Modal so‘z – so‘zlovchining bildirgan fikriga qo‘shimcha munosabatini ifodalovchi so‘zlar guruhi.
Umumiy grammatik belgilari.Morfologik jihatdan o‘zgarmaydi: turlanmaydi, tuslanmaydi. So‘z yasalishi, shakl yasalishi uchun asos bo‘lmaydi. Ma’noli qismga ajralmaydi. Gapda boshqa bo‘laklar bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi.
Modal so‘zning 2 turi ajratiladi:
1. Sof modal so‘z: albatta, chamasi, aftidan, tabiiy, mazmuni, ehtimol;
- Modal ma’noli mustaqil (vazifadosh) so‘z: bor, yo‘q, kerak, darkor, zarur, lozim, mumkin, iborat.
Modal so‘zlar, aslida boshqa turkumdan o‘sib chiqib, alohida bir guruhni hosil qilgan: 1) otdan: ehtimol, chog‘i, chamasi, mayli, mazmuni, haqiqatdan, haqiqatda, darhaqiqat, darvoqe, filhaqiqat, aslida, aftidan, xayriyat, vassalom; 2) sifatdan o‘sib chiqqan: shubhasiz, shekilli, rost/rosti, to‘g‘ri/to‘g‘risi/ to‘g‘rirog‘i, so‘zsiz, tabiiy/tabiiyki, ma’lumki, muhaqqaq, ochig‘i; 3) ravishdan: albatta, rostdan, chindan, avvalo, zotan, umuman; 4) bog‘lovchidan: balki; 5) olmoshdan: o‘zo‘zidan, har qalay; 6) fe’ldan: kel/keling, qo‘y/qo‘ying/qo‘yingki, hoynahoy, demak, deylik, olaylik; 7) sintaktik birlikdan: har holda, haytovur, ishqilib, bari bir, nafsilambiriga.
M o d a l so‘z ning ma’no turi.Modal so‘z ifodalaydigan ma’nosiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:
1) fikrning aniqligini bildiradigan modal so‘z: darhaqiqat, darvoqe, haqiqatan/haqiqatdan(ham), rost, to‘g‘ri/to‘g‘risi, rostdan, chindan;
2)fikrning noaniqligini bildiruvchi modal so‘z: balki, ehtimol, chamasi, aftidan, mazmuni;
Sintaktik vazifasi.Modal so‘z quyidagi sintaktik vazifada keladi:
- Kirish so‘z: Bu, shubhasiz, bizning yutug‘imiz. Tabiiy, bir kun oldin ekkan hafta burun o‘radi. Balki bu biz bilmagan yangi elementdir.
- So‘zgap:
–Bemorni kasalxonaga yotqizish kerakmi?
–Albatta.
–Majlis bir soatda tugarmikin?
–Ehtimol.
Modal ma’noli so‘z:
1. Kesim: Kitob bor. Daftar yo‘q;
2. Kesimning tarkibiy qismi: Bugun borishim kerak. Kitobning keragi yo‘q;
3. Sifatlovchianiqlovchi: Yo‘q narsani yo‘ndirib bo‘lmaydi.
4. Bor, yo‘q, kerak so‘zi otlashsa, otning sintaktik vazifasini bajaradi: Bor maqtansa topilar, yo‘q maqtansa chopilar.
M o d a l so‘z larda shakl va ma’no munosabati.Modal so‘zma’nodoshlik, shakldoshlik, zid ma’nolilik munosabatida bo‘ladi:
1) ma’nodosh modal: chamasi –chog‘i –mazmuni; shubhasiz –shaksiz –so‘zsiz; o‘zo‘zidan –tabiiy; haqiqatda –haqiqatdan –darhaqiqat; voqean – darvoqe –aytgancha –deganday; ehtimol –balki.
2) zid ma’noli modal: bor –yo‘q, ha –yo‘q.
3) shakldosh modal: to‘g‘ri, rost, tabiiy (sifat) –to‘g‘ri, rost, tabiiy (modal); albatta, rostdan, chindan (ravish) –albatta, rostdan, chindan (modal).
Modal so‘z ma’noli qism (morfemalar)ga ajraltilmaydi:aftidan, shubhasiz. Lekin unda omonim bo‘lgan mustaqil so‘z ajratiladi: Uning tobi qochganligi aftidan bilinardi (aftidan –ot, aftidan). Bu haqiqat shubhasiz (shubhasiz – ot, shubha – siz).
Modalga o‘tish bosqichida turgan ayrim so‘zni modal yoki modal emas deyish qiyin. Shuningdek, xullas, xullasikalom, demak, bas, binobarin, qisqasi, umuman; mas., shuningdek, jumladan, chunonchi; aksincha; avvalo, avvalambor, nihoyat; aytganday, aytmoqchi, zotan; xususan, ayniqsa, asosan; koshki, zora, yaxshiki, xayriyat, shoyad kabi so‘zni ko‘proq so‘zlovchining qo‘shimcha munosabatini ifodalashga xoslanayotganligi, kirish bo‘lak vazifasini bajarayotganligi uchun modal so‘z deyish mumkin.