Etimologik lug‘at –lug‘atning alohida ko‘rinishi. Bunday lug‘atda so‘zning kelib chiqishi izohlanadi. Bunga Sh.Rahmatullayevning 2 tomli “O‘zbek tilining etimologik lug‘ati” (Toshkent, “Universitet”, 2000, 2003,) T.Nafasov tomonidan tuzilgan «Janubiy O‘zbekiston toponimlarining izohli lug‘ati» (Toshkent, “O‘qituvchi”, 1988) ni misol qilish mumkin. «Yangi asr avlodi» nashriyotida T.Jumayevning maktab o‘quvchisi uchun mo‘ljallangan «O‘zbek tilining o‘quv etimologik lug‘ati»ni chop etish rejalashtirilgan.

Etimologiya tilshunoslik sohasi, unda so‘z va qo‘shimchaning kelib chiqishi o‘rganiladi. U yunoncha etymon «harakat» va logos «ta’limot» so‘zidan olingan. Mas., axborotso‘zining lug‘aviy mohiyatini anglash uchun xabar va axbor so‘zni qiyoslash lozim. Bu so‘zning har ikkisi ham arabcha, xabar bu – «ma’lumot yetkazish», «ma’lumot berish»; axbor esa xabar so‘zining ko‘pligi; -ot – arab tilida ismga qo‘shilib ko‘plik hosil qiluvchi qo‘shimcha. O‘zbek tilida xabar ham axborot ham birlikda, «xabar» ma’nosini anglatish uchun qo‘llanadi. Yoki bilakso‘zini olaylik. O‘zbek tilining eng qadimgi davrida, bundan o‘ttiz-o‘ttiz besh asr burun, oltoy tillari l belgili til hisoblanar edi. Shuning uchun hozirgi tilimizda iste’molda bo‘lgan ayrim o‘zak tarkibidagi r/z/d/t/sh/s undoshi o‘rnida l qo‘llangan. Bilak so‘zida esa bunday fonetik o‘zgarish sodir bo‘lmagan, unda eng qadimgi holat saqlanib qolgan. Hozirgi o‘zbek tilida bu so‘z beshlik so‘zining o‘zgargan ko‘rinishi sifatida qo‘llanadi. Ko‘rinadiki, hozirgi tilimizda faol qo‘llanadigan so‘zning tarixi juda qadimgi zamonga borib taqaladi.

Maktab darsligiga etimologiyaga oid maxsus bo‘lim yoki mavzu kiritilmagan, lekin so‘zning etimologik xususiyati ustida bosh qotirish, so‘zning lisoniy-tarixiy qiyosi bilan shug‘ullanish qiziqarli.

So‘z va iboraning etimologik tavsifini o‘zlashtirish juda murakkab. Chunki buning uchun tilimizning nafaqat hozirgi belgisini, balki uning tarixini, tarixiy fonetik va grammatik qonuniyatini, shuningdek, qardosh til bilan umumiy xususiyatini, va hatto, tilni tarixiy-qiyosiy o‘rganish usulidan xabardor bo‘lishni talab etadi. Bundan tashqari, mazkur tilda so‘zlovchi xalq tarixini ham bilish zarur, chunki xalq tarixi bilan til tarixi chambarchas aloqadorlikda rivoj topadi.

So‘z, qo‘shimcha yoki ibora etimologiyasini taxminiy hamda noilmiy dalil asosida keltirib chiqarishga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Chunki taxminiy etimologiya ko‘p holda noto‘g‘ri yoki yolg‘on bo‘lib chiqadi. Mas., qaychi so‘zini so‘z tarkibi jihatidan tahlil etganda, shakl va ma’no nomutanosibligini sezish qiyin emas. Bu so‘zni zohiran qay- o‘zagi hamda -chi yasovchi qo‘shimchasiga ajratish mumkin. Biroq har ikki ma’noli qism ham shakl va ma’no jihatdan nomutanosib: qay- tarixan qiy- fe’lining fonetik o‘zgargan shakli (bu yerda ytovushiningr tovushiga almashishi natijasida qirq so‘zi yuzaga kelganligini ham aytib o‘tish lozim). -chi esa -g‘ich yasovchi qo‘shimchasining fonetik jihatdan ham o‘zgargan, ham qisqargan shakli.

Demak, har bir so‘zning etimologiyasini ongli ravishda idrok etish zarur, aks holda mohiyat noto‘g‘ri anglashilishi mumkin. O‘quvchi bilishi lozimki, etimologik talqin barcha so‘zga ham to‘g‘ri kelavermaydi. Unumli so‘z yasovchi orqali hosil bo‘lgan so‘zga bu tahlil mos tushmaydi, chunki bu yerda mohiyat so‘zning morfemik tuzilishida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham ishchi, ochqich, to‘plam, o‘rin, o‘sma, suvoq, qatlama singari so‘zning hosil bo‘lish imkoniyati aniq. Bu tizimdagi so‘zni o‘quvchi o‘z idroki bilan talqin qila oladi va talqin qilishi kerak. Boshqa so‘zda esa etimologik talqin umuman boshqacha. Bunday so‘zda uning tarixiy taraqqiyoti leksik ma’nosining, grammatik yoki fonetik xususiyatining o‘zgarganligida aks etgan bo‘ladi. Bu uning kelib chiqishini tahlil qilish, tarixi va etimologik talqini bilan bog‘liq. So‘zning ichki shakli etimologik jihatdan bir qadar sodda. Masalan: kiyim – kiy so‘zidan; bu so‘zning dastabki ko‘rinishi kir- o‘zagi bilan bog‘liq, so‘zning keyingi tarixida r tovushi y ga aylangan; quduq quyi so‘zidan o‘sgan; o‘ra o‘y so‘zidan kelib chiqqan, o‘yiq, o‘ymoq (angishvona) so‘zi bir o‘zakdan yasalgan. to‘g‘ri tuz so‘zidan o‘sgan, tuzuk ham shu so‘zga o‘zakdosh.

Faxri Kamolov – o‘zbek tilshunosligining fan sifatida, zamonaviy lingvistik soha bo‘lib shakllanishida munosib hissa qo‘shgan olim. U 1907 yilda Toshkent shahrida tavallud topgan. O‘z tadqiqotlari bilan o‘zbek adabiy tilining leksik, fonetik, orfoepik me’yorlarini belgilash, o‘zbek alfaviti va imlosining, o‘zbek nutqi madaniyatining shakllanishi va takomillashuvida bebaho hissa qo‘shgan. Uning «Latinlashgan yangi o‘zbek alfaviti» (1929), «Maktablarda imlo o‘qitish metodikasidan qo‘llanma» (1929), «Orfografik mashqlar to‘plami» (1934), «Grammatika va orfografiya» (1934), «Sistemali diktantlar to‘plami» (1935), «Hozirgi zamon o‘zbek tili» (1953), «O‘zbek tili leksikasi» (1953), «Qo‘shma gaplarga doir masalalar» (1955), «Hozirgi zamon o‘zbek tili» (1957), «Oz’bek tilini o‘qitish metodikasi» (1958) kabi o‘rta va oliy ta’lim uchun yaratilgan darslik va qo‘llanmalari, ilmiy maqolalari 30-50-yillar o‘zbek tilshunosligining muhim yutug‘i bo‘lib qoldi.

Faxri Kamolovo‘z hayoti davomida o‘zbek tilshunosligining dolzarb muammolariga bag‘ishlab 150 dan ortiq darslik, qo‘llanma, dastur, risola va maqolalar yaratgan zabardast olim edi. U malakali ilmiy kadrlar tayyorlashda ham katta hissa qo‘shgan.

Olim 1966 yilda vafot etgan.

Shakliy (etimologik yoki grafik) yozuv – o‘zlashgan so‘zning qadimgi kelib chiqish holatini yoki shaklini saqlab qolib yozishga asoslangan imlo tamoyili. Boshqacha qilib aytganda, yozuvda o‘zlashgan so‘zning shakli saqlanadi. Mas., maoniy, mutolaa, mushoira, muammo, va’da, she’rkabi so‘z ham bu yozuv asosida yozilgan. Rus tilidan o‘zlashgan spravka, aeroflot, shtamp, shtraf, zoologiya kabi so‘z shakliy yozuv asosida yozilmoqda. Shunisi muhimki, o‘zbek tili talaffuzi uchun qiyin bo‘lgan ba’zi baynalmilal so‘z hozirgi orfografiya qoidasi bo‘yicha istisno tarzida tilimizning talaffuz xususiyatiga moslab yoziladi va talaffuz qilinadi. Bunga kiosk – kioska, propusk – propuska, otpusk – otpuskakabi so‘z misol bo‘la oladi. Bu tip so‘z ba’zan o‘z holicha ham yozilmoqda: bank, tank, disk kabi.

Ayni vaqtda orfografiya tamoyili orasida uzviy aloqa ham mavjud. Oilaviy, Navoiy kabi so‘zning oxiridagi viy, iy qo‘shimchasi tarixiyan’anaviy yozuvga ham, shakliy yozuvga ham mos keladi. (q. Orfografik tamoyillar).

Umumiste’mol so‘z–qo‘llanish doirasi chegaralanmagan umumxalq ishlatadigan leksika. Hamma uchun tushunarli, atamalar, dialektizmlardan farqlanadi.