham ko‘sak chuvitamiz.	Kesim ergash gapli qo‘shma gap
3	Men shundan qo‘rqamanki, oramizda ham ikkilanuvchilar bor.	Men oramizda ikkilanuvchilar borligidan qo‘rqaman.	To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gap
4	Shunday hayot tug‘ildiki, u sensiz yashay olmaydi.	Sensiz yashay olmaydigan hayot tug‘ildi.	Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gap
5	U kuchanib qancha qattiq puflasa, pilik shuncha lovillab yonardi.	U kuchanib qattiq puflagan sari qattiq yonardi.	O‘lchov-daraja ergash gapli qo‘shma gap
6	Quyosh havoni isitsa, do‘stlik qalbni isitadi.	Do‘stlik qalbni, quyosh havoni isitadi.	Chog‘ishtirish-o‘xshatish ergash gapli qo‘shma gap
7	Gapni cho‘zishning hojati yo‘q, sababki odamlar tayyor.	Odamlar tayyor bo‘lgani uchun gapni cho‘zishning hojati yo‘q.	Sabab ergash gapli qo‘shma gap
8	O‘tni lovullating, toki batamom kuydirsin, kul qilsin dushmanimizni.	Dushmanimizni kul qilish, kuydirish maqsadida o‘tni lovullating.	Maqsad ergash gapli qo‘shma gap
9	Xolmurod ochiq turgan maktab eshigini berkitishga borsa, ichkaridan ovozlar eshitila boshladi.	Xolmurod ochiq turgan maktab eshigini berkitishga borgan paytda ichkaridan ovozlar eshitila boshladi.	Payt ergash gapli qo‘shma gap
10	Gulsum qayerda o‘ynasa, Xolmurodning ko‘zi ham o‘sha yerda.	Xolmurodning ko‘zi Gulsum o‘ynagan yerda.	O‘rin ergash gapli qo‘shma gap
11	Ko‘zim ilgari ochilgan bo‘lsa edi, men o‘z yuragimni bo‘rilarga yedirar edimmi?		Shart ergash gapli qo‘shma gap
12	Soqchi haydasa ham, Kurashevich qirg‘oqdan nari ketmadi.	Soqchining haydashiga qaramasdan Kurashevich qirg‘oqdan nari ketmadi.	To‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gap
13	Yaproqlar shunday tovlanadiki, ko‘zingiz qamashadi.	Yaproqlarning tovlanishi oqibatida ko‘zingiz qamashadi.	Natija ergash gapli qo‘shma gap

Farqlash (differensiyalash) yozuvi talaffuzda birbiridan aniq farqlanmaydigan yoki o‘zaro farqi deyarli sezilmaydigan darajaga kelib qolgan so‘z yoki qo‘shimcha yozuvda maxsus qoida bilan ajratilib yozilishi farqlash yozuvi deyiladi. Bu yozuv kam qo‘llanadi. Ayrim misol: 1) o‘zaro yaqin, shakldosh so‘zlar yozuvda ’ (tutuq) belgisi yordamida farqlab qo‘llanadi: da’vo – davo, nash’a – nasha, she’r – sher, sur’at – surat, ta’qib – taqib; 2) ba’zi shakldosh so‘zlar talaffuzda urg‘u yordamida farqlanadi. Imloda bunday so‘zlarga urg‘u belgisi qo‘yiladi: atlas (karta) – atlas (mato), banda (shayka) – banda (qul);3) liq/lik qo‘shimchasi: bo‘shlik – yuvosh, (ot) bo‘shliq – fazo (ot), otalik – otaliq; 4) lik/li qo‘shimchasi: paltoli – paltolik;5) chang/chanqo‘shimchasi: mahsichang – ishchan.

Terminologik lug‘at – ma’lum bir sohaga tegishli so‘z (termin)ni izohlaydi. Terminologik lug‘at izohli yoki tarjima ko‘rinishiga ega. Terminologik lug‘atni bir tilli va ko‘p tilli lug‘atga ajratish mumkin. A.Hojiyevning «Tilshunoslik terminlarning izohli lug‘ati» (Toshkent, “O‘qituvchi”, 2003)dan olingan namunaga e’tibor qiling:

“Kriptologiya. Maxfiy til, ularni tuzish qonuniyatini, rasshifrovka qilish usulini o‘rganuvchi fan.

Ko‘makchili aloqa. So‘zlar o‘rtasida ko‘makchi vositasida yuzaga keladigan aloqa: qalam bilan yozmoq, uyga qadar yugurmoq kabi.”

Tarjima lug‘at bir tildagi atamaning boshqa tilda ifodalanishi, berilishini ko‘rsatadi.

TERS LUG‘AT

Ters lug‘at – so‘zlarni teskari tomondan (oxiridan) alifbo tartibida joylashtirishga asoslangan lug‘at turi. Bunday lug‘at ham lingvistik lug‘at, R.Qo‘ng‘urov va A.Tixonovlar tomonidan «Obratniyslovaruzbekskogoyazika» nomi bilan 1969- yilda Samarqandda chop etilgan. Undan namuna keltiramiz:

serxarajat

hujjat

xat-hujjat

behujjat

murojaat

hojat

muhofazat

ijozat

TIL

Til yordamida suhbatlashib, savol-javob qilinadi. Fikr til yordamida ifodalanib, uzatiladi. Ajdoddan ma’lumot olib, avlodga uzatamiz. Tilning eng muhim aloqa vositasi ekanligi shunda namoyon bo‘ladi.

Insonning eng asosiy, boshqa jonzotdan farqlab turuvchi belgisi – ong va tilga egaligi. Til faqat insonga va jamiyatga xos bo‘lgan hodisa. U bir kishi tomonidan emas, balki kishilik jamiyati tomonidan uzoq davr mobaynida yaratilgan. Shuningdek, til ayrim shaxsga emas, balki jamiyatga xizmat qiladi. Shuning uchun til ijtimoiy hodisa deyiladi.

Tilning paydo bo‘lishi. Tilning paydo bo‘lishi masalasi – azaliy mavzu. Biror tilning qachon paydo bo‘lganini taxminan aytish mumkin. Mas., manbalarda o‘zbek tili XV asrda shakllanib bo‘lgan, boshqa turkiy tillardan ajralib chiqqan deyiladi. (Ne’matov H., Mahmudov N., G‘ulomov A., Sayfullayeva R., Abduraimova M. Ona tili. 9- sinf uchun darslik. – T.: O‘qituvchi, 2002. – B. 5.) Biroq, umuman insoniyatga xos tilning qachon paydo bo‘lganini aniqlab bo‘lmaydi. Chunki ma’lum bo‘lgan tillarning yozuv tarixi 10–15 ming yildan nariga bormaydi. Olimlar esa tilning paydo bo‘lishini yozma manba asosida belgilaydi.

Tilning paydo bo‘lishi haqida olimlarning fikrini umumlashtirib, shuni aytish mumkinki, til bizga in’om etilgan so‘zlash imkoniyati asosida kishilarning birga mehnat qilishi jarayonida boshqa kishi bilan aloqada bo‘lish zaruriyati, ehtiyoji natijasida paydo bo‘lgan. Til kishining birbirini tushunishiga, yashash vositasini topish va yaratishda birlashishiga yordam bergan.

Tildagi o‘zgarish.Bizni qurshab turgan olamdagi hamma narsa va hodisa kabi til ham muttasil rivojlanish va o‘zgarishda. Buni shu tilning ikki davrdagi holati farqiga qarab bilish mumkin. Mas., eski o‘zbek tili bilan hozirgi o‘zbek tili orasidagi farq lug‘at tarkibida ko‘proq aks etganini sezish mumkin.

Ko‘rinadiki, tildagi o‘zgarish, asosan, lug‘at jamg‘armasida ko‘proq namoyon bo‘ladi, chunki xalq tarixida ro‘y bergan iqtisodiyijtimoiy, siyosiy o‘zgarish tufayli yangi so‘z kirib keladi, ayrimi chiqib ketadi. Mas., eski o‘zbek tiliga xos cherik (askar), o‘kush (ko‘p), talim (bir qancha) singari so‘z hozir qo‘llanmaydi.

Shunday qilib, o‘zbek tili lug‘at tarkibi turmush uchun keraksiz bo‘lib qolgan tushunchani bildiruvchi so‘zning iste’moldan chiqib ketishi, yangi paydo bo‘lgan tushunchani ifodalovchi so‘zning esa kirib kelishi hisobiga doimo rivojlanib, boyib boradi.

Tilning taraqqiy etishi.O‘zgarish tabiat-hodisalarigagina emas, tabiiyki, ijtimoiy hodisalarga, shu jumladan, til hodisalariga ham xos. Tarixiy taraqqiyot va o‘zgaruvchanlik tilning hamma sathlariga xos. Kishilik jamiyati paydo bo‘lgandan buyon til uzoq davrlar o‘tishi bilan o‘zgarib, boyib borgan. Ayni vaqtda til taraqqiyoti kishilarning turli-tuman tajribalarining takomillashishiga, bu tajriba-yu bilimlarning avloddan avlodga o‘tishiga ham imkon bergan. Til taraqqiyoti natijasida fan, texnika, madaniyat taraqqiy qilgan, ya’ni kishilik jamiyati rivojlangan.

Tilning tarixiy taraqqiyoti va o‘zgaruvchanligi jamiyat hayoti bilan bevosita bog‘liq, ijtimoiy hayotda ro‘y bergan o‘zgarishlar tilda aks etadi. Bu o‘zgarishlar hammadan ko‘proq tilning lug‘at boyligida o‘z ifodasini topadi. Yangi narsa-buyum, tushunchalarning paydo bo‘lishi yoki, aksincha, narsa-buyum va tushunchalarning iste’moldan chiqib ketishi hammadan avval tilning lug‘at boyligida o‘zgarish bo‘lishiga olib keladi. Chunonchi, Muqimiy (1850-1903) ning «Navbahor ochildi gullar, sabza bo‘ldi bog‘lar» matlali g‘azalidagi ayrim baytlarga e’tibor qarataylik:

Xush bu mahfilda tiriklik ulfatu ahbob ila

O‘ynashib, gohi tabiatni qilaylik chog‘lar.

Hayfkim, ahli tamiz ushbu mahalda xor ekan,

Oldilar har yerda bulbul oshyonin zog‘lar.

Hozir Muqimiy davrida keng qo‘llanilgan mahfil, ulfatu ahbob, ahli tamiz kabi juda ko‘p so‘z va so‘z birikmalari iste’moldan chiqib, eskirgan so‘zlarga aylangan. Muqimiy yashagan davrda tilimizda patta, vistavka, gimnaziya, pech kabi yangi-yangi so‘zlar paydo bo‘lgan bo‘lsa, bu so‘zlarning ko‘pchiligi bizning davrimizga kelib eskirib qoldi. Tilning lug‘at tarkibida yangi so‘zlar, iboralar paydo bo‘lishi, ayrim so‘zlarning semantikasida o‘zgarishlar yuz berishi, ba’zi so‘zlarning eskirib qolishi barcha tillarga xos bo‘lgan umumiy qonuniyatlardan. Chunonchi, o‘tgan asrning boshlari va o‘rtalarida rus tilida paydo bo‘lgan bolshevizm, menshevizm, proletariat, syezd, kolxoz, sovxoz marksizm, leninizm, kommunizm kabi ko‘plab so‘zlar hozirda eskirib iste’moldan chiqqan. Tilda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar so‘zning tuzilishiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi, oqibatda u ham asta-sekin o‘zgarib boradi. So‘z strukturasining o‘zgarishi turli tillarda turli yo‘l bilan yuz beradi. Tilshunoslikda buning asosiy uch usuli qayd etiladi: soddalashuv, qayta bo‘linish va murakkablashuv.

So‘zlarni qo‘shish yo‘li bilan yasalgan qo‘shma so‘zlarning tub so‘zlarga yoki o‘zakka, ko‘p morfemali so‘zning bir morfemali so‘zga o‘tish hodisalari soddalashuv deyiladi. Odatda, soddalashuv hodisasi so‘z o‘z «ichki tuzilish shakli»ni o‘zgartirganda, ya’ni morfemalar orasidagi chegara yo‘qolganda ro‘y beradi. Ilmiy adabiyotlarda soddalashuv hodisasining sodir bo‘lishiga asosan ikkita sabab borligi ko‘rsatiladi:

1) u yoki bu morfemaning ma’nosi kuchsizlanishi, asta-sekin yo‘q bo‘lib ketishi natijasida uning iste’moldan chiqib ketishi;

2) o‘zakdosh so‘zlar o‘rtasidagi aloqaning uzilishi.

Birinchi usulga o‘zbek tilidagi qishloq, qovurg‘a, yuksak, qachon, bo‘rsiq so‘zlari, rus tilidagi nujniy, xijina, kolsoso‘zlari misol bo‘la oladi. Qishloq so‘zi aslida qish+la (fe’l yasovchi affiks) + q(ot yasovchi affiks) morfemalaridan; qovurg‘aso‘zi qop+ur (daraja ko‘rsatuvchi affiks) + g‘a(ot yasovchi affiks) morfemalaridan; yuksak so‘zi yuk+sa (fe’l yasovchi affiks) + k(sifat yasovchi affiks); qachon so‘zi qay, chog‘va-inmorfemalaridan hamda bo‘rsiq so‘zi esa bo‘r+si+q morfemalaridan tashkil topgan. Hozirgi tilshunoslikda bu so‘zlar sodda tub so‘zlar sifatida baholanadi.

Nujniy, xijina, kolso so‘zlarini hozirgi rus tili grammatikasi nuqtai nazaridan yuqoridagi so‘zlar kabi izohlash mumkin. Bir vaqtlar rus tilida nuja, xija, kolo so‘zlari bo‘lgan, ana shu so‘zlarga so‘z yasovchi (-n, -in, -u) va shakl hosil qiluvchi (-iy, -a, -o) affikslar qo‘shilishi natijasida bu so‘zlar hosil bo‘lgan.

Hozirgi o‘zbek tilidagi qishloq va qishki so‘zlari ikkinchi usulga misol bo‘la oladi. Etimologik jihatdan har ikkala so‘zning ham o‘zagi qishso‘zi bo‘lgan. Hozirgi til nuqtai nazaridan ularda hech qanday semantik umumiylik yo‘q. Rus tilidagi jir (yog‘), jizn (hayot), jivoy (tirik) so‘zlari qadimda o‘zakdosh so‘zlar hisoblangan. Aslida jirso‘zi ji+r(so‘z yasovchi affiks)dan tuzilgan, «hayotda orttirilgan» ma’nosini bergan. Tilning tarixiy taraqqiyotida bu so‘zlarning morfemalari orasidagi chegara yo‘qolgan, ya’ni soddalashuv hodisasi ro‘y bergan. Soddalashuv jarayoni ba’zan bir tildan ikkinchi tilga so‘z o‘zlashtirganda ham sodir bo‘lishi mumkin. Chunonchi, ingliz tilidan o‘zlashgan futbol, voleybol so‘zlari, nemis tilidan o‘zlashgan kurort so‘zi o‘zbek tilida tub so‘zlar hisoblanadi. Aslida esa o‘z holatida bular qo‘shma so‘zlardir, ya’ni foot – oyoq, ball – to‘p, volley – qo‘l, ball – to‘p; kur – dam, ort – joy kabi. O‘zbek tiliga fors tilidan o‘zlashgan navro‘z tub so‘zi aslida nav-yangi, ro‘z-kun ikki o‘zakdan, astoydil tub so‘zi «az tahi dil» uch o‘zakdan tashkil topgan. Rus tiliga o‘zbek tilidan o‘zlashgan karandash, utyug so‘zlari hozirda shu tilda tub so‘zlar hisoblansa-da, etimologik jihatdan o‘zbek tilida bular «qora tosh», «o‘t yoq» shaklidagi qo‘shma so‘zlar bo‘lgan.

So‘zdagi morfemalar chegarasining o‘zgarishi natijasida yangi affiksal morfemalar paydo bo‘lishi ham mumkin. Bunday jarayon so‘zning material strukturasidagi q a y t a b o‘ l i n i s hhodisasi deb yuritiladi.

O‘zbek tilidagi bo‘lajak, ular, gulduros so‘zlarida, rus tilidagi gotovnost so‘zida qayta bo‘linish hodisasini kuzatish mumkin. Hozirgi kunda bu so‘zlar bo‘l+ajak (sifatdosh shakli affiksi), u+lar (ko‘plik shakli affiksi), guldur+os (sifat yasovchi affiks); gotov+nost (so‘z yasovchi affiks) shaklida morfemalarga ajratiladi. Ilmiy adabiyotlarda keltirilishicha, bu so‘zlarda quyidagicha qayta bo‘linish ro‘y bergan:

bo‘lajak < bo‘l-a-jak < bo‘l-ajak

ular < ul-ar < u-lar

gulduros < guldur-a-s < guldur-os

gotovnost < gotov-n-ost < gotov-nost.

Ba’zi hollarda faqat affiksal morfemalar emas, so‘zlar ham qayta bo‘linadi. Mas., rus tilidagi sva k predloglari uchta tovushdan tashkil topgan: s’n, k’n. Ma’lumki, predloglar yordamchi so‘zlar. Nutqda urg‘u olmaydigan predloglar, odatda, olmoshlarga qo‘shilib talaffuz etiladi. Vaqt o‘tishi bilan bu predloglar quyidagi ko‘rinishga ega bo‘lgan:

s’n im< s’nim< s’ nim < s nim;

k’n im

Avval tub deb hisoblangan so‘zlarning yasama yoki murakkab so‘zlar qatoriga o‘tishi m u r a k k a b l a sh u vdeyiladi. Bu hodisani boshqa tildan o‘zlashgan so‘zlarda kuzatishimiz mumkin. Murakkablashuv hodisasi tilda soddalashuv va qayta bo‘linish hodisalariga nisbatan kamroq uchraydi. Chunonchi, rus tilidagi gravyura(toshga, metallga yoki yog‘ochga o‘yib ishlangan va bosmaxonada bosilgan rasm) so‘zi fransuz tilidan olingan, rus tilida gravyor, gravirovatso‘zlari paydo bo‘lgandan keyingina uch morfemaga (grav-yur-a) ajraladigan bo‘lgan.

Til – yaxlit butunlik. Borliqdagi barcha narsa qismlardan tashkil topganligi kabi til ham gap, so‘z birikmasi hosil qilish va so‘z yasash qolipi, so‘z, qo‘shimcha va tovushdan iborat. Ana shu qismlar bir-biri bilan turli qonun-qoida, tartib asosida birikib butunlikni, ya’ni tilni hosil qiladi. Til qismi til birligi hisoblanadi. Maktab darsligida gap, so‘z birikmasi, so‘z, qo‘shimcha va tovush til birligi sifatida qaraladi. Bularning barchasi nutqda qorishgan holda namoyon bo‘ladiki, ular orasiga keskin chegara qo‘yishning iloji yo‘q.

Tilning yaxlit butunligini ikki xil tushunish bor: 1) zohiriy tushunishda bir xil til birligining birikib ikkinchi bir birlikni keltirib chiqarishi tushuniladi: tovush+tovush=so‘z; so‘z+so‘z=so‘z birikmasi yoki gap kabi; 2) botiniy tushunishda bir sath birligi voqelanishi uchun ikkinchi bir sathning yordamga kelishi tushuniladi. Mas., so‘zni voqelantirish uchun morfologik qo‘shimchalar bilan birga so‘z birikmasi va gap qoliplari yordam beradi. Qo‘shimchaning yuzaga chiqishida leksik birliklar so‘z birikmasi va gap qoliplari ko‘maklashadi. So‘z birikmasi va gap qoliplari yuzaga chiqishida esa morfologik qo‘shimchalar va leksik birliklar hamrohlik qiladi.

Muayyan nutq sharoitida yaxshi leksemasi turli daraja shakllari bilan keladi. 1.Salim yaxshi o‘qiydi. 2.Bugun ish unumi yaxshiroq. 3.Eng yaxshi odamlar bizlarga hamrohdir. Ko‘rinadiki, birinchi gapda yaxshiso‘zi oddiy darajada, bunda leksema ma’nosining ifoda bo‘yog‘i darajaning oddiyligi. 2- va 3- gaplarda esa daraja ma’nosi kuchaygan holda voqelangan. Daraja shakllari yaxshi so‘zining ma’nolarini farqlash vazifasini ham bajaradi. Qiyoslang: 1.Yaxshi, hozir yetib boraman. 2.Siz zudlik bilan yo‘lga tayyorlaning. -Yaxshi. 3.Qovun yaxshi yetishibdi. 4. O‘smamiz juda yaxshi. Yaxshi so‘zining voqelangan ma’noviy ko‘rinishlari farqlanuvi asosida gaplarni ikkiga ajratish mumkin:

a) 1- va 2- gaplar;

b) 3- va 4- gaplar.

Birinchi guruh qo‘llanishlarda yuqorida zikr etilgan yaxshi leksemasining barchasi kuzatilmaydi. Aniqrog‘i, bunda «belgi» ma’nosi emas, balki «ma’qullash» ma’nosi voqelangan, «mustaqil gap bo‘lagi» emas, balki «kirish so‘z» (birinchi gapda) va «so‘z-gap» (ikkinchi gapda) vazifasi yuzaga chiqqan. Chunki kirish so‘z va so‘z-gap vazifasida yaxshi so‘zi darajalanish qobiliyatini yo‘qotgan. Demak, yaxshi so‘zida ikki xil ma’no borligiga amin bo‘lish mumkin:

1. Ijobiy, shaxsiy, ma’qullashni bildiruvchi kirish so‘zi yoki so‘z gap.

2. Ijobiy, shaxsiy, oddiy belgi ifodalovchi va gap bo‘laklari vazifasida kela oladigan sifat.

Bu ikki ma’noni sintaktik vazifa va daraja ko‘rsatkichlari farqlaydi. Tilning yaxlitligini ana shunday tushunish lozim.

Til me’yori.Me’yorlisonning ichki qurilish tizimiga nisbatan tashqi omil, lisoniy imkoniyatlardan – sinonimik qatorlardan, lisoniy birliklarning dublet, allovariant va variantlari, sohaviy birliklaridan har birining voqelanish o‘rinlari va xususiyatlarini belgilaydi.

O‘zbek va dunyo tilshunosligida me’yor masalasiga keng o‘rin berilgan va unga bag‘ishlangan qator ishlar mavjud. Bu masala, avvalo, uslubshunoslik va nutq madaniyati masalalari atrofida o‘rganildi. Zero, o‘zbek adabiy me’yorining asoschilaridan bo‘lgan E.Begmatovning uqtirishicha, me’yor masalasi XX asrning boshlarida o‘zbek adabiy tili taraqqiyotining yangi bir bosqichida u uchun asos bo‘lgan dialektal negizni belgilash, yozuv va alifbo masalalarini hal qilish, imlo qoidalarini ishlab chiqish, imlodagi mavjud kamchiliklarni tuzatish, umuman til birliklarini qo‘llashdagi ikkilanish va beqarorlikni bartaraf etish, atamalarni takomillashtirish, grammatikalar yaratish, o‘qish-o‘qitish ishini yo‘lga qo‘yish singari vazifalarni amalga oshirish yo‘lidagi say’-harakatlar ham nutq madaniyati muammolarini hal qilishning tarkibiy qismi edi. Bundan esa o‘tgan davr mobaynida o‘zbek tilini tadqiq etishga bag‘ishlangan kuzatishlarning ma’lum qismi shu tilning adabiy me’yor muammolarini hal etishga xizmat qilgan, degan xulosa kelib chiqadi.

O‘zbek tilshunosligida o‘tgan asrning so‘nggi chorak asri davomida adabiy til me’yorlari bo‘yicha bajarilgan barcha tadqiqot ishlari natijasi o‘laroq qator o‘quv qo‘llanmalari va darsliklar yaratildi.

Tadqiqotlarning barchasida adabiy me’yorga e’tibor qaratilgan. Darhaqiqat, adabiy til normalari, undagi muhim qonuniyatlarni ochish o‘zbek adabiy tili normativ sistemasidagi to‘g‘ri, namunaviy holatlarni belgilash bilan birga, undagi noadabiy hodisalarni, ya’ni xato va nuqsonlarni ham aniqlashga, ularning asosiy sabablarini ochishga ko‘maklashish asosiy diqqat markazida bo‘lgan.

Lison nutqda turlicha voqelanadi. U adabiy til ko‘rinishida ham, sheva va lahja shaklida ham, turli tabaqa, toifa kishilari nutqida, shuningdek, turli nutq sharoiti va vaziyatiga mos ravishda yuzaga chiqadi. Ana shu moslanish va xoslashuv me’yor tusini oladi.

Umumxalq tilining lisoniy tizimi dastlab ikki ko‘rinishda voqelanadi: sheva va adabiy til. Avvalo, adabiy til va shevaga xos me’yoriy qonun-qoidalar mavjud, bu qonun-qoida umumxalq tilining ikki tarkibiy qismini ajratishga, ularning har birining o‘ziga xos yashovchanligini ta’minlashga xizmat qiladi. Shuning uchun dialektal va adabiy me’yor farqlanadi. Buni chizmada quyidagicha berish mumkin:

UMUMXALQ TILI(lison)

Dialektal me’yor

Adabiy me’yor

O‘zbek tilshunosligida umumxalq tilining umumxalq va dialektal ko‘rinishi keng va teran o‘rganilgan, biroq me’yor masalasida adabiy tilga ko‘p e’tibor qaratilgan. Bu shevalarning nutqiy ko‘rinishi me’yorsiz bo‘ladi, degani emas. Holbuki, shevada ham lison voqelanar ekan, bu voqelanish, albatta, ma’lum “cheklov” va so‘zlovchiga lisoniy-ijtimoiy “buyurish” asosida yuz beradi. Ana shu “cheklov” (qolip) va ijtimoiy buyurish me’yorni tashkil etadi. E.Begmatov sheva me’yori xususida fikr yuritar ekan, uning stixiyali tarzda shakllanishi va rivojlanishi, majburiy deb tushunilmasligi, bilvosita, negativ ravishda, ya’ni biz unday demaymiz, biz bunday gapirmaymiz singari tasavvurlar asosida amalga oshirilishini ta’kidlaydi.

1. «berdi»sini aytguncha urib o‘ldirmoq: gapirib bo‘lguncha kutmay (chidamay) biror narsa dedi

2. adabini bermoq: qilmishiga yarasha jazoladi

3. ahamiyat bermoq: zarur, foydali deb qarab diqqat qildi

4. aro bermoq: ko‘rinishini ko‘rkam, chiroyli qildi

5. azob bermoq: qiynamoq, qiynoqqa solmoq

6. baho berdi: qadr-qimmatini belgiladi

7. bardosh berdi: chidadi

8. berdisini aytmoq: oxirini gapirdi

9. beri qaramoq: tuzalish, yaxshilanish tomoniga o‘tmoq, yaxshilanmoq (bemorning ahvoli haqida).

10. bir oyog‘i yerda, bir oyog‘i go‘rda: umri tugay deb qolgan

11. bo‘yni yor bermadi: izzat-nafsi yo‘l qo‘ymadi

12. bosgan yerini quritmoq: borgan yerida hech narsa qoldirmay yuq qilmoq, yeb-ichib, talab bitirmoq.

13. boy berdi: 1)yutqizdi 2)behuda, befoyda o‘tkazdi

14. burnini yerga ishqadi: qattiq jazoladi

15. dam berdi: 1) havo oqimini kuch bilan haydab kiritdi 2) tinishga ruxsat etdi

16. dam berildi: istirohat qilishga imkon berildi

17. darak berdi: xabardor qilib qo‘ydi

18. e’tibor berdi: diqqat bilan qaradi

19. erdan chiqdi: ajrashdi

20. erga berdi: uzatdi

21. erga tegdi: oila qurdi

22. ermak qilmoq: 1.ermak uchun biror narsa bilan mashg‘ul bo‘lmoq 2.masxara qilmoq, ustidan kulmoq, kulgi qilmoq

23. fikrlari bir yerdan chiqdi: fikr-o‘ylari mos keldi

24. gap bermaydi: boshqalarga imkon bermay, nuqul o‘zi gapiradi

25. insof bermoq: insofga keltirmoq, insofli qilmoq

26. ish berdi: manfaatiga xizmat qildi

27. iste’fo bermoq: mansab-vazifasidan ketmoq, ketish haqida murojaat etmoq.

28. javob berdi: 1)javobli ish tutdi 2)qondirdi 3)javobgarlikni o‘z ustiga oldi 4) «ketish»ga ruxsat berdi

29. javobini berdi I: 1)javobli ish tutdi 2)qondirdi 3)javobgarlikni o‘z ustiga oldi 4) «ketish»ga ruxsat berdi

30. javobini berdi II: 1) haydab yubordi 2) er-xotinlik holatini bekor qilishga rozilik berdi

31. jazosini berdi: qilmishiga yarasha jazoladi

32. jilo bermoq: 1.jilolamoq, sayqallab, pardoz berib yaltiratmoq. 2.husn, ko‘rk bermoq. 3.yaltiramoq, yarqiramoq, jilva qilmoq, tovlanmoq.

33. jon berdi: o‘ldi

34. jon berib, jon oldi: taslim bo‘lmadi, o‘zini yengilgan deb hisoblamadi

35. jon berildi: barhayot qilindi

36. jon bermaslik: taslim bo‘lmaslik, o‘zini yengilgan deb hisoblamaslik

37. jon olib, jon berdi: o‘z jonini ham ayamasdan og‘ir va mashaqqatli kurash olib bordi

38. jon teriga tushmoq: 1.qattiq tirishmoq, bor kuchini sarflamoq. Jon teriga tushib ishlamoq; 2.qattiq azoblanmoq, azobning, og‘riqning zo‘rligidan majolsizlanmoq, holdan toymoq.

39. jonini berdi: har qanday og‘ir shartni, talabni bajarishga tayyor bo‘ldi

40. jonini jabborga berdi: bor kuchini safarbar qildi

41. ko‘ngil berdi: sevdi, oshiq (ma’shuq) bo‘ldi

42. kun bermaslik: chiqishtirmaslik, ta’bini xira qiladigan, osoyishtaligini buzadigan harakatlar qildi

43. kuragini yerga tegizmoq: kurashda, bellashuvda yengmoq, g‘alaba qilmoq.

44. ma’lumot berdi I: boshqalarni ham xabardor qilish maqsadida so‘zladi

45. ma’lumot berdi II: yuqori organlarga shikoyat tarzida xabar yubordi

46. miyasini qoqib, qo‘liga berdi: so‘rayverib miyasini charchatdi, sergapligi bilan bezdirdi

47. nari borib, beri keldi: juda qattiq azoblandi

48. nari-beriga bordi: xafalashdi, janjallashdi

49. o‘zini qayerga qo‘yishni bilmaydi: 1)kuchli hayajonlangan holda toqatsizlandi 2)bekorchilikdan zerikib toqatsizlandi 3)sevichdan kuchli hayajonlandi

50. odobini berdi: qilmishiga yarasha jazoladi

51. oro berdi: ko‘rinishini ko‘rkam, chiroyli qildi

52. osmon bilan yercha: juda katta, beqiyos

53. osmonga uchsa, oyog‘idan, yerga kirsa, qulog‘idan tortadi: qutulib ketishiga qo‘ymaydi

54. osmon-u yercha: juda katta, beqiyos

55. oyog‘ini yerga tiradi: qaysarlik qildi

56. peshona teri: halol mehnat

57. peshona teri tukildi: mashaqqat bilan jismoniy mehnat qildi

58. qo‘l berdi I: salomlashish uchun dastpanjasini uzatdi

59. qo‘l berdi II: murid bo‘ldi

60. qo‘ldan berdi: yo‘qotdi

61. qora terga botdi: haddan tashqari zo‘r berish natijasida mo‘l– ko‘l terladi

62. qoshini kermoq: 1.qoshini ko‘tarmoq; 2.taajjublanib qaramoq.

63. quloq berdi: tingladi

64. savol berdi: javob talab qiluvchi so‘z-gap aytdi

65. so‘z bera(di)mi?!: 1) boshqalarga imkon bermay, nuqul o‘zi gapirdi 2)itoat qilmaslik, o‘z bilganicha ish tutdi 3) bahslashuvda yutib chiqishga qodir bo‘ldi

66. so‘z berdi: 1)muzokarada gapirishga rasmiy ruxsat berdi 2)ahd-u paymon qildi

67. so‘z bermaslik I: 1) boshqalarga imkon bermay, nuqul o‘zi gapirdi 2)itoat qilmaslik, o‘z bilganicha ish tutdi 3) bahslashuvda yutib chiqishga qodir bo‘ldi

68. so‘z bermaslik II: muzokarada gapirishga rasmiy ruxsat berdi

69. so‘z bermaydi: 1) boshqalarga imkon bermay, nuqul o‘zi gapirdi 2)itoat qilmadi, o‘z bilganicha ish tutdi 3)bahslashuvda yutib chiqishiga qodir bo‘ldi

70. so‘zini berdi: ahd-u paymon qildi

71. so‘zini bermaslik: 1) boshqalarga imkon bermay, nuqul o‘zi gapirdi 2)itoat qilmaslik, o‘z bilganicha ish tutdi 3) bahslashuvdayutib chiqishga qodir bo‘ldi

72. ta’zir bermoq: Aybi yoki xatosini aytib qizartirmoq, uyaltirmoq, koyimoq, dashnom bermoq

73. ta’zirini berdi: yengil-yelpi jazoladi

74. ta’zirini bermoq: Adabini bermoq, tavbasiga tayantirmoq

75. tan berdi: e’tirof qilishga majbur bo‘ldi, rozi bo‘ldi

76. tanbeh berdi: yengil-yelpi jazoladi, urishib qo‘ydi

77. tasalli bermoq: yupatuvchi gap-so‘z aytmoq, xatti-harakatlar qilmoq, shu yo‘llar bilan yupantirmoq, taskin bermoq.

78. taskin bermoq: yupatuvchi gap-so‘z aytmoq, xatti-harakatlar qilmoq, shu yo‘l bilan yupantirishga, tinchitishga harakat qilmoq.

79. tatig‘ini bermoq: jazosini, adabini, ta’zirini bermoq.

80. teng sherik: Teng foydalanish, teng bo‘lib olish sharti bilan tuzilgan sherikchilik

81. ter to‘kdi: mashaqqat bilan jismoniy mehnat qildi

82. teri to‘nini ters kiyib oldi: o‘chakishgan holda qaysarlik qildi

83. terisi suyagiga yopishgan: haddan tashqari ozg‘in, haddan tashqari qotma

84. terisiga sig‘may ketdi: behad sevindi

85. terisiga somon tiqdi: juda qattiq jazoladi

86. teshik munchoq yerda qolmas: Uzoq vaqt turmush qilmay, uyda o‘tirib qolgan qiz-juvonlar haqida, shuningdek, har bir narsa vaqti kelganda kerak bo‘lishi, ishlatilishi mumkinligi haqida aytiladigan ibora

87. to‘qqiz puldek qilib tushuntirib bermoq: hushyor savdogar uchun elchining bir imosi kifoya qildi, unga gapni to‘qqiz puldek qilib tugib berishning hojati yo‘q edi.

88. tob berolmaydi: chiday olmaydi, qarshi tura olmaydi

89. tuprog‘i shu yerdan olingan: Asli shu yerning odami, shu yerning o‘ziniki degan ma’noni qayd etadi

90. turtki bermoq: Qo‘zg‘atuvchi, undovchi gap-so‘z, ish-harakat va sh.k. vazifasini o‘tamoq, qilmoq

91. uyqu bermaslik: Uxlashga qo‘ymaslik, uxlatmaslik

92. xabar berdi: xabardor qilib qo‘ydi

93. xalaqit berdi: monelik qildi

94. yer bilan bitta bo‘ldi: sochilib ketdi, betartib holda sochilib yotdi

95. yer bilan bitta bo‘lmoq: yer bilan bitta bo‘ldi

96. yer bilan osmoncha: juda katta, beqiyos

97. yer bilan yakson bo‘ldi: butunlay yemirildi, yo‘q bo‘ldi

98. yer ostidan: yashirincha, sezdirmay

99. yer tagida ilon qimirlasa biladi: nihoyatda ziyrak, sezgir

100. yer tishlatmoq: o‘ldirdi

101. yer yorilmadi-yu, yerga kirib ketmadi: nomus qilganidan o‘zini qayoqqa olib qochishni bilmadi

102. yerda qoldi: e’tiborsiz qoldi

103. yerga kirib ketmoq: qattiq izza bo‘ldi, o‘sal bo‘ldi

104. yerga kirsa, qulog‘dan tortib chiqaradi, osmonga chiqsa, oyog‘idan tortib tushiradi: qutulib ketishiga qo‘ymaydi

105. yerga qaradi: uyat-nomusdan bosh ko‘tarolmaydigan holatga tushdi

106. yerga urmoq: ortiq darajada kamsitdi

107. yerga ursa, ko‘kka sapchiydi: o‘taketgan sho‘x, o‘taketgan betinim

108. yeru ko‘kka ishonmaydi: o‘ta darajada ardoqlaydi, parvona bo‘ladi

109. yetti nomusini yerga bukmoq: sharmanda qildi

110. yig‘lamoqdan beri bo‘lmoq: yig‘lab yuborish darajasiga yetdi

111. yo‘l berdi: 1) o‘zi chetlanib, boshqaning o‘tishiga imkon berdi 2)monelik qilmadi

112. yo‘q yerdagi: hech kim bilmaydigan, hech kimning xayoliga kelmaydigan, bo‘lmag‘ur

113. yon bermoq: ustun bo‘lishiga yo‘l qo‘ydi

114. yuragi dov bermadi: cho‘chib botina olmaydi

115. yuzini ters burmoq: qaramaslik uchun boshini boshqa tomonga burdi

116. yuzini yerga qaratmoq: uyat–nomusdan bosh ko‘tara olmaydigan holatga tushdi

117. zeb bermoq: turli kiyim va taqinchoqlar yordamida o‘zini ko‘rkam qildi

118. zo‘r bermoq: 1.to‘la-to‘kis safarbar qilishga harakat qildi 2.butun kuch-g‘ayratini safarbar qildi 3.biror narsaga boshqalardan ko‘proq e’tibor qildi

119. zuvalasini bir yerdan olmoq: har jihatdan bir-biriga o‘xshash odamlar haqida.

1. Anqov – merov – ovsar – kalvak – go‘l – pandavaqi
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(salbiylik bo‘yog‘ining oshib borishiga ko‘ra)

2. Apil-tapil – naridan-beri – shosha-pisha
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

3. Atama – termin – istiloh
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ishlatilish doirasining kamligiga ko‘ra)

4. Berahm – shafqatsiz – qahrli – zolim
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgining kuchliligiga ko‘ra )

5. Bog‘cha – maktab – litsey – kollej – institut – universitet
Ma’nosiga ko‘ra
(ta’lim-tarbiya ko‘lami va salohiyatiga ko‘ra)

6. Dang‘illama – hashamatli – serhasham – muhtasham
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

7. Erka – arzanda – tantiq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlikning ortib borishiga ko‘ra)

8. Ilonning yog‘ini yalagan – shaytonga dars bergan.
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlikning kuchli ifodalashiga ko‘ra)

9. Kecha – bugun – erta – indin
Ma’nosiga ko‘ra
(zamoniyligiga ko‘ra )

10. Kekkaygan – gerdaygan – kerilgan – dimog‘dor – kalondimog‘ – kerik – manman – takabbur
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining kuchli bo‘lishiga ko‘ra)

11. Kerak – lozim – zarur – shart
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(uslubiy xoslanganlik darajasiga ko‘ra)

12. Lahza – on – soniya – daqiqa – soat – kun – sutka – hafta – oy – yil -asr – era.
Ma’nosiga ko‘ra
(vaqt miqdorining ortib borishiga ko‘ra)

13. Laqma – go‘l – merov – tentak
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgining bo‘yoqdorligiga ko‘ra)

14. Milligramm – gramm – kilogramm – tsentner – tonna
Ma’nosiga ko‘ra
(og‘irlik miqdorining darajasiga ko‘ra)

15. Mumkin – lozim – kerak – shart – zarur
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorligiga ko‘ra)

16. Naridan-beri – apil-tapil – shosha-pisha
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

17. Nazar tashlamoq – termulmoq – tikilmoq – qaramoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining tor-kengligiga ko‘ra)

18. O‘smoq – unmoq – hosil bermoq
Ma’nosiga ko‘ra
(faoliyat natijasiga ko‘ra )

19. Oddiy askar – kichik serjant – serjant – katta serjant – kichik leytenant – leytenant – katta leytenant – kapitan – mayor – polkovnik – general-marshal – general-mayor – general-polkovnik – generalissimus
Ma’nosiga ko‘ra
(unvon darajasining katta-kichikligiga ko‘ra)

20. Ogohlantirmoq – tanbeh bermoq – jazolamoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(tushuncha belgisini keng-tor darajada ifodalashiga ko‘ra)

21. Ozod – erkin – hur – sarbast
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisinig ortib borishiga ko‘ra)

22. Qiyin – mushkul – mahol – og‘ir mashaqqatli – sermashaqqat – amrimahol – dushvor
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada

23. Sezgir – ziyrak – tuyg‘un – hushyor – sergak – tiyrak
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( belgini kuchli-kuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

24. So‘z bermoq – va’da bermoq – lafz qilmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchlikuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

25. Yaxshi ko‘rmoq – erkalamoq – suymoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorligining ortiq-kamligiga ko‘ra)

26. Yig‘ilish – majlis – qurultoy – konferentsiya
Ma’nosiga ko‘ra
(miqyos kengligiga ko‘ra)

27. Yopmoq – o‘ramoq – chirmamoq – berkitmoq – yashirmoq
Ma’nosiga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz darajada ifodalashiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.

Izoh(lar)i

Omonim(lar)i

Sinonim(lar)i

Antonim(lar)i

Paronimi

Qomus

Ibora(lar)

Darajalanish qatori

Uslubiy xoslanishi

Milliy bo‘yoqdor so‘zlar

Lug‘atlar

Qomus:(5 ta) To‘liq ko‘rish

1. ALISHER NAVOIY To‘liq ko‘rish

2. ERGASH GAPLI QO‘SHMA GAP To‘liq ko‘rish

Bosh gap

Ergash gap

3. FARQLASH (DIFFERENSIYALASH) YOZUVI To‘liq ko‘rish

4. TERMINOLOGIK LUG‘AT To‘liq ko‘rish

Dialektal me’yor

Adabiy me’yor

5. TERS LUG‘AT To‘liq ko‘rish

Ibora:(119 ta) To‘liq ko‘rish

Darajalanish qatori:(27 ta) To‘liq ko‘rish